సీ. ఆ లింగమాంబిక◊యం దరాతిబలప్ర,భేదనచణు మల్ల◊భిదురపాణిఁ,
దారకాత్మభయప్ర◊దప్రభావిస్ఫూర్తి, నతిశక్తియుతు వేంక◊టాద్రిగుహునిఁ,
జినలింగమాంబయం◊దు నవీనపంకజా◊తార్దను లింగనృ◊పాబ్జవైరి,
వేంకటాంబికయందు ◊విపులవనీపాల,నక్షముఁ జినలింగ◊నరపసురభి,

తే. బహుళశార్వరపాటన◊పటువిహారి, నంతరస్థాపితాబ్జనే◊త్రాంచితాను
భావుఁ జినమల్లభూపాల◊పద్మహితుని, గాంచెఁ బెదమల్లమేదినీ◊కాంతుఁ డెలమి. 41

టీక: పెదమల్లమేదినీకాంతుఁడు = పెదమల్లభూపాలుఁడు; ఆ లింగమాంబికయందు = ఆ లింగాంబికయందు; అరాతిబల ప్రభేదనచణున్ – అరాతి = శత్రువగు, బల = బలాసురునియొక్క, ప్రభేదనచణున్ = భేదించుటచేత ప్రఖ్యాతుని; అరాతి =శత్రువులయొక్క, బల =సైన్యముయొక్క, ప్రభేదనచణున్ = భేదించుటచేతఁ బ్రఖ్యాతుఁ డైన; మల్లభిదురపాణిన్ = మల్ల భూపాలుం డనెడు నింద్రుని; తారకాత్మభయప్రదప్రభావిస్ఫూర్తిన్ – తారకాసురుని మదికి భయప్రదమగు తేజోతిశయము గల వానిని; తారకా = నక్షత్ర ములయొక్క, ఆత్మ = స్వరూపములకు, భయప్రదప్రభావిస్ఫూర్తిన్ = భయప్రదమగు కాంత్యతిశయము గలవాని; అతిశక్తి యుతున్ = అధికమగు శక్తి యను నాయుధముతోఁగూడినవాని (కుమారస్వామిని), అతిసామర్థ్యయుక్తుఁడైన వానిని; వేంక టాద్రిగుహునిన్ = వేంకటాద్రినాయకుఁ డను స్కందుని; చినలింగమాంబయందున్ = చినలింగాంబికయందు; నవీనపంకజాతార్దనున్ – నవీన = నూతనమగు, పంకజాత = పద్మము లను, అర్దనున్ = పీడించువానిని, నూతన మగు పాపసంఘనాశకుని ననుట; లింగనృపాబ్జవైరిన్ = లింగరాజనెడు చంద్రుని, వేంకటాంబికయందున్ = వేంకటాంబయందు; విపులవనీపాలనక్షమున్ – విపుల = అధికములగు, వనీ = వనములయొక్క, పాలన = రక్షణమందు, క్షమున్ = సమర్థుని; విపుల = విపులమగు, వనీప = యాచకులయొక్క, ఆలన = అలంకరణ మందు, క్షమున్ = సమర్థుని; చినలింగనరపసురభి = చినలింగభూపాలుఁ డను వసంతుని, బహుళశార్వరపాటనపటువిహారిన్ – బహుళ = అధికమగు, శార్వర = అంధకారముయొక్క, పాటన = భేదించుటయందు, దుర్మార్గులయొక్క భేదనమందు, ‘శార్వరం త్వన్ధతమసే శార్వరో ఘాతుకే స్మృతః’ అని విశ్వము; పటువిహారిన్ = లెస్సగాఁ గ్రీడించువాని; అంతరస్థాపితాబ్జనేత్రాంచితానుభావున్ – అంతరస్థాపిత = హృదయనిహిత మగు, అబ్జనేత్ర = విష్ణువుయొక్క, అంచిత = ఒప్పునట్టి, అనుభావున్ = ప్రభావము గలవానిని, పక్షద్వయమం దిదె యర్థము; చినమల్లభూపాలపద్మహితుని = చినమల్ల భూపాలుఁడను సూర్యుని; కాంచెన్ = కనెను. ఈ పద్యమందు శ్లిష్టశబ్దనిబంధనకేవలపరంపరితరూపకాలంకారము లైదు. వానికిఁ బరస్పర నిరపేక్షతను బట్టి సంసృష్టి.

ఉ. అందును వేంకటాద్రివిభుఁ ◊డచ్యుతసాయకనాయకాగ్రిమ
స్పందనిపాతితారిపుర◊సంతతియై, కమలాధిపాంచితా
మందమహాశయాంకుఁ డయి, ◊మాన్యగణావనలోలచిత్తసం
బంధపరీతుఁడై, జగతి ◊భాసిలె నౌర బుధుల్ నుతింపఁగన్. 42

టీక: అందును =ఆ పుత్రులలో; వేంకటాద్రివిభుఁడు =వెంకటాద్రిరాజు, వేంకటాద్రిశివుఁడు,ఇచట ‘విభు శ్శివే ప్రభౌ నిత్యే’ అను విశ్వనిఘంటువువలన శివరూపార్థము గూడ స్ఫురించుచున్నది;అచ్యుత సాయకనాయ కాగ్రిమస్పంద నిపాతితారిపుర సంతతి యై – అచ్యుత= చెడనట్టి విష్ణుమూర్తి యనెడు, సాయకనాయక = బాణశ్రేష్ఠముయొక్క, అగ్రిమస్పంద = ప్రథమ చలనముచేత, నిపాతిత =నశింపఁజేయఁబడిన,అరిపుర = శత్రుశరీరములయొక్క, శత్రుపురులయొక్క,త్రిపురములయొక్క యనుట, సంతతి యై = వంశము గలవాఁడై, పరంపర గలవాఁడై ; కమలాధి పాంచి తామంద మహాశయాంకుఁడయి – కమలాధిప =విష్ణువుచేత, మృగశ్రేష్ఠముచేతను, అంచిత = ఒప్పెడు, అమంద = అధికమగు, మహాశయ= దొడ్డ హృదయము యొక్క, మహత్ = పూజ్యమగు, శయ =హస్తముయొక్క, ‘పఞ్చశాఖ శ్శయఃపాణిః’ అని అమరము, అంకుఁడయి = చిహ్నము గలవాఁడై; మాన్యగ ణావన లోల చిత్త సంబంధ పరీతుఁడై – మాన్యగణ=ప్రాజ్ఞసంఘముయొక్క, పూజ్యులగు ప్రమథులయొక్క, అవన = రక్షణమందు, లోల = ఆసక్తమైన, చిత్త = చిత్తముయొక్క, సంబంధ = సంబంధముచేత, పరీతుఁడై = వ్యాప్తుఁడై, అట్టి చిత్తము గలవాఁడై యనుట; జగతిన్ =లోకమందు; బుధుల్ నుతింపఁగన్ = పండితులు, దేవతలు స్తుతి చేయఁగా; భాసిలెన్= ప్రకాశించెను; ఔర=ఆశ్చర్యము.

అనఁగా రుద్రుండేరీతిఁ ద్రిపురముల నచ్యుతుఁ డను సాయకాగ్రిమస్పందముచే నాశముఁ జేసి జగములయందు భాసిల్లెనో యారీతి వేంకటాద్రివిభుఁడును సాయకములచే శత్రుశరీరములను దునిమి జగతిని భాసిల్లె నని భావము. ఉపమాలంకారధ్వని.

సీ. పటుపుండరీకసం◊కటగృహశ్రేణికల్, పటుపుండరీకసం◊కటము లయ్యెఁ,
బృథులాచ్ఛభల్లవి◊స్తృతచత్వరమ్ములు, పృథులాచ్ఛభల్లవి◊స్తృతము లయ్యె,
వితతసాలకదంబ◊వృతలసద్వేశ్మముల్, వితతసాలకదంబ◊వృతము లయ్యె,
ఘనచక్రిఖడ్గిసం◊గతరాజవీథులు, ఘనచక్రిఖడ్గిసం◊గతము లయ్యె,

తే. వేంకటాద్రిక్షమానేతృ◊విపులబాహు,దండకోదండనీరదా◊ఖండచండ
శరపరంపరఁ బరహంస◊సముదయంబు, వెఱచి చనునెడఁ దత్పుర◊వితతినెల్ల. 43

టీక: పరహంససముదయంబు – పరహంస = శత్రుశ్రేష్ఠులయొక్క, శ్రేష్ఠములగు రాజహంసలయొక్క, సముదయంబు = గుంపు; వేంకటాద్రిక్షమానేతృ విపుల బాహుదండ కోదండ నీర దాఖండ చండ శరపరంపరన్ –వేంకటాద్రిక్షమానేతృ= వేంక టాద్రిభూపాలునియొక్క, విపుల = విశాలములగు, బాహుదండ = భుజదండముల యందుండెడు, కోదండ = ధను వనెడు, నీరద = మేఘముయొక్క, అఖండ = అవిచ్ఛిన్నమగు, చండ = దుస్సహమైన, శరపరంపరన్ = బాణపరంపర యనెడు జల పరంపరయందు; వెఱచి = భయపడి; చను నెడన్ = పోవు సమయమందు, తత్పురవితతినెల్లన్ = వాని పత్తనసమూహమం దంతటను; పటుపుండరీక సంకటగృహశ్రేణికల్ – పటు = సమర్థమైన, పుండరీక =గొడుగులచేత, సంకట = సమ్మర్దములైన, గృహ శ్రేణికల్ = గృహపరంపరలు; పటుపుండరీకసంకటములు – పటు = సమర్థమైన, పుండరీక = పులులచేత, సంకటములు = సందడించినవి; అయ్యెన్. పృథులాచ్ఛభల్లవిస్తృతచత్వరమ్ములు – పృథుల = విశాలములగు, అచ్ఛ = స్వచ్ఛములగు, భల్ల = బాణములచేత, విస్తృత = వ్యాప్తములైన, చత్వరమ్ములు = అంగణములు; పృథుల = గొప్పలైన, అచ్ఛభల్ల = ఎలుఁగులచేత, విస్తృతములు=విస్తరించినవి; అయ్యెన్. వితత సాల కదంబ వృత లస ద్వేశ్మముల్ – వితత =విశాలము లయిన, సాల = కోటలయొక్క, ‘ప్రాకారో వరణ స్సాలః’ అని అమరము, కదంబ = సమూహముచేత, వృత = ఆవరింపఁబడిన, లసత్ = ప్రకాశించుచున్న, వేశ్మముల్ = గృహములు; వితత = విస్తృతములగు, సాల =ఏపెలచేత, కదంబ = కడుములచేత, వృతములు అయ్యెన్. ఘన చక్రి ఖడ్గి సంగత రాజవీథులు – ఘన =గొప్పలగు, చక్రి = చక్రాయుధులగు వారిచేతను, ఖడ్గి = ఖడ్గాయుధములు గల వారిచేతను, సంగత = కూడుకొన్న, రాజవీథులు= రాజమార్గములు; ఘన = ఘనములైన, చక్రి = సర్పములతోడను, ఖడ్గి = ఖడ్గమృగములతోడను, సంగతము =కూడినవి, అయ్యెన్.

ఈ పద్యమున పట్వాదిశబ్దములు పునరుక్తము లయిన విశిష్టతను భేదమున్నది గాన దుష్టములు గావు. ఇట్టి ప్రయోగ ములు వసుచరిత్రాదులందును గలవు.ఇందు యమకవృత్త్యనుప్రాసములు శబ్దాలంకారములు. రూపకమర్థాలంకారము.

క. ఆతనితమ్ముఁడు లింగ
క్ష్మాతలపతి వొగడు గనియె ◊ సమదారినృప
వ్రాతమనోబ్జాతఘనో
ద్భూతరజస్సైన్యవిజిత◊భువనుం డగుచున్. 44

టీక: ఆతనితమ్ముఁడు = ఆ వేంకటాద్రిభూపాలుని తమ్ముఁడు; లింగక్ష్మాతలపతి = లింగభూపాలుఁడు; సమదారినృప వ్రాత మనోబ్జాత ఘనోద్భూతరజ స్సైన్య విజిత భువనుండు – సమద =మదముతోఁ గూడిన, అరినృప = శత్రురాజులయొక్క, వ్రాత = సంఘముయొక్క, మనః = మనస్సు లనెడు, అబ్జాత = కమలములకు, ఘన = మేఘప్రాయమగు, ఉద్భూతరజః =అధిక పరాగము గల, సైన్య = సైన్యముచేత, విజిత = జయింపఁబడిన, భువనుండు = లోకములు గల వాఁడు; అగుచున్; పొగడు గనియెన్ = స్తుతిగాంచెను. మేఘము కమలములకు హాని గలుగఁజేయునది గాన సైన్యపరాగము మనోబ్జాతములకు ఘన ప్రాయ మనఁబడియె.

మ. పరగోత్రాభృదనీకముం గదిసి, శుం◊భత్సైన్యగర్జాసము
త్కరఘోరాకృతి నంటి, తచ్ఛిరములం ◊గల్పించెఁ గీలాల ము
ద్ధురవేగోగ్రతదాశుగప్రతతికా◊దుర్వార మై, లింగభూ
వరుఖడ్గచ్ఛలవారిదంబు సుమనో◊వర్ణ్యాతిచిత్రక్రియన్. 45

టీక: లింగభూవరుఖడ్గచ్ఛలవారిదంబు – లింగభూవరు = లింగభూపాలునియొక్క, ఖడ్గ = కత్తియనెడు, ఛల = నెపముగల, వారిదంబు = మేఘము; సుమనోవర్ణ్యాతిచిత్రక్రియన్ – సుమనః = జాజులచేత, దేవతలచేత, వర్ణ్య = పొగడఁదగిన, అతిచిత్ర క్రియన్ = అత్యద్భుతవ్యాపారముచేతను; పరగోత్రాభృదనీకమున్ – పర గోత్రాభృత్ = శ్రేష్ఠములగు పర్వతములయొక్క, శత్రురాజులయొక్క, అనీకమున్ = సమూహమును, సేనను; కదిసి = ఆక్రమించి; శుంభత్సైన్యగర్జాసముత్కర ఘోరాకృతిన్ – శుంభత్ = ప్రకాశించుచున్న, సైన్య = సైన్యముయొక్క, గర్జా = సింహనాదము లనెడు మేఘనాదములయొక్క, సముత్కర = సమూహముచేత, ఘోర =భయంకరమగు, ఆకృతిన్ = ఆకారముచేత; తచ్ఛిరములన్ = ఆ పర్వతశిఖరములను, ఆ రాజుల శిరస్సులను; అంటి = చేరి; ఉద్ధురవేగోగ్రతదాశుగప్రతతికాదుర్వారమై – ఉద్ధుర = అతిశయించిన, వేగ = వేగంబుచేత, ఉగ్ర = తీక్ష్ణమైనట్టి, తదాశుగ = ప్రసిద్ధవాయువుయొక్క, వారి బాణములయొక్క, ప్రతతికా = సమూహమునకు, దుర్వారమై = వారింప నలవిగానిదై; కీలాలమున్ =ఉదకమును,రక్తమును, ‘శోణితేమ్భసి కీలాలమ్’ అని అమరము, కల్పించెన్ = చేసెను.

వారిద ముద్ధురవేగోగ్ర మగు మారుతమునకు దుర్వారమై వర్షించుట చిత్రమని యాశయము. శ్లిష్టరూపకము. ఖడ్గచ్ఛల వారిద మనుచో కైతవాపహ్నుతి. రెంటికిని సంకరము.

తే. అతని యనుజుఁడు చిన్నలిం◊గావనీశుఁ
డలరు నైజమహోభానుఁ◊ డఖిల శార్వ
రాళిఁ దూల్చియు, నరివధూ◊పాళి కాత్మ
రమణ విరహంబుఁ జేయఁ జి◊త్రప్రశస్తి. 46

టీక: అతని యనుజుఁడు = ఆ లింగభూపాలుని తమ్ముఁడు; చిన్నలింగావనీశుఁడు = చిన్నలింగ భూపాలుఁడు; నైజమహో భానుఁడు – నైజ = తన సంబంధియైన, మహః = ప్రతాప మనెడు, భానుఁడు = సూర్యుండు; అఖిల శార్వరాళిన్ – అఖిల= సమస్తమగు, శార్వర= అంధకారములయొక్క, ఆళిన్ = గుంపును, సమస్తవైరిసంఘముననుట; తూల్చియున్ = నాశము సేసియు; అరివధూ= ఆఁడుజక్కవలయొక్క; పాళికిన్ = గుంపునకు, శత్రువనితలగుంపుల కనుట; ఆత్మరమణ విరహం బున్ = నిజనాథులయొక్క వియోగమును; చిత్రప్రశస్తిన్ = ఆశ్చర్యకరమగు ప్రసిద్ధితో; చేయన్ = చేయుచుండఁగా; అలరున్ = ప్రకాశించును. సూర్యుండు తమస్సంఘమును దూల్చియు, జక్కవపడఁతులకుఁ బ్రియావియోగంబు ఘటిల్లఁజేయుట చిత్ర మని తాత్పర్యము. చిన్నలింగభూపతి సమస్తవైరులసంహరించి వారి నారులకు విరహము ఘటిల్లఁజేసె నని భావము. విరోధా భాసము. రూపకభేదము.

సీ. లాటాంతరమున కే◊లలితవిగ్రహుగుణ,శ్రేణి వినూతన◊చిత్రరచన,
వంగమండలికి నే ◊వరకలాశాలిప్ర,తాపంబు సూడ ర◊త్నంపుబరణి,
కాశ్మీరమునకు నే◊కల్యాణనిధికీర్తి,వారంబు మహనీయ◊వజ్రపేటి,
యాని చోళమునకు నే ◊యమనశీలునియాజ్ఞ, యలరారు తెలిముత్తి◊యంపుజల్లి,

తే. యతఁడు వొగడొందు జగముల◊నరినృపాల, మకుటతటకోటికాహిత◊మణికలాప
రాజినీరాజితాంఘ్రినీ◊రేజశాలి, చాపజితశూలి చినలింగ◊భూపమౌళి. 47

టీక: లాటాంతరమునకున్=లాటదేశమధ్యమనెడు వస్త్రాభ్యంతరమునకు, ‘లాటో దేశేంఽశుకేపి చ’ అని విశ్వము; ఏ లలిత విగ్రహుగుణశ్రేణి = ఏ మనోహరాంగుని సుగుణముల గుంపు; వినూతనచిత్రరచన = నూతనచిత్రకర్మయో, ఆశ్చర్యకరణ మనుట; వంగమండలికి = వంగదేశ మనెడు కర్పూరకదంబమునకు, ‘వఙ్గః కర్పూర వార్తాక దేశభేదేషు కీర్తితః’ అని విశ్వము; ఏ, వరకలాశాలిప్రతాపంబు – వర= శ్రేష్ఠములగు, కలా = విద్యలచేత, శాలి = ఒప్పుచుండెడువానియొక్క, ప్రతాపంబు = ప్రతా పము; చూడన్ = పరికింపఁగా; రత్నంపుబరణి = రత్ననిర్మిత మగు బరణియో, అనఁగా బరణి కర్పూరము నెట్లు చుట్టి యుండునో అట్లు లింగభూపాలుని ప్రతాపంబు వంగదేశము నావరించి యున్న దనుట, ప్రతాప మెఱ్ఱనిదని కవిసమయము గనుక రతనంపుబరణిగా రూపింపఁబడినది. కాశ్మీరమునకు = కాశ్మీరదేశ మనెడు కుంకుమమునకు; ఏకల్యాణనిధికీర్తివారంబు = ఏ మంగళమూర్తియొక్క యశోరాశి; మహనీయవజ్రపేటి = శ్రేష్ఠమగు వజ్రంపుపెట్టెయో, అనఁగా గుంకుమమును బెట్టె యేలాగున నావరించియుండునో యాలాగున లింగభూపాలునికీర్తి కాశ్మీరదేశము నావరించియున్న దనుట, కీర్తి తెల్లని దని కవిసమయము గాన వజ్రపేటికగా రూపింపఁ బడినది. ఆని = కదిసి; చోళమునకున్ = చోళదేశ మనెడు ప్రసిద్ధమైన ముసుఁగుగుడ్డకు; ఏ యమనశీలుని యాజ్ఞ = ఏ నియంతయొక్క యాజ్ఞ; అలరారు తెలిముత్తియంపుజల్లి = ప్రకాశించునట్టి తెల్లని ముత్తెములచేతఁ జేయఁ బడిన జాల రై యొప్పునో, అనఁగా ముసుఁగుగుడ్డకు ముత్తియంపుజాలరువలె నారాజునాజ్ఞ చోళదేశమున కలంకారమై యభినంద్యముగా నున్న దనుట. అతఁడు = ఆ రాజు; అరినృపాల మకుటతట కోటికాహిత మణికలాప రాజి నీరాజి తాంఘ్రినీరేజ శాలి – అరి నృపాల= శత్రు రాజులయొక్క, మకుటతట = కిరీటతటములయొక్క, కోటికా = అగ్రభాగములందు, ఆహిత = ఉంపఁబడిన, మణికలాప = మణిభూషలయొక్క, రాజి = బంతిచేత, నీరాజిత = నివాళింపఁబడిన, అంఘ్రినీరేజ = పాదపద్మములచే, శాలి = ఒప్పుచున్న వాఁడు; చాపజితశూలి =ధనుర్విద్యయందు జయింపఁబడిన రుద్రుఁడు గలవాఁడు, అంతటి సామర్థ్యము గలవాఁడనుట; చిన లింగభూపమౌళి = చినలింగభూపాలశ్రేష్ఠుఁడు; జగములన్ = లోకములయందు; పొగడొందెన్ = ఖ్యాతిగాంచెను. శ్లిష్టరూప కాలంకారము.

క. అతని యనుజుండుచినమ,ల్లతరుణనీరేజశరుఁడు ◊ లలి నొప్పె మహో
న్నతగాయకనుతసాయక,హతనాయకఘటితసౌర◊హరిణేక్షణుఁ డై. 48

టీక: అతని యనుజుండు = ఆ చినలింగభూపాలుని తమ్ముఁడు; చినమల్లతరుణనీరేజశరుఁడు= చినమల్ల భూపాలుఁడను నవమన్మథుఁడు; మహోన్నతగాయక నుత సాయక హత నాయక ఘటిత సౌరహరిణేక్షణుఁ డై – మహోన్నతగాయక = మిక్కిలి యెక్కువగా శబ్దించునట్టి తుమ్మెదలచేత, మహోన్నతులైన గాయకుల చేత నని రాజపరమైన యర్థము, నుత = కొని యాడఁబడిన, సాయక = సుమబాణములచేత, బాణములచేత నని రాజపరమైన యర్థము, హత = కొట్టఁబడిన, నాయక = శృంగారాలంబనపురుషులతో, రాజులచేతితో, ఘటిత = కూర్పఁబడిన, సౌరహరిణేక్షణుఁడై = సురాంగనలు గలవాఁడై; లలిన్ = ఉత్సాహముచేత; ఒప్పెన్. నీరేజశరుని బాణప్రసరణము యువమిథునసంఘటనసంపాదకము గావునఁ జినమల్ల తరుణ నీరేజశరుని సాయకహతనాయకులు సురాంగనాసంఘటనము నొందిరని భావము. ఇందు రూపకాలంకారము.