ఉ. ఆతఱిఁ గాన రాజిలె మ◊హాప్రతికూలభిదానిదానవి
ద్యోతితకాండమండితచ◊మూదధిశేఖరమధ్యవీథి ము
క్తాతివిభాసితం బగు శ◊తాంగవరేణ్యముపైఁ దదుర్వరా
నేత సితాంతరీపమున ◊నీటువహించిన విష్ణుపోలికన్. 164
టీక: తదుర్వరానేత=ఆభూపతి యైన సుచంద్రుఁడు; ఆతఱిన్=ఆసమయమందు; మహా ప్రతికూల భిదా నిదాన విద్యోతిత కాండ మండిత చమూదధి శేఖర మధ్యవీథిన్ – మహాప్రతికూల = మిగులవిరోధులయొక్క, గొప్పలైన యెదురుదరులయొక్క యని యర్థాంతరము, భిదా=భేదనమందు, నిదాన=ఆదికారణమైన, విద్యోతిత=ప్రకాశించునట్టి,కాండ=బాణములచేత, జలముల చేత నని యర్థాంతరము,మండిత=రాజిల్లునట్టి, చమూ=సేన యనెడు, ఉదధి=సముద్రముయొక్క, శేఖర=శిరస్సుయొక్క, మధ్యవీథిన్=మధ్యప్రదేశమునందు; ముక్తాతివిభాసితం బగు శతాంగవరేణ్యముపైన్ – ముక్తా=ముత్యములచేత, ముక్తులగు వారిచేత నని యర్థాంతరము, అతివిభాసితంబు = మిగుల ప్రకాశమానము, అగు =ఐనట్టి, శతాంగవరేణ్యముపైన్=రథశ్రేష్ఠము మీఁద; కానన్=చూడఁగా; సితాంతరీపమునన్ = శ్వేతద్వీపమందు; నీటువహించిన = అందము దాల్చినట్టి; విష్ణుపోలికన్ = శ్రీమహావిష్ణువువలె; రాజిలెన్=ప్రకాశించెను. అనగా సుచంద్రనృపతి సేనామధ్యమున ముత్యపుసరులతో రాజిల్లు రథము నధి ష్ఠించి, సముద్రమధ్యమున ముక్తులతో రాజిల్లు శ్వేతద్వీపములో నున్న విష్ణుమూర్తివలె వెలసె నని భావము.
తే. అపుడుసదనీకమధ్యగుం ◊డగుచు నలధ
రారమణమౌళి నేత్రప◊ర్వంబుఁ గూర్చె
విమలనక్షత్రలోకసం◊వృతి ధరిత్రిఁ
జేరినట్టి సుధాసూతి చెలువుఁ బూని. 165
టీక: అల ధరారమణమౌళి = ఆరాజశేఖరుఁడగు సుచంద్రుఁడు; అపుడు=ఆసమయమందు; సదనీక మధ్యగుం డగుచున్= పండితమండలీమధ్యముననున్నవాఁడగుచు; విమలనక్షత్రలోకసంవృతిన్ = నిర్మలము లగు నక్షత్రములగుంపులయొక్క పరివేష్టనముచేత; ధరిత్రిన్=భూమిని; చేరినట్టి, సుధాసూతి = చంద్రునియొక్క; చెలువున్=అందమును; పూని=వహించి; నేత్రపర్వంబున్=నేత్రోత్సవమును; కూర్చెన్ = ఘటిల్లఁజేసెను. అనఁగా జయమునకు వెడలునపుడు సుచంద్రుఁడు నీతివిద్యాస్త్ర విద్యావేత్తలతోఁ బరివేష్టితుఁ డై నక్షత్రకదంబముతోఁ బరివేష్టితుఁ డైన చంద్రునివలెఁ బ్రకాశించె నని తాత్పర్యము.
క. జననాథుఁడిట్లు సేనా
జనసంవృతుఁడగుచు నరిగె ◊సమ్మిళదళినీ
నినదవనీసునదధునీ
కనదవనీధరవరాళి◊కం గనుఁగొనుచున్. 166
టీక: ఇట్లు=ఈప్రకారముగా; జననాథుఁడు=సుచంద్రుఁడు; సేనాజనసంవృతుఁ డగుచున్=సేనలగుంపులతోఁ గూడినవాఁ డగుచు; సమ్మిళదళినీ నినద వనీ సునదధునీ కన దవనీధరవరాళికన్ – సమ్మిళత్= మిక్కిలి కూడుచున్న, అళినీ=ఆఁడు తుమ్మెదలయొక్క, నినద=ధ్వనిగల, వనీ=వనములయొక్క, సు=సమీచీనములైన, నద=పురుషప్రవాహములయొక్క, ధునీ=స్త్రీప్రవాహములయొక్క, కనత్ = ఒప్పుచున్న, అవనీధరవర=పర్వతశ్రేష్ఠములయొక్క, ఆళికన్ =గుంపును; కనుఁ గొనుచున్ = అవలోకించుచు; అరిగెన్= పోయెను.
చ. అలపతి గాంచెఁ జెంత ఘన◊హైమగుహాగృహవాసికిన్నరీ
కులమణివల్లకీసమను◊కూలమనోహరగీత్యుపాంగదు
జ్జ్వలసురసాలజాలసుమ◊వల్లరికావిచరన్మిళిందని
ర్మలరవభగ్నపాంథజన◊మానకవాటము హేమకూటమున్. 167
టీక: అలపతి=ఆసుచంద్రుఁడు; చెంతన్=సమీపమున; ఘన హైమగుహా గృహ వాసి కిన్నరీకుల మణివల్లకీ సమనుకూల మనో హర గీత్యుపాంగ దుజ్జ్వల సురసాల జాల సుమ వల్లరికా విచర న్మిళింద నిర్మలరవ భగ్న పాంథజన మానకవాటమున్ – ఘన = గొప్పలగు, హైమ=సువర్ణమయములగు, గుహా=గుహలనెడు, గృహ= ఇండ్లయందు, వాసి=వసించియుండు, కిన్నరీకుల =కిన్నరస్త్రీలగుంపులయొక్క, మణివల్లకీ =మణులవీణలయొక్క, సమనుకూల=మిక్కిలి యనుకూలమగు, మనోహర = మనోజ్ఞమైన, గీతి=గానమునకు, ఉపాంగత్ = సుతి యగుచున్న, ఉజ్జ్వల=ప్రకాశించుచున్న, దీనికిమిళిందనిర్మలరవమం దన్వయము, సురసాల= కల్పతరువులయొక్క, జాల=గుంపుయొక్క, సుమ=పువ్వులయొక్క, వల్లరికా=తీఁగలయందు, విచరత్= సందడించుచున్న, మిళింద=తుమ్మెదలయొక్క,నిర్మల=స్వచ్ఛమగు,రవ=ధ్వనిచేత,భగ్న=బ్రద్దలు చేయఁబడిన, పాంథజన=పథికసంఘముయొక్క, మానకవాటమున్=మాన మనెడు ద్వారము గలదానిని, హేమకూటమున్=హేమకూట మను పర్వతమును; కాంచెన్=చూచెను.
చ. కనుఁగొని తన్మహీభృదుప◊కంఠమునన్ నిజరాజధానిపొ
ల్పున సుమనోనికాయపరి◊భూషిత యై, కలకంఠికామణీ
జనయుత యై, కనత్కనక◊సాలసమన్విత యై పొసంగు చ
క్కనివని వేడ్క వేలము డి◊గన్ ఘటియించె జనేంద్రుఁడయ్యెడన్. 168
టీక: కనుఁగొని =హేమకూటమును జూచి; జనేంద్రుఁడు=సుచంద్రుఁడు; తన్మహీభృదుపకంఠమునన్ = ఆపర్వతసమీపమున; నిజరాజధానిపొల్పునన్=తనవిశాలపురీవిధమున; సుమనోనికాయ పరిభూషిత యై – సుమనోనికాయ=జాజిగుమురులచేత నని వనీపరమైన యర్థము, పండితమండలిచేత నని విశాలాపురీపరమైన యర్థము, పరిభూషిత ఐ= అలంకృత యై; కలకంఠికా మణీ జన యుత ఐ – కలకంఠికామణీ=శ్రేష్ఠమైన యాఁడుగోయిలలయొక్కయని వనీపరమైన యర్థము, స్త్రీరత్నములయొక్క యని పురీపరమైన యర్థము, జన=సమూహముచేత, యుత ఐ =కూడినదై; కన త్కనకసాల సమన్విత ఐ – కనత్=ప్రకాశించు చున్న, కనకసాల=సంపెఁగచెట్లతోడ నని వనీపరమైన యర్థము, బంగరుకోటలతోడ నని పురీపరమైన యర్థము, సమన్విత ఐ =కూడుకొన్నదై; పొసంగు చక్కనివనిన్ = ఒప్పుచున్న మంచివనమందు; అయ్యెడన్= ఆసమయమునందు; వేడ్కన్= ఉత్సా హముతోడ; వేలము =సేనను; డిగన్ ఘటియించెన్ = డిగునట్లు చేసెను.
ఆశ్వాసాంతపద్యములు
మ. తనుభానిర్జితమార, మారరిపుకాం◊తాచిత్తసంసార, సా
రనిరస్తాఘకవార, వారణభిదా◊రాజద్బలోదార, దా
రనివేశాయితసూర, సూరసితభా◊రమ్యాక్షివిస్తార, తా
రనిభఖ్యాతివిసార, సారసభవ◊ప్రస్తుత్యనిత్యోదయా! 169
టీక: తనుభానిర్జితమార = దేహకాంతిచేత గెలువఁబడిన మదనుఁడు గలవాఁడా; మారరిపుకాంతాచిత్త సంసార – మారరిపు= శివునకు, కాంతా=ప్రియ యగు పార్వతియొక్క, చిత్త=హృదయమునందు, సంసార= చరించుచున్నవాఁడా, విష్ణువు పార్వతికిఁ బుత్రుడు గనుక నాతనియం దామెకు వాత్సల్య మున్న దనుట. బ్రహ్మవైవర్త గణేశఖండమునందు విష్ణువు గణేశ రూపముగాఁ బార్వతికిఁ బుత్రుఁడైనట్టు లున్నది; సారనిర స్తాఘకవార= బలముచేత నిరసింపఁబడిన పాపసంఘము గల వాఁడా, అఘశబ్దముపై కప్ప్రత్యయము; వారణ భిదా రాజ ద్బలోదార – వారణ=కువలయాపీడ మను గజముయొక్క, భిదా =భేదనమందు, రాజత్= ప్రకాశించుచున్న, బల=సామర్థ్యముచేత, ఉదార =ఉత్కృష్టుఁడైన వాఁడా; దార నివేశాయిత సూర – దార= భార్య యగు లక్ష్మీదేవికి, నివేశాయిత=గృహముగా నాచరించుచున్న, సూర =మంచి వక్షస్థ్సలముగల వాఁడా; సూర సితభా రమ్యాక్షి విస్తార –సూర =సూర్యుఁడు, సితభా=చంద్రుఁడు అనెడు, రమ్య=చక్కని, అక్షి=నేత్రములయొక్క,విస్తార = విస్తారము గలవాఁడా; తారనిభ ఖ్యాతివిసార=నక్షత్రములతో సమానమైన కీర్తిప్రసారము గలవాఁడా; సారసభవప్రస్తుత్యనిత్యో దయా –సారసభవ=బ్రహ్మచేత, ప్రస్తుత్య=కొనియాడఁదగిన, నిత్యోదయా=నిరంతరాభ్యుదయము గల వాఁడా! ఈసంబోధనలకును ముందు చెప్పబోవు రెండుపద్యములందలి సంబోధనలకును నిది ప్రథమాశ్వాసము అను గద్యముతో నన్వయము. ఇందు ముక్తపదగ్రస్త మను శబ్దాలంకారము.
క. శరణాగతశుభకరణా!
కరణాతీతాత్మవివిధ◊కార్యాచరణా!
చరణానతాసుహరణా!
హరణాయితసత్స్యమంత◊కాభాభరణా! 170
టీక: శరణాగతశుభకరణా = శరణమును బొందినవారికి శుభమును జేయువాఁడా; కరణాతీతాత్మ వివిధ కా ర్యాచరణా – కరణాతీత=ఇంద్రియాతీతములైన, ఆత్మ=స్వీయములైన, వివిధ=అనేకవిధములగు, కార్య=సృష్ట్యాదికార్యములను, ఆచ రణా=ఆచరించునట్టివాఁడా; చరణానతాసు హరణా –చరణ= పాదములయందు, అనత =నమ్రులుగానివారియొక్క, అసు= ప్రాణములను, హరణా=హరించువాఁడా; హరణాయిత సత్స్యమంత కాభాభరణా – హరణాయిత=అరణముగాఁ జేయఁ బడిన, సత్స్యమంతక = మంచి స్యమంతకమణియొక్క, ఆభా=కాంతి, ఆభరణా=భూషణముగాఁ గలవాఁడా! ఇందును ముక్త పదగ్రస్తాలంకారమే.
పృథ్వి. ధరాధరమచర్చికా◊ధర !ధరారిముఖ్యోదయ
ద్దరాపహమహత్తరా◊దర! దరస్వనోత్సేకితా
శరప్రకరనిష్పత◊చ్ఛర! శరప్రభూతాలయా
వరాంకకలనప్రభా◊వర! వరప్రదానుగ్రహా! 171
టీక: ధరాధరమచర్చికాధర=ప్రశస్తపర్వత మగు మందరమును ధరించినవాఁడా; ధరారిము ఖ్యోదయ ద్దరాపహ మహత్త రాదర – ధరారిముఖ్య=ఇంద్రుఁడు మొదలగువారికి, ఉదయత్=పుట్టుచున్న, దర = భయముయొక్క, ఆపహ=పోగొట్టుట యందు, మహత్తర=అధికమగు, ఆదర=ప్రీతి గలవాఁడా; దర స్వనోత్సేకితాశర ప్రకర నిష్పతచ్ఛర–దరస్వన=పాంచజన్య ధ్వనిచేత, ఉత్సేకిత=సంజాతోత్సేకము గలవియు, ఆశర=రాక్షసులయొక్క, ప్రకర=సమూహమందు, నిష్పతత్ =పడుచు న్నవియు నగు, శర =బాణములు గలవాఁడా; శర ప్రభూ తాలయా వరాంక కలన ప్రభా వర – శర=నీటియందు, ప్రభూత= పుట్టినట్టి కమలము, ఆలయా=గృహముగాఁగల లక్ష్మియొక్క, వర=కుంకుమముయొక్క, అంక=గుర్తులయొక్క, కలన= సంబంధముచేత నైన, ప్రభా=కాంతిచేత, వర=శ్రేష్ఠుఁడైనవాఁడా; వరప్రదానుగ్రహా=వరములనిచ్చు ననుగ్రహము గలవాఁడా! ముక్తపదగ్రస్తా లంకారము. ఈకృతిపతి సంబోధనములకు నిది ప్రథమాశ్వాస మను గద్యముతో నన్వయ మని వ్రాయఁబడియె.
గద్యము: ఇది శ్రీమదనగోపాలప్రసాదసమాసాదితోభయభాషాకళాకళత్ర రేచర్లగోత్రపవిత్ర సురభిమల్లక్షమాపాలసత్పుత్ర కవిజనవిధేయ మాధవరాయప్రణీతం బైన చంద్రికాపరిణయంబను మహాప్రబంధంబునందుఁ బ్రథమాశ్వాసము.
గద్యము. ఇది శ్రీసతీరమణకరుణాసమాసాదితసర్వసౌభాగ్యభాగ్యనగరమహారాజ్యసంకలిత శ్రీజటప్రోలు సంస్థానప్రాజ్యసకలసామ్రాజ్య శ్రీ రేచర్లగోత్రపవిత్ర కవిజనగేయ శ్రీవేంకటజగన్నాథరాయ సత్పుత్ర సత్సంప్రదాయ శ్రీసురభి వేంకటలక్ష్మణరాయ పరిపోష్య సరసవైదుష్య తదాస్థానతలమండిత శేషసదాశివపండిత విరచిత శరదాగమసమాఖ్యవ్యాఖ్యయందుఁ బ్రథమాశ్వాసము.