చ. అనఘహరిప్రతానయుతి ◊ నబ్జకరానికరాప్తి భోగిరా
డ్జనపరిలబ్ధి విప్రవర◊సంతతియుక్తిఁ బురం బనారతం
బును దెలిదీవికన్న సిరిఁ ◊బూని మనం గని రక్తిఁ జేరి ని
ల్చిన కలశాబ్ధి నా విమల◊జీవనఖేయము వొల్చు నెంతయున్. 89

టీక: అనఘహరిప్రతానయుతిన్ – అనఘ= నిర్దోషములైన, హరి =అశ్వములయొక్క, ప్రతాన = సంఘముయొక్క, యుతిన్ = సంబంధముచేతను; అనఘులైన విష్ణువులయొక్క గుంపుల సంబంధముచేతను; అబ్జకరానికరాప్తిన్ = పద్మములవంటి పాణులు గల స్త్రీసంఘముయొక్కకూడికచేత, లక్ష్ములయొక్క నికరమును బొందుటచేత; భోగిరాడ్జనపరిలబ్ధిన్= భోగవంతు లగు రాజులయొక్కబృందము నొందుటచేతను, ఆదిశేషుల సంఘముయొక్క సంలబ్ధిచేతను; విప్రవరసంతతియుక్తిన్ =బ్రాహ్మ ణోత్తముల సముదాయముతోఁ గూడుటచేతను, గరుత్మంతుల బృందముతోఁ జేరుటచేతను; పురంబు=విశాలాపురము; అనార తంబును = ఎల్లప్పుడును; తెలిదీవికన్నన్= శ్వేతద్వీపము కన్నను; సిరిఁ బూని = సంపద నొంది; మనన్ = వృద్ధినొందఁగా; కని = అవలోకించి; రక్తిన్ =అనురక్తిచేత; చేరి = పొంది; నిల్చిన కలశాబ్ధి నాన్ = నిల్చియున్న క్షీరాంబురాశియో యనునట్లు; విమల = నిర్మలమగు; జీవన = జలము గల; ఖేయము = అగడ్త, ‘ఖేయం తు పరిఖాధార స్త్వంభసామ్’ అని అమరము; ఎంతయున్ =మిక్కిలి; పొల్చున్=ఒప్పును.

శ్వేతద్వీపమున నొకహరియు, నొకలక్ష్మియు, నొకశేషుఁడును, నొకగరుడుండు నుండుటయు, నీపుర మందు ననేక హరులు, ననేకలక్ష్ములు, ననేకశేషులు,ననేకగరుడులుఁ గలిగియుండుటయుఁ జూచి క్షీరాంబునిధి శ్వేతద్వీపముకన్న నీపురి సిరిఁబూని మించినదని యెంచి యిచటఁ జేరెనో యనునట్లు విశాలాపురి యగడ్త యొప్పెనని భావము. ఈపద్యమందుఁ బురము శ్వేతద్వీపమునకన్న మించినదనియు, నగడ్త క్షీరాంబురాశివలె నున్నదనియు రెండును వర్ణ్యములే కాన, యుపమేయ మగు పురమం దుపమానమగు శ్వేతద్వీపముకన్న నాధిక్యము శ్లిష్టశబ్దములచేఁ జెప్పుటచే శ్లేషోత్థాపితవ్యతిరేకాలంకారము. అగడ్త కలశాబ్ధి నాఁ బొల్చు నని చెప్పుటచే నుత్ప్రేక్షాలంకారంబును గలుగుచున్నది.

మ. అరు దై చూడఁబడున్ మహీస్థలి విశా◊లాధీశలోకేట్కృత
స్ఫురణం బొల్చుపురోర్వికిం బరిఖ యం◊భోరాశి నాఁ దామ్రర
త్నరుగాలోకనిషక్తి శక్రమణిభా◊ధ్వాంతాళియుక్తిన్ మనో
హరవప్రాంతర మెప్పుడున్ మెఱయ లో◊కాలోకసామ్యంబునన్. 90

టీక: పరిఖ = అగడ్త; విశాలాధీశ = విశాలాపురీనాయకుం డనునట్టి; లోకేట్ = లోకేశుఁడైన బ్రహ్మచేత; కృత =నిర్మింపఁబడిన; స్ఫురణన్ = అతిశయముతో; పొల్చు పురోర్వికిన్ = ప్రకాశించునట్టి విశాలాపుర మనెడు భూమికి; మనోహర వప్రాంతరము = మనోజ్ఞమగు మఱియొకకోట, అనఁగా నొక పిల్లకోట; తామ్రరత్న రుగాలోకనిషక్తి న్ = పద్మరాగమణులయొక్క తేజ స్సని యెడి సూర్యాతపముయొక్క సంబంధముచేతను; శక్రమణిభా ధ్వాంతాళియుక్తిన్ = ఇంద్రనీలమణులకాంతి యను నంధకార పరంపరాసంబంధముచేతను; లోకాలోకసామ్యంబునన్ = లోకాలోకమను పర్వతముయొక్క సాటిచేతను; ఎప్పుడున్=ఎల్లప్పు డును; మెఱయన్ = ప్రకాశించుచుండఁగా; అంభోరాశి నాన్= సముద్రమో యనునట్లుగా; అరుదై =ఆశ్చర్యకరమై; మహీస్థలిన్ = భూమండలమందు; చూడఁబడున్ =అవలోకింపఁబడును; ఉత్ప్రేక్షాలంకారభేదము.

విశాలాపురి యను నుర్వికి నగడ్త సముద్రమువలె నున్నదనియు, దానికి వెలికోట పద్మరాగమణిప్రభా శక్రమణిప్రభ లనెడు తేజస్తిమిరములతో నెప్పుడు మెఱయుటంజేసి లోకాలోకపర్వతమువలె నున్నదనియు భావము.

సీ. వెలయింప నేరఁ డు◊జ్జ్వలచంద్రికారూఢి, రవిప్రభాసంసక్తిఁ ◊బ్రబలుఁ గాని,
కనఁడు కావ్యాశయ◊గౌరవం బగభేది, యురుకల్పతరులబ్ధి ◊ నొనరుఁ గాని,
దఱియ నోపఁడు పక్ష◊ధరవరోద్ధతి శేషుఁ,డసమలోచనయుక్తి ◊ మసలుఁ గాని,
ప్రతిఘటింపఁ గలంగుఁ ◊బ్రాభాకరస్ఫూర్తి, కబ్జారి కౌముది ◊నలరుఁ గాని,

తే. యనుచుఁ దత్సదినత్వగవాధిపత్వ,కుండలిత్వద్విజేశత్వ◊గుంఫనములు
పరిహసింతు ర◊ప్పురి నధీత, సకలసుగ్రంథతతు లగ్ర◊జన్మపతులు. 91

టీక: అప్పురిన్ = ఆవిశాలానగరమందు; అధీత సకల సుగ్రంథ తతులు = అధ్యయనము చేయఁబడిన సమస్తగ్రంథసముదా యము గలవారైన; అగ్రజన్మపతులు = బ్రాహ్మణశ్రేష్ఠులు; రవి = సూర్యుఁడు; ప్రభాసంసక్తిన్ = ప్రభ యను ప్రకరణముయొక్క సంబంధముచేత, కాంతిచేత ననుట; ప్రబలుఁ గాని = అతిశయించును గాని; ఉజ్జ్వల చంద్రికారూఢిన్ = ప్రకాశించుచున్న చంద్రిక యను గ్రంథముయొక్క యతిశయమును; వెలయింప నేరఁడు = ప్రకాశింపఁజేయ నెఱుంగడు. ప్రభ యను ప్రకరణ మాత్రమే కాని, చంద్రిక యను గ్రంథము చదివిన వాఁడు కాదనుట. సూర్యుఁడు తేజస్సుతోఁ గూడియున్నా డనియు, వెన్నెలను జేయఁజాల డనియు భావము.
అగభేది =ఇంద్రుఁడు; ఉరు కల్పతరు లబ్ధి నొనరుఁ గాని = అధికమగు కల్పతరు వనెడు వేదాంతగ్రంథలాభముచే నొప్పును గాని; కావ్యాశయగౌరవంబు = రఘువంశాదికావ్యాభిప్రాయాతిశయమును; కనఁడు = ఎఱుఁగడు; ఇంద్రుండు కల్పవృక్షమును బొందినవాఁడనియు, శుక్రునియొక్క యాశయగౌరవము గనఁ డనియు భావము. శేషుఁడు = ఆదిశేషుఁడు; అసమ లోచన యుక్తి న్ = అసమాన మైన లోచన మను గ్రంథసంబంధముచేత; మసలుఁ గాని = చరిం చును గాని; పక్షధరవరోద్ధతిన్ = పక్షధర మను నామము గల తర్కగ్రంథముయొక్క అతిశయోద్ధతిని; తఱియ నోపఁడు = సమీపింపఁజాలడు. శేషుండు పక్షధరుఁ డనఁగా గరుడుఁడు వానిఁ దఱియ నోపఁ డనియు, అసమానలోచనుఁ డనఁగా శివుఁడు వానితో సంబంధించి యుండు ననియు భావము. శివుఁడు శేషాహిభూషణుం డగుట ప్రసిద్ధము. అబ్జారి = చంద్రుఁడు; కౌముదిన్ = కౌముది యను వ్యాకరణగ్రంథముచేత ; అలరుఁ గాని = ఒప్పును గాని; ప్రాభాకరస్ఫూర్తి = ప్రాభాకర మను మీమాంసాగ్రంథముయొక్క స్ఫూర్తికి; ప్రతిఘటింపన్ = ఎదురింపను; కలంగున్ = కలఁతపడును; చంద్రుండు వెన్నెలచే నలరు ననియు, సూర్యసంబంధిని యైన ప్రభకుఁ బ్రతిఘటింపఁ జాల డనియు భావము. అనుచున్ = ఇట్లనుచు; త త్సదినత్వ గవాధిపత్వ కుండలిత్వ ద్విజేశత్వ గుంఫనములు – తత్ = వారి సంబంధియైన, సది నత్వ (సత్+ఇనత్వ)= పండితరాజత్వముయొక్క, శ్రేష్ఠమగు సూర్యత్వముయొక్క యనుట, గవాధిపత్వ = వాక్పతిత్వము యొక్క, స్వర్గాధిపత్యముయొక్క యనుట, కుండలిత్వ = కుండలవత్వముయొక్క, యనఁగా సోమయాజిత్వముయొక్క, సర్పత్వముయొక్క యనుట, ద్విజేశత్వ = బ్రాహ్మణోత్తమత్వముయొక్క, ద్విజరాజత్వము (చంద్రత్వము)యొక్క, గుంఫ నములు = కూర్పులు; పరిహసింతురు = హాసాస్పదములుగాఁ జేయుదురు. అనఁగా విశాలాపురియం దున్నవిప్రులు సకల విద్యల నభ్యసించిన వారలని భావము. ఉపమానభూతసూర్యాదుల కన్న నుపమేయభూతద్విజోత్తములందు గుణాధిక్యము చెప్పుటచే శ్లేషోత్థాపితవ్యతిరేకాలంకారము, అతిశయోక్యలంకారంబును.

మ. అతులాత్మప్రతిభానిరస్తకమలా◊ధ్యక్షాత్మజుల్ త్రాతచ
క్రతతుల్నిర్మలధర్మహేతులునమ◊స్కారప్రియుల్ నిత్యసం
భృతవిశ్వంభరు లంచితోదయు లదో◊షైకక్రముల్ మింతు రూ
ర్జితతేజోయుతిలోకబంధు లన ధాత్రీనాయకుల్ దత్పురిన్. 92

టీక: ఈ పద్యమునందు రాజపరమైన యర్థము, సూర్యపరమైన యర్థమును దోఁచుచున్నది. తత్పురిన్ = ఆ విశాలాపురియందు; ధాత్రీనాయకుల్ = రాజులు; అతు లాత్మ ప్రతిభా నిరస్త కమలాధ్యక్షాత్మజుల్– అతుల =
అసమానమగు, ఆత్మ = తమయొక్క, ప్రతిభా = కాంతిచేత, నిరస్త = తిరస్కరింపఁబడిన, కమలాధ్యక్షాత్మజుల్ = మన్మథులు గలవారు, సాటిలేని తమ తేజస్సుచేత నిరసింపఁబడిన (కమలాధ్యక్ష యనఁగా) సముద్రముయొక్క ఆత్మజుఁడైన చంద్రులు గలవారని సూర్యపరమైన యర్థము; త్రాత = రక్షింపఁబడిన; చక్ర = రాష్ట్రములయొక్క; తతుల్= సమూహము గలవారు, రక్షింపఁబడిన చక్రవాకసమూహము గలవారని యర్థాంతరము; నిర్మలధర్మహేతులు – నిర్మల = నిర్దోషములగు, ధర్మ హేతులు = ధనువులు, ఖడ్గములు గలవారు, సూర్యుండు కర్మసాక్షి గావునఁ దత్పరమైనపుడు నిర్మలములైన యాగాదులకు హేతువులైనవారని యర్థము; నమస్కారప్రియుల్= ‘నమః కుర్వన్తీతి నమస్కారాః’ అనఁగా నమస్కరించువారు,వారియందుఁ బ్రీతిగలవా రనుట, సూర్యపరమైనపుడు ‘శ్లో. నమస్కారప్రియో భానుః’ అనుటంబట్టి నమస్కారమందుఁ బ్రీతిగలవా రని భావము; నిత్య సంభృత విశ్వంభరులు = ఎల్లపుడుఁ బోషింపఁబడిన భూమిగలవారు, ఎల్లపుడు ధరింపఁబడిన నారాయణ మూర్తి గలవారని సూర్యపరమైన యర్థము, ‘శ్లో. ధ్యేయ స్సవితృమండలమధ్యవర్తీ నారాయణః’ మొదలగు వానిచే నారాయ ణుఁడు సూర్యమండలవాసి యగుట ప్రసిద్ధము, పక్షద్వయమం దీయర్థమే కావచ్చును; అంచితోదయులు = ఒప్పుచున్న యభివృద్ధిగలవారు, పొందబడిన యుదయగిరిగలవారని యర్థాంతరము; అదోషైకక్రముల్ = అదుష్టములై ముఖ్యములైన నడవడికలు గలవారు, సూర్యపరమైనపుడు అదోషైకక్రము లనఁగా దోషైకక్రములు గానివారు, రాత్రిసంచారములేనివా రనుట; ఊర్జితతేజోయుతిన్ = స్థిరమైన ప్రతాపసంబంధముచేత, స్థిరమైన తేజస్సంబంధముచేత నని యర్థాంతరము; లోకబంధులనన్ = లోకహితు లనఁగా, సూర్యులనఁగా, ద్వాదశాదిత్యతాత్పర్యముతో బహువచనము; మింతురు = అతిశయింతురు.

విశాలాపురియందు రాజులు మన్మథులకన్న సుందరు లై, రాష్ట్రముల నేలువా రై, యాగాదిక్రియల నాచరించుచు, శరణాగతత్రాణముఁ జేయుచు, నిర్దోషమైన నడవడికతోఁ బ్రతాపశాలురై మింతు రని భావము.

మ. అలఘుశ్రీయుతి సద్గణావనవిహా◊రారూఢి లేఖస్తుతా
చలధర్మాదృతిఁ బ్రాపితాసమనిధి◊చ్ఛాయాప్రహృష్యత్సుహృ
త్తిలకాసక్తి ననారతంబుఁ బురి నెం◊తే మించు నర్యేశమం
డలి స్వానంతగుణప్రవృద్ధిగరిమ ◊న్రాజిల్లు నౌ నౌ ననన్. 93

టీక: ఈ పద్యమం దర్యేశమండలిశబ్దముచేత వైశ్యోత్తమపరమైన యర్థముఁ జెప్పఁగాఁ దద్ఘటక మగు నీశపదముచే నీశ్వర రూపార్థము గూడఁ దోఁచుచున్నది. పురిన్ = విశాలాపురియందు; అర్యేశమండలి = వైశ్యోత్తమబృందము, ఈశ్వరబృంద మని ధ్వనితార్థము; అలఘుశ్రీయుతిన్ = అధికసంపద్యోగముచేతను, అధికవిషసంబంధముచేత నని యీశ్వరపరమైన యర్థము, ‘శ్రీ ర్వేషరచనార్థ శోభా సమ్పత్సరళశాఖిషు, వాణీ లక్ష్మీ లవఙ్గేషు విషే’ అని రత్నమాల; సద్గణావనవిహారారూఢిన్ – సద్గణ = సత్పురుషసంఘముయొక్క, అవనవిహారారూఢిన్= పాలనక్రీడాతిశయముచేత, శ్రేష్ఠమగు ప్రమథగణముయొక్క పాలనవిహారారూఢిచేత నని శివపరమైన యర్థము; లేఖస్తుతాచలధర్మాదృతిన్ – లేఖ = దేవతలచేత, స్తుత = కొనియాడఁ బడిన, అచల = స్థిరమైన, ధర్మ = యాగాదిసత్క్రియలయొక్క, ఆదృతిన్ = ఆదరణముచేత, దేవతలచేత నుతింపఁబడిన మేరుధనువుయొక్క యాదరణముచేత నని శివపరమైన యర్థము; ప్రాపితాసమనిధిచ్ఛాయాప్రహృష్యత్సుహృత్తిలకాసక్తిన్ – ప్రాపిత = పొందింపఁబడిన, అసమ = సాటిలేని, నిధి = ధననిధులు గలిగినట్టి, ఛాయాప్రహృష్యత్ = తమనీడలయందు సంత సించుచున్న, సుహృత్తిలక = మిత్రరత్నములయందు, ఆసక్తిన్ = ప్రీతిచేత, వైశ్యోత్తములు తమమిత్రులకు సరిలేని ధనము లిచ్చి వారు తమ నీడయందు సంతసించుచుండఁగా వారలయెడఁ బ్రీతిగలవారై యున్నా రనుట; ఈశ్వరపరమైనపుడు – ప్రాపిత = పొందింపఁబడిన, అసమ = విషమములైన, తొమ్మిదైన యనుట, నిధి = మహాపద్మాదినిధులయొక్క, ఛాయా = రక్షణముచేత, ప్రహృష్యత్ = సంతోషించుచున్న, సుహృత్తిలక = కుబేరునియందు, ఆసక్తిన్ = ప్రీతిచేత, నని యన్వయము; అనారతంబున్ = ఎల్లపుడు; స్వానంతగుణప్రవృద్ధిగరిమన్ – స్వ = ధనముయొక్క, అనంతగుణ = అత్యధికమైన, ప్రవృద్ధి = మితిలేని వడ్డి యొక్క, గరిమన్ = అతిశయము చేత,స్వసంబంధి యైన శేషుఁ డనెడు నల్లెత్రాటియొక్కవృద్ధ్యతిశయముచేత నని శివపరమైన యర్థము. ఔ నౌ ననన్ = ప్రశంసించునట్లు; రాజిల్లెన్ = ప్రకాశించెను.ఆ పురియందు వైశ్యులు మిగుల నైశ్వర్యవంతు లై సత్పు రుషులఁ బోషించుచు సత్కర్మముల నాచరించుచుఁ దమ హితు లను ధనవంతులనుగాఁ జేసి యతిశయ మైన వృద్ధిరూప మైన ధనాదాయముతో రాజిల్లు చున్నా రని భావము. ఇచటఁ బ్రస్తుతా ప్రస్తుతముల కౌపమ్యము వ్యంగ్యము.

చ. పురమణి హాలికోత్తములు ◊వూన్చిన ధాన్యపుఁ దిప్ప లర్కభూ
విరుచిశిఖాళిఁ బైపయిని ◊వేఁగఁ దదభ్యుదయాదితంత్రమౌ
హరిపద మంతికస్థలగ◊తాంచితదివ్యధునీతరంగశీ
కరనికరంబులం బొదివి ◊గ్రక్కునఁ జల్వ ఘటించు నిచ్చలున్. 94

టీక: పురమణిన్ = పురశ్రేష్ఠమందు; హాలికోత్తములు = ఉత్తమశూద్రులు; పూన్చిన ధాన్యపుఁ దిప్పలు = కుప్పసేసిన ధాన్య రాశులు; అర్కభూవిరుచిశిఖాళిన్ – అర్కభూ = సూర్యునివలనఁ బుట్టిన, విరుచి = విశేషకాంతియొక్క, శిఖాళిన్ =జ్వాలా సమూహముచేత; పైపయిని = మీఁదమీఁదను; వేఁగన్ = తపింపఁగా; తదభ్యుదయాదితంత్రమౌ హరిపదము – తత్ = ఆ హాలికులయొక్క, అభ్యుదయ = ఉత్పత్తికి, ఆదితంత్రమౌ = ప్రథమకారణ మగుచున్న, హరిపదము = విష్ణుపద మనెడు నాకాశము, ‘శ్లో. తస్య పాదామ్బుజా జ్జాతో వర్ణో విగతకల్మషః’ ఇత్యాదులచే శూద్రులు విష్ణుపాదోద్భవు లగుట ప్రసిద్ధము; అంతికస్థలగ తాంచిత దివ్యధునీ తరంగ శీకర నికరంబులన్ – అంతికస్థలగత = సమీపమును బొందిన, అంచిత = పూజ్య యగు, దివ్యధునీ = స్వర్గంగయొక్క, తరంగ = అలలయొక్క, శీకర = జలకణములయొక్క, నికరంబులన్ = సమూహ ములచేత; పొదివి = కప్పి; గ్రక్కునన్ = వేగముగా; చల్వన్ = శైత్యమును; నిచ్చలున్ = ఎల్లపుడును; ఘటించున్ = పొందిం చును. ఆ పురియందు హాలికులు ధాన్యములను మిక్కిలి పండించుచున్నారని భావము. ధాన్యరాశులకు గగనతలసంబంధము లేక పోయినను దత్సంబంధ మున్నట్లు చెప్పుటచే సంబంధాతిశయో క్త్యలంకారము. ‘శ్లో. సంబంధాతిశయోక్తి స్స్యా దయోగే యోగకల్పనమ్’ అని తల్లక్షణము.

మ. అలితోద్యత్కదళీకలాపములు, మే◊ఘావాప్తపాదాన్వితం
బులు, దంతాంతరశోభిహేమవలయం◊బుల్, ధాతురేఖాసము
జ్జ్వలతావత్కటకాంతముల్, మదగజవ్రాతంబు లవ్వీటిర
థ్యల నిచ్చల్ చరియించు, జంగమకుభృ◊త్సామ్యంబు సంధించుచున్. 95

టీక: ఈ పద్యమందు గజములకుఁ బర్వతసామ్యముఁ జెప్పుటచే నర్థద్వయము దోఁచుచున్నది. మదగజవ్రాతంబులు = మదపుటేనుఁగుల గుంపులు; అలితోద్యత్కదళీకలాపములు – అలిత = అలంకరింపఁబడిన, ‘అల భూషణే’, ఉద్యత్ = ఎత్తఁబడిన, కదళీ = ధ్వజములయొక్క, కలాపములు = గుంపులు గలవై అని గజపరమైన యర్థము. అలంకరింపఁబడి యెగురుచున్నట్టి జింకలయొక్క గుంపులు గల వని పర్వతపరమైనయర్థము; మేఘావాప్తపాదాన్వితంబులు – మేఘ = మదవిశేషముచేత, ‘శ్లో. దానం కపోలయో శ్శీధు రక్ష్ణో శ్శ్రుత్యో స్తు సాగరః, కరాగ్రే శీకర శ్శిక్యం స్తనాగ్రే మేహనే మదః , హృదయే ఘర్మ సలిల మ్మేఘ స్తు చరణవ్రజే, సంజ్ఞయాష్టమదా హ్యేతే జాయన్తే భద్రదన్తినామ్’ అను నమరశేషప్రమా ణము చొప్పున ఏనుఁగు పాదమందుఁ బుట్టిన మదోదకమునకు మేఘ మని పేరు, అవాప్త = పొందఁబడిన, పాద = చరణముల చేత, అన్వితంబులు = కూడినవై, మేఘములచేతఁ గూడుకొన్న ప్రత్యంతపర్వతములు గల వని పర్వతపరమైన యర్థము; దంతాంతరశోభిహేమవలయంబుల్—దంత = విషాణములయొక్క, అంతర = మధ్యభాగమందు, శోభి = ప్రకాశించునట్టి, హేమవలయంబుల్ = బంగారుకడియములు గలవై, పొదరిండ్ల మధ్యమునఁ బ్రకాశించు సంపెఁగితీవలగుమురులు గలవై యని పర్వతపరమైన యర్థము; ధాతురేఖాసముజ్జ్వలతావత్కటకాంతముల్ – ధాతురేఖా = సిందూరరేఖలసంబంధి యైన, దీనికి సముజ్జ్వలతయం దన్వయము, సముజ్జ్వలతావత్ = ప్రకాశము గల, కట = గండస్థలముచేత, కాంతముల్ = మనోజ్ఞములై, గైరికాదిధాతురేఖలచేఁ బ్రకాశించు నితంబప్రదేశము గలవని పర్వతపరమైన యర్థము; అవ్వీటిరథ్యలన్ = ఆవిశాలాపురవీథుల యందు; నిచ్చల్ = ఎల్లపుడు; జంగమకుభృత్సామ్యంబు = చరించుచున్నపర్వతసామ్యమును; సంధించుచున్= పొందుచు; చరియించున్ = సంచరించును; ఆపురియందు గజములు మహోన్నతము లై చరియించుచున్న పర్వతాకారముగ నున్న వని భావము. ఉపమాలంకారము.

చ. ధర హరి కెక్కుడన్న మహి◊తక్రమ మూని, యహీనకాండభా
స్వరగతి నొంచు పెంపుఁ గని, ◊వాజికులేశత నొంది, యెంతయున్
హరిహయమానహారి యగు◊నట్టి తరంబు వహించి, సైంధవో
త్కరము, సెలంగు వీట, నిజ◊తార్క్ష్యసమాఖ్య యథార్థతం దగన్. 96

టీక: ఈపద్యమందు నశ్వపరమైన యర్థము, గరుడపరమైన యర్థముగూడఁ దోఁచుచున్నది. వీటన్ = విశాలాపురియందు; సైంధవోత్కరము = అశ్వసమూహము; ధరన్ = భూమియందు; హరి కెక్కుడన్న మహితక్రమము = వాయువున కన్న నుత్కృష్టము లనెడు మంచివేగమును, విష్ణువునకు వాహనమనెడు పూజ్యక్రమము నని గరుడపరమైన యర్థము; ఊని = వహించి; అహీనకాండభాస్వరగతిన్ – అహీన = అధిక మగు, కాండ = బాణములయొక్క, భాస్వర = ప్రకాశించునట్టి, గతిన్ = గమనమును; నొంచు పెంపుఁ గని = నొప్పించు గౌరవము నంది, అహీనకాండ = సర్పశ్రేష్ఠముల గుంపులయొక్క, భాస్వర గతిన్ = మంచితెలివిని , నొంచు పెంపుఁ గని యని గరుడపరమైన యర్థము; వాజికులేశతన్ = అశ్వశ్రేష్ఠతను, పక్షిరాజత నని యర్థాంతరము, ‘వాజినోఽశ్వేషు పక్షిణః’ అని యమరుఁడు; ఒంది =పొంది, ఎంతయున్ = మిక్కిలి; హరిహయమానహారి యగునట్టి తరంబు వహించి = సూర్యాశ్వముల మానమును హరించునట్టి వేగమును వహించి, ఇంద్రునియొక్క మానమును హరించునట్టి యుత్కర్షమును వహించి యని గరుడపరమైన యర్థము; నిజతార్క్ష్యసమాఖ్య = తమయొక్క తార్క్ష్యము లను పేరు, తార్క్ష్య మనఁగా నశ్వము, గరుత్మంతుఁడును, ‘తురఙ్గ గరుడౌ తార్క్ష్యౌ’ అని యమరుఁడు; యథార్థతన్ = సార్థకతచేత; తగన్ = ఒప్పఁగా; చెలంగున్ = ప్రకాశించును; ఆ పురియందు సూర్యాశ్వబాణవాయువేగములకు మించిన వేగము గలిగిన యుత్తమాశ్వము లున్నవని భావము. ప్రకృతాశ్వములకు నప్రకృతగరుడునకు నౌపమ్యము వ్యంగ్యము. అతిశయోక్త్యలం కారము.