మ. మునిరా జి ట్లరుదేర ద్వాస్థ్సితజనా◊మూల్యోక్తి వైచిత్రి మే
ల్కని తోడ్తో నెదు రేఁగి, భక్తి వినతుల్ ◊గావించి తోడ్తెచ్చి, నూ
తనచామీకరపీఠి నుంచి, యల గో◊త్రాకామినీకాముకుం
డనువొందన్ ఘటియించె నాదమికిఁ దా ◊నాతిథ్య మప్పట్టునన్. 125
టీక: అల గోత్రాకామినీకాముకుండు = ఆ పృథివీపతి యగు సుచంద్రుఁడు; ఇట్లు = పైఁజెప్పిన విధముగా; మునిరాజు = శాండి ల్యుఁడు; అరుదేరన్ = విచ్చేయఁగా; ద్వాస్థ్సితజ నామూల్యోక్తి వైచిత్రి న్ – ద్వాస్థ్సితజన = ద్వారపాలకులయొక్క, ‘స్త్రీ ర్ద్వా ర్ద్వారమ్’ అని అమరుఁడు; అమూల్యోక్తివైచిత్రి న్ = లోకోత్తరవాగ్వైచిత్రిచేత; మేల్కని = జాగరూకుఁడై; తోడ్తోన్ = వెంటనే; ఎదు రేఁగి = ఎదురుఁగఁబోయి; భక్తిన్ = భక్తితోడ; వినతుల్ = ప్రణామములు; కావించి = చేసి; తోడ్తెచ్చి= తోడుకొని తెచ్చి; నూతన =క్రొత్తదగు; చామీకరపీఠిన్ = బంగరుపీటయందు; ఉంచి= కూర్చుండఁబెట్టి; అనువొందన్ =తగునట్టుగా; ఆ దమికిన్ = ఆమునికి; తాన్ =తాను; అప్పట్టునన్ = ఆసమయమందు; ఆతిథ్యము=అతిథిసత్కారము; ఘటియించెన్ = చేసెను;
క. విమలాసనమునఁ బతి యతి
కమలాసనలసదనుజ్ఞి◊క వసించి, మహా
సుమనోరసారుహోద్య
త్సుమనోరససూక్తిఁ దపసి◊తో నిట్లనియెన్. 126
టీక: పతి = భూపతి యైన సుచంద్రుఁడు; యతికమలాసన లస దనుజ్ఞిక = యతిపుంగవుండైన శాండిల్యునియొక్క ప్రకాశించు చున్న యాజ్ఞచేత, అనుజ్ఞాశబ్దముమీఁద కప్ప్రత్యయము, ఇత్వము వచ్చి అనుజ్ఞిక యైనది; విమలాసనమునన్ = నిర్మల మైన యాసనమందు; వసించి = కూర్చుండి; మహా సుమనో రసారుహోద్యత్సుమనోరస సూక్తిన్ – మహత్ = అధికమైన, దీనికి సుమనోరసమం దన్వయము, సుమనః = అమరులయొక్క, రసారుహ= తరువువలన, ఉద్యత్ =ఉదయించుచున్న, సుమనో రస = పూఁదేనియవంటి,సూక్తిన్ = వాక్కుచేత, అనఁగాఁ గల్పతరుకుసుమమకరంద మొలుకుచున్నవాక్కుచేత ననుట; తపసితోన్ = మునితోడ; ఇట్లనియెన్ = చెప్పఁబోవు రీతిగఁ బలికెను.
శా. మౌనీ సేమమె మీకు, మంగళమె యు◊ష్మచ్ఛాత్రరాట్పాళికిం,
నానాసూననవప్రసూనములు సిం◊దన్ మించునే యాశ్రమా
గానీకంబు, లనంతరాయకలనన్ ◊ యజ్ఞాళు లీడేఱునే,
శ్రీ నొప్పారునె మీ మహోటజము ని◊ర్వేలాసురానీకతన్. 127
టీక: మౌనీ = ఓశాండిల్యమునీ; మీకున్ సేమమె = మీకు కుశలమా! యుష్మచ్ఛాత్రరాట్పాళికిన్ = మీ శిష్యశ్రేష్ఠుల గుంపునకు, మంగళమె = కల్యాణమా! ఆశ్రమాగానీకంబులు = ఆశ్రమద్రుమసమూహములు; నానా = అనేకవిధములగు; సూన = కుసుమ ములు; నవ = క్రొత్తనైన; ప్రసూనములు = ఫలములు, ‘ప్రసూనం పుష్ప ఫలయోః’ అని వైజయంతి; చిందన్ = వ్యాపింపఁగా; మించునే = అతిశయించునా! యజ్ఞాళులు = యజ్ఞములయొక్కసమూహములు; అనంతరాయకలనన్ = నిర్విఘ్నముగా; ఈడేఱునే = సిద్ధించుచున్నవా! మీ మహోటజము = మీయొక్క పూజ్యమగు పర్ణశాల; నిర్వేలాసురానీకతన్ = అడ్డము లేని రాక్షసుల యీతి బాధ లేకుండఁగ; శ్రీ న్ = సంపదచేత; ఒప్పారునె = ఒప్పుచున్నదా! దీని కిట్లనియె యను పూర్వపద్యమందలి క్రియయం దన్వయము.
చ. యతికులచంద్ర! సత్కువల◊యప్రియ మై తగు నీదురాక మ
ద్వితతమనస్థ్సతాపగతి ◊వేగ యలంప గలంప సంతతో
ద్ధతతరపంకజాతములఁ ◊దావకపాదనిషేవణాసమా
దృతి మను నాశుభాళి గనునే ◊ధరఁ దక్కిన రాజచక్రముల్. 128
టీక: యతికులచంద్ర = మునికులచంద్రుండవగు శాండిల్యుఁడా!, చంద్రుడా యని యర్థాంతరము; సత్కువలయ= మంచి భూ వలయమునకు, కల్వలకు నని యర్థాంతరము; ప్రియ మై = హితమై; తగు నీదురాక = ఒప్పుచున్న నీరాక; మద్వితత మనస్థ్స తాపగతిన్ = నాయొక్కమనస్సునం దున్న విపులమైన సంతాపమును, వేఁడి నని యర్థాంతరము; వేగ =వేగముగా; అలంపన్ = అలయింపఁగా; సంతత ఉద్ధతతరపంకజాతములన్ – సంతత = ఎల్లప్పుడును; ఉద్ధతతర =ఉత్కటతరమగు; పంకజాత ములన్=పాపసంఘములను, పద్మముల నని యర్థాంతరము; కలంపన్ = కలఁతపఱుపఁగా; తావక పాద నిషేవణాసమా దృతిన్ – తావక =నీసంబంధు లగు, పాద = చరణములయొక్క, కిరణములయొక్కయని యర్థాంతరము, నిషేవణ = సేవ యందలి, అసమ = సాటి లేని దగు, ఆదృతిన్ = ఆదరమున; మను = వృద్ధిఁబొందెడు; నాశుభాళిన్ = నాయొక్క కల్యాణపరం పరలను; తక్కిన రాజచక్రముల్= ఇతరనృపాలసంఘములు, శ్రేష్ఠచక్రవాకసంఘము లని యర్థాంతరము; ధరన్= లోకమందు; కనునే = పొందునా, పొంద వనుట. ఇచటఁ బ్రస్తుతశాండిల్యవిషయ మైన యర్థముఁ జెప్పఁగాఁ జంద్రకువలయాది నానార్థశబ్ద శక్తిమూలవ్యంజనచేతఁ జంద్రాదివిషయకార్థాంతరము వ్యజ్యమాన మగుఁ గావునఁ జంద్రుఁడు రాఁగా నెట్లు గల్వలకుఁ బ్రీతియు, తాపము శమించుటయుఁ, బద్మములు వికసించుటయు, జక్కవలు సంతస మందకుండుటయు నగునో యట్లు శాండిల్యుఁడు రాఁగా భూవలయమునకుఁ బ్రీతియు, సుచంద్రుని మనస్సంతాపము శమించుటయు, సమస్తపాపకదంబము తత్పాదసేవనమున నశించుటయు నితరరాజదుర్లభమై ఘటించె నని భావము. వస్తుకృతోపమాలంకారధ్వని.
చ. కరము మదీయపుణ్యలతి◊కన్ సఫలత్వముఁ బొందఁ బూన్చి యో
సురభిచరిత్ర! నీ విటకు ◊సొంపుగఁ జేరితి శక్యమే భవ
ద్వరసుమనోహితత్వఘన◊వైఖరి సన్నుతిఁ జేయ నీదయా
పరిణతిఁ గాదె యుత్కలికఁ ◊బాయక భవ్యతరుల్ సెలంగుటల్. 129
టీక: ఓ సురభిచరిత్ర = మనోజ్ఞ మైన నడవడి గల యోమునీ, వసంతుని చరితము గలవాఁడ యని ధ్వని; కరము = మిక్కిలి; మదీయపుణ్యలతికన్ = నాసుకృత మనెడు లతికను; సఫలత్వమున్ = ఫలవత్తను; పొందన్ పూన్చి = ఫలములను బొందింప నుద్యమించి యనుట, ఫలములనఁగా లాభములు, పండ్లును; నీవు ఇటకున్ = నాయొద్దకు; సొంపుగన్ = సంతోషముగా; చేరితి=చేరినవాఁడ వైతివి; భవద్వర సుమనో హితత్వ ఘన వైఖరి సన్నుతిన్ – భవత్ = నీయొక్క, వర = శ్రేష్ఠ మగు, సుమనో హితత్వ = విద్వత్ప్రీతియొక్క, కుసుమప్రీతియొక్క యని యర్థాంతరము, ఘన వైఖరి = గొప్పరీతియొక్క, సన్నుతిన్ = స్తోత్ర మును; చేయన్ = చేయుటకు; శక్యమే =శక్యము గాదనుట; నీదయాపరిణతిన్ కాదె = నీకృపాపరిణామము గదా; భవ్యతరుల్ = మిగులఁ బెద్దలు, ఒప్పుచున్నవృక్షము లని యర్థాంతరము; ఉత్కలికన్ = ఉత్సవమును, మొగ్గల నని యర్థాంత రము; పాయక = తొలంగక; చెలంగుటల్= ప్రకాశించుటలు. ఇచట ఘనవైఖరిశబ్దములో ఘనపదమునకు మేఘపర మైన యర్థాంతరము స్ఫురించినను, దానికిఁ గుసుమహితత్వము లేమిచేతను, సుమనశ్శబ్దమునకు మాలతి యర్థ మైనందునఁ దద్ధి తత్వము మేఘమునకు సంభవించినను ‘శ్లో. జాతీకదమ్బకేతకఝంఝానిల నిమ్నగా హలిప్రీతిః’ అని కవికల్పలతయందు వర్షర్తువునందె జాతీవర్ణనము చెప్పినందునను, సురభియందు మేఘపర మైన యర్థ మననుగుణ మని తలంచి వ్రాయలేదు. వసంతునకు, శాండిల్యునకు నౌపమ్యము గమ్యము.
మ. ఘనతాత్పర్యము నాపయి న్నిలిపి వే◊డ్కన్ వచ్చి తస్మత్పురా
తనభాగ్యంబునఁ జేసి యోతపసి ర◊త్నశ్రేణులో భూమియో
ధనమో ధేనువులో కరీంద్రములొ ర◊థ్యవ్రాతమో యిష్టవ
స్తునికాయం బనివార్యభక్తి ఘటియిం◊తుం దెల్పవే సత్కృపన్. 130
టీక: ఓ తపసి = ఓ మునీ, అస్మత్పురాతనభాగ్యంబునఁ జేసి= నాయొక్క పూర్వపుభాగ్యమువలన, నా పయిన్ = నాయందు, ఘనతాత్పర్యము = గొప్పప్రీతిని, ‘తత్పరే ప్రసితాసక్తౌ’ అని యమరుఁడు; నిలిపి = ఉంచి, వేడ్కన్ = సంతసముతో, వచ్చితి = వచ్చినవాఁడ వైతివి; రత్నశ్రేణులో= నవరత్ననికరములో; భూమియో = వసుంధరయో; ధనమో = ద్రవ్యంబో; ధేనువులో = గోవులో; కరీంద్రములొ= గజోత్తమములో; రథ్యవ్రాతమో = అశ్వములగుంపో; ఇష్టవస్తునికాయంబు = యజ్ఞాదులయందు దేయంబుగా నిష్టవస్తు కదంబము; సత్కృపన్ = మంచిదయతోడ; తెల్పవే = చెప్పుమా; అనివార్యభక్తి న్ = నివారింపరాని భక్తితో, అత్యుత్కట మైన భక్తితో ననుట; ఘటియింతున్= ఘటియింపఁజేయుదును.
మ. అని యాభూపతి వల్క, యోగిమణి చి◊త్తాంకూరితానందుఁ డై
యినవంశోత్తమ! తావకీనకృప మా◊కెల్లప్పుడున్ సేమ, ము
ర్వి నితాంతైకమహోమహోన్నతభవా◊దృఙ్మిత్రసాంగత్యవ
ర్తన నిచ్చ ల్మనుమాకుఁ జేకుఱునె జా◊గ్రద్దుష్టదోషావళుల్? 131
టీక: అని = ఇట్లని; ఆభూపతి = ఆసుచంద్రుఁడు; పల్కన్ = వచింపఁగా; యోగిమణి = యోగిశ్రేష్ఠుం డగు శాండిల్యుఁడు; చిత్తాంకూరితానందుఁ డై = మనస్సునం దంకురించిన యానందము గలవాఁడై; ఇనవంశోత్తమ = సూర్యవంశపురాజులలో నుత్తముఁడైనవాఁడా; తావకీనకృపన్ = నీదయతో; మాకున్ = మముబోఁటి తాపసులకు; ఎల్లప్పుడున్ = సర్వకాలమందును; సేమము = కుశలము; ఉర్విన్ = భూమియందు; నితాం తైక మహోమహోన్నత భవాదృ ఙ్మిత్ర సాంగత్య వర్తనన్ – నితాంత =తీవ్ర మైన, ‘తీవ్రైకాన్త నితాన్తాని’ అని యమరుఁడు, ఏక =ముఖ్యమగు, మహః =ప్రతాపముచేత, మహోన్నత =మిగుల నధికుఁడగు, భవాదృక్ = నినుబోఁటి, మిత్ర=చెలికానితోడ, సాంగత్యవర్తనన్ = సంబంధవృత్తిచేత, తేజస్సుచేత మిగుల నధికుఁ డగు సూర్యునిసాంగత్యవృత్తిచేత నని యర్థాంతరధ్వని; నిచ్చల్ = ఎల్లప్పుడు; మను మాకున్ = వృద్ధిఁ బొందునట్టి మాకు; జాగ్రద్దుష్టదోషావళుల్= జాగరూకు లైన దుర్మార్గులవల్ల నుపద్రవపరంపరలు, రాత్రులపంక్తు లని ధ్వన్యమానార్థము; చేకుఱునె = లభించునా, అనఁగాఁ దీవ్రతేజశ్శాలి యగు సూర్యునిసాంగత్యమువలన రాత్రులయుపద్రవ మెట్లు లభింపదో యట్టు లుగ్ర ప్రతాపశాలి వగు నీసాంగత్యమున మాకు దుర్మార్గులయుపద్రవములు ఘటింప వని భావము. ప్రస్తుతాప్రస్తుతోపమాధ్వని.
తే. అనిశము సమస్తలోకర◊క్షైకదీక్ష, నలరు నీకృప సకలేష్ట◊మంది మించు
మాకుఁ గోరిక యొక్కింత◊మాత్ర యైనఁ, గలదె భవదవలోకనా◊కాంక్ష దక్క. 132
టీక: అనిశము = ఎల్లప్పుడు; సమస్త లోక రక్షైక దీక్షన్ = సర్వలోకరక్షణవిషయ మైన ముఖ్యదీక్షచేత; అలరు = ఒప్పునట్టి; నీకృపన్ = నీయొక్క దయచేత; సకలేష్టము =ఎల్లయిష్టములను; అంది =పొంది; మించు మాకున్ = అతిశయించునట్టి మాకు; ఒక్కింతమాత్ర యైనన్ = ఈషత్తైనను; కోరిక=అభిలాష; భవ దవలోక నాకాంక్ష దక్కన్ = నినుఁజూడవలెనను నిచ్ఛ దక్క; కలదె = కలదా. సమస్తలోకరక్షాదీక్షుండవగు నీదయతో సకలేష్టముల నందిన మాకు నీదర్శనాభిలాష తక్క వేఱొక్క యభి లాష లేదని భావము.
మ. సకలారాతివిదారణంబు, సుమన◊స్త్ర్సాణంబుఁ గావించి, ధా
ర్మికులం దెక్కుడ వై, జగత్ప్రియత ధా◊త్రీకాంత! నీవొప్ప మౌ
నికులశ్రేష్ఠులతో నిరీతి మఘముల్ ◊నెగ్గించుచున్ మేము వే
డుక వర్తిల్లుదు, మాశ్రమాళి సురకో◊టుల్ నిచ్చ హర్షింపఁగన్. 133
టీక: ధాత్రీకాంత = భూనాథుఁడవగు సుచంద్రుఁడా! సకలారాతి విదారణంబున్ = సమస్తశత్రునిబర్హణమును; సుమనస్త్ర్సాణం బున్ = విద్వజ్జనులరక్షణంబును; కావించి = చేసి; ధార్మికులందున్ = విలుకాండ్రలోపల, పుణ్యశీలురలోపల; ఎక్కుడ వై = అధికుఁడవై; జగత్ప్రియతన్ = లోకప్రీతిచేత; నీవొప్పన్ = నీ వతిశయించుచుండఁగా; మేమున్ = మేమును; మౌనికులశ్రేష్ఠు లతో = మునివరులతో; నిరీతిన్ = ఈతిబాధ లేనట్లుగా; మఘముల్ = క్రతువులను; నెగ్గించుచున్ = నెఱవేర్చుచు; సుర కోటుల్ = దేవసంఘములు; నిచ్చ = ఎల్లప్పుడును; హర్షింపఁగన్ = సంతసింపఁగా; వేడుకన్ = సంతసముతో; ఆశ్రమాళిన్ = ఆశ్రమసమూహమందు; వర్తిల్లుదుము = వసింతుము. నీవు శత్రునిబర్హణముఁ జేసి విలుకాండ్రలోను, విద్వజ్జనరక్షణంబుఁ జేసి పుణ్యశీలురలోను, శ్రేష్ఠుండ వయి వర్తింపఁగా, మేమును మునిశ్రేష్ఠులతోఁ గూడి యజ్ఞములు సేయుచు సురకోటులు సంతసిం పఁగా నాశ్రమములందు వేడుకతో వర్తిల్లుదు మని భావము.
మ. జపముల్ సాగఁగ, వేదపాఠములు ని◊ష్ప్రత్యూహతన్ మించఁగాఁ,
దపముల్ పూర్ణత నొంద, జన్నములు ని◊త్యంబుం బ్రకాశింపఁగా,
నృప! యుష్మన్మహిమం జెలంగుదుము ని◊ర్వేలప్రసూనప్రసూ
నపటల్యంచితసాలజాలయుతస◊న్మాన్యాశ్రమాస్థానికన్. 134
టీక: జపముల్ = మంత్రజపములు; సాగఁగన్ = కొనసాగఁగ; వేదపాఠములు = వేదములయొక్క పాఠములు; నిష్ప్రత్యూ హతన్ = నిర్విఘ్నతతో; మించఁగాన్ = అతిశయింపఁగా; తపముల్ = తపస్సులు; పూర్ణతన్ = పరిపూర్ణభావమును; ఒందన్ = పొందఁగా; జన్నములు = యజ్ఞములు; నిత్యంబున్ = ఎల్లప్పుడును; ప్రకాశింపఁగాన్ = తేజరిల్లఁగా; నృప = ఓరాజా! యుష్మన్మహిమన్ = మీమహిమచేత; నిర్వేల ప్రసూన ప్రసూనపటల్యంచిత సాల జాల యుత సన్మాన్యాశ్ర మాస్థానికన్ –నిర్వేల = అనర్గళమగు, ప్రసూన = పుష్పములయొక్కయు, ప్రసూన = ఫలములయొక్కయు, ‘ప్రసూనం పుష్పఫలయోః’ అని విశ్వము, పటలీ = సంఘముచేత, అంచిత = ఒప్పునట్టి, సాల = వృక్షములయొక్క, జాల = సమూహముతో, యుత = కూడుకొన్నట్టి, సత్ = సత్పురు షులచేత, మాన్య = మాననీయ మగు, ఆశ్రమ = ఆశ్రమ మనెడు, ఆస్థానికన్ = సభయందు; చెలంగుదుము= ప్రకాశింతుము.
చ. భవదవలంబనంబున న◊పాయము గానక యిన్నినాళ్ళు మా
నవకులచంద్ర! సౌఖ్యకల◊నం దనరారితి మట్టిమాకు స
త్సవనవినాశకంబు, ముని◊జాలమనఃప్రమదాపహారకం
బవు నొకకార్య మబ్బె నిపు ◊డాదృతిచే నది చిత్తగింపవే. 135
టీక: భవదవలంబనంబునన్ = నీయాశ్రయమున; అపాయము కానక = చ్యుతి గనక; ఇన్నినాళ్ళున్ = ఇన్నిదినములు; మానవ కులచంద్ర = సుచంద్రుఁడా; సౌఖ్యకలనన్ = సౌఖ్యప్రాప్తిచేత; తనరారితిమి = ఒప్పితిమి; అట్టిమాకున్= ఆరీతిగ నున్నమాకు; సత్సవనవినాశకంబు = శ్రేష్ఠములగు యజ్ఞముల నశింపఁజేయునదియు; ముని జాల మనః ప్రమదాపహారకంబు = మునిసంఘ ములయొక్క సంతోషవినాశకమును; అవు నొకకార్యము =అగునట్టి యొక కార్యము; ఇపుడు=ఈకాలమున; అబ్బెన్ = ఘటి ల్లెను; అది = ఆ కార్యము; ఆదృతిచేన్ = ఆదరముచే; చిత్తగింపవే = మనస్కరింపుమా.