శ్రియై నమః
శ్రీలక్ష్మీనరసింహాయ నమః
చంద్రికాపరిణయము-సవ్యాఖ్యానము

ద్వితీయాశ్వాసము

క. అహరీశసుతావీచీ
విహరణరణదంఘ్రికటక◊విశ్వాసిపత
ద్గ్రహయాళుపాణిపద్మ
స్పృహయాళుమదాళిజాల ◊శ్రీగోపాలా! 1

టీక: అహరీశసుతా వీచీ విహరణ రణదంఘ్రికటక విశ్వాసి పతద్గ్రహయాళు పాణిపద్మ స్పృహయాళు మదాళిజాల – అహరీశసుతా=యమునానదియొక్క, వీచీ=తరఁగలయందు, విహరణ=క్రీడచేత, రణత్= మ్రోయుచున్న, అంఘ్రికటక= హంసకముల(అందెల)యందు, ‘హసకః పాదకటకః’ అని యమరుఁడు, విశ్వాసి=విశ్వసించునట్టి, పతత్=హంసపక్షిని, ‘పతత్పత్త్ర రథాణ్డజాః’ అని యమరుఁడు,గ్రహయాళు= గ్రహింప నిచ్ఛ గల, పాణిపద్మ=కరకమలమందు, స్పృహయాళు= వాంఛగల, మదాళిజాల =మదించిన తుమ్మెదలగుంపుగలవాఁడైన, శ్రీగోపాలా=శ్రీమదనగోపాలస్వామీ! అని కృతిపతిసంబో ధనము. దీనికిఁ జిత్తగింపు మను నుత్తరపద్యస్థక్రియతో నన్వయము.

యమునానదియందుఁ గ్రీడించుచున్న కృష్ణమూర్తియొక్క పాదకటకధ్వనియందు హంసపలుకు లనుభ్రాంతిచేత హంసలు సమీపమునకుఁ బోఁగా, శ్రీకృష్ణుండు వానిని బట్టు తలంపుతో కరకమలంబు సాపఁగా నాకేలుదమ్మియందు వాస్తవ కమలభ్రాన్తిచేఁ దుమ్మెదలగుంపు చుట్టుకొన్నదని తాత్పర్యము. భ్రాన్తిమదలంకారము. ‘శ్లో. భ్రాన్తిమా నన్యసంవిత్తి రన్యస్మిన్ సామ్యదర్శనాత్’ అని కావ్యదర్పణమందుఁ దల్లక్షణము.

తే. చిత్తగింపుము శౌనకా◊ద్యుత్తమర్షి
సమితి కిట్లను రోమహ◊ర్షణతనూజుఁ
డిట్లు వేలంబు డిగఁదార్చి,◊నృపతి హేమ
పటకుటి వసించి యుండె సం◊భ్రమ మెలర్ప. 2

టీక: చిత్తగింపుము = అవధరింపుము; శౌనకాద్యుత్తమర్షిసమితికిన్ = శౌనకుఁడు మొదలుగాఁ గల మహర్షిసంఘమునకు; ఇట్లు =వక్ష్యమాణప్రకారముగ; రోమహర్షణతనూజుఁడు=సూతుఁడు; అనున్=వచించును; ఇట్లు =ఈప్రకారము; వేలంబు= ఉప వనమును; డిగన్=దిగుటకు; తార్చి=ఒనరించి; నృపతి=సుచంద్రుఁడు; హేమపటకుటిన్ =బంగారుగుడారమునందు; సంభ్ర మము=సంతసము; ఎలర్పన్=అతిశయింపఁగ; వసించి యుండెన్ =నివసించి యుండెను.

చ. అలతఱిఁ దద్గిరీంద్రతటి◊కాంచనకాంచనమాలతీలతా
వలయలతాంతకాంతతర◊వాసనవాసనవానిలాళికల్
మలయ, విభుండు వేడ్కఁ దన◊మానస మాన, సముజ్జ్జ్వలాత్ము నె
చ్చెలిఁ గని పల్కు స్వర్ద్రుసుమ◊జీవనజీవనభేదనోక్తికన్. 3

టీక: అలతఱిన్=ఆసమయమునందు; తద్గిరీంద్ర తటికాంచన కాంచన మాలతీలతా వలయ లతాంత కాంతతర వాసన వాస నవానిలాళికల్ – తద్గిరీంద్ర = ఆహేమకూటముయొక్క, తటికా=దరులకు, అంచన= అలంకారమగు, కాంచన=సంపెఁగల యొక్క, మాలతీలతా= జాజితీవలయొక్క, వలయ=గుమురులయందలి, లతాంత = కుసుమములయొక్క, కాంతతర= మిక్కిలి మనోజ్ఞములగు, వాసన=సుగంధములకు, వాస= నివాసములగు, నవ=నూతనమగు, అనిలాళికల్=వాయుసమూ హములు; తనమానసము=తనమనస్సును; ఆనన్=స్పృశించునట్లుగా; మలయన్=వీచుచుండఁగా; విభుండు=సుచంద్రుఁడు; వేడ్కన్= సంతోషముచేత; సముజ్జ్జ్వలాత్మున్= మిక్కిలి ప్రకాశించుదేహముగల, లేదేని బుద్ధిగల; నెచ్చెలిన్= ప్రియసఖుని; కని=చూచి; స్వర్ద్రుసుమ జీవన జీవన భేదనోక్తికన్ – స్వర్ద్రుసుమ=కల్పతరుకుసుమములయొక్క, జీవన=మకరందము యొక్క, జీవన= బ్రదుకునకు, భేదన=భేదకమగు, ఉక్తికన్=వాక్యమును; పల్కున్=వచించును. యమకాలంకారము.

ఉ. ఈయగరాజమౌళి మన ◊మిచ్చట నుండుట తా నెఱింగి యా
త్మీయసమగ్రవైభవగ◊తిం దిలకింపఁగ రమ్మటంచు మో
దాయతిఁ బిల్వఁ బంచెఁ బవ◊నాంకురపాళికఁ, జూతమే వయ
స్యా! యచలేంద్రుదివ్యమహి◊మాతిశయంబు ప్రియంబు పొంగఁగన్. 4

టీక: ఈయగరాజమౌళి =పర్వతశ్రేష్ఠ మగు నీహేమకూటము; మనము,ఇచ్చటన్=ఈప్రదేశమున; ఉండుట = ఉండుటను; తాన్=తాను; ఎఱింగి =తెలిసికొని; ఆత్మీయసమగ్రవైభవగతిన్= తనయొక్క సమగ్రమైన వైభవరీతిని; తిలకింపఁగన్=చూచు టకు; రమ్మటంచున్ = రావలయు ననుచు; పవనాంకురపాళికన్=మందమారుతపరంపరను; మోదాయతిన్=సంతోషాతి శయముచేత; పిల్వన్=పిలుచుటకు; పంచెన్=పంపెను; వయస్యా=సఖుఁడా! ప్రియంబు =ప్రేమము; పొంగఁగన్=మించఁగా; అచలేంద్రు దివ్య మహిమాతిశయంబు –అచలేంద్రు=హేమకూటముయొక్క; దివ్య=లోకోత్తరమగు; మహిమాతిశయంబు = మహిమోన్నతిని; చూతమే = చూతమా. హేమకూటవనమందున్న సుచంద్రునిపై హేమకూటముననుండి మందమారుత పరంపర ప్రసరింపఁగాఁ దన విభవాతిశయము గాంచుటకు హేమకూటము సుచంద్రునిఁ బిల్వ మందమారుతమును బంపినదా యన్న ట్లుండె నని భావము. ఇందు గమ్యోత్ప్రేక్ష.

చ. అని జననేత తత్ప్రియస◊ఖాగ్రణికేల్ కయిదండఁ బూని, చ
క్కని తెలిమిన్న మెట్టికలు ◊గట్టిన త్రోవ నగేంద్ర మెక్కెఁ, బా
వనమరుదుచ్చలత్కిసల◊వారమృషావ్యజనాళిఁ బార్శ్వసీ
మ నలరు మల్లికాయువతి◊మండలి యింపుగ వీవ నత్తఱిన్. 5

టీక: అని = ఇట్లని; జననేత = సుచంద్రుఁడు; పార్శ్వసీమన్=ఇరుప్రక్కలను; అలరు =ఒప్పుచున్న; మల్లికాయువతిమండలి = మల్లెతీవియ లనెడు స్త్రీలగుంపు; పావన మరుదుచ్చల త్కిసల వార మృషావ్యజనాళిన్ – పావన=పవిత్రమగు, మరుత్= గాలి చేత, ఉచ్చలత్=మిక్కిలి కదలుచున్న, కిసల= పల్లవములయొక్క, ‘కిసాలయం కిసలయం కిసాలం కిసలం కిసమ్’ అని ద్విరూపకోశము, వార=సమూహమనెడు, మృషావ్యజన=కృత్రిమతాళవృంతములయొక్క, ఆళిన్ = సమూహముచేత, ‘కిసలవారమిషవ్యజనాళిన్’ అని పాఠమందు, కుసుమవార మను నెపము గల సురటీలగుంపుచేత నని యర్థము. ఇంపుగన్ = సొంపుగా; వీవన్ = వీచుచుండఁగా; అత్తఱిన్=ఆసమయమందు; తత్ప్రియసఖాగ్రణికేల్= శ్రేష్ఠుఁడగు ఆ ప్రియసఖుని హస్త మును; కయిదండన్=హస్తాలంబముగ; పూని= గ్రహించి; చక్కని తెలిమిన్న మెట్టికలు గట్టిన త్రోవన్=సుందర మగు వజ్ర మణులసోపానములు గట్టిన దారిచే; నగేంద్రము=హేమకూటమును; ఎక్కెన్ = అధిష్ఠించెను.

సుచంద్రుఁడు హేమకూటము నధిష్ఠించుతఱి నుభయపార్శ్వములందు మందమారుతముచేఁ బల్లవములు చలించు చుండఁగా మల్లికాలతలనెడు కాంతలు సురటీలచే వీచుచున్నయటు లుండె నని భావము. గమ్యోత్ప్రేక్ష.

క. అలరారు వేడ్కఁ దద్గిరి
కులరాడ్వైభవముఁ గాంచు ◊కుతలేశ్వరుతో
నలరాచెలి యిట్లను మధు
జలరాశితరంగనినద◊జయయుతఫణితిన్. 6

టీక: అలరారు వేడ్కన్=ఒప్పుచున్న సంతోషముతోడ; తద్గిరికులరాడ్వైభవమున్ = ఆపర్వతరాజైన హేమకూటముయొక్క వైభవమును; కాంచు=చూచుచున్న; కుతలేశ్వరుతో=రాజుతోడ; అలరాచెలి =ఆరాజసఖుఁడు; మధుజలరాశి తరంగ నినద జయయుత ఫణితిన్ – మధుజలరాశి =పూదేనియసముద్రముయొక్క, తరంగ=అలలయొక్క, నినద=ధ్వనియొక్క, జయ = గెలుపుతోడ, యుత=కూడుకొనిన, ఫణితిన్=వాక్కుచేత; ఇట్లనున్= వక్ష్యమాణరీతిగాఁ బలికెను. ద్వ్యక్షరీప్రాసకందము.

సీ. కరిరాజధీపూర◊పరిరాజితోదార, హరిరాజిహృతసార◊శరదపాళి,
నగచారివరజాత◊మృగచాతురీభీత,మృగచాలనోద్భూత◊పృథులధూళి,
సకలాజరీగూహ◊నకలావిలీనాహ,పికలాపినీవ్యూహ◊బిలగృహాళి,
లలితాపగోర్మిత◊రలితాసితాబ్జాత,గలితాసవజసాతి◊విలసనాళి,

తే. మహిప! కనుఁగొను తనుజను◊ర్మహిమజనన,జనకకలరవకులరవ◊ధ్వనితసురభి
భరితఘనరవవనచర◊తురగవదన,కులజలదచూళి యిమ్మహా◊కుధరమౌళి. 7

టీక: కరిరాజ ధీపూర పరిరాజి తోదార హరిరాజి హృత సార శరదపాళిన్ – కరిరాజ=గజశ్రేష్ఠము లనెడు,ధీపూర=బుద్ధి రాశిచేత, పరిరాజిత=మిగుల ప్రకాశించుచున్న, ఉదార=ఉత్కృష్టమగు, హరి=సింహములయొక్క, రాజి=పంక్తిచేత, హృత=హరింపఁబడిన, సార=శ్రేష్ఠమగు, కాదేని హృతసార=హరింపఁబడిన సారము గల, శరద=మేఘములయొక్క, పాళిన్ = గుంపు గలదియు; నగచారివర జాత మృగ చాతురీ భీత మృగ చాలనోద్భూత పృథుల ధూళిన్ – నగచారివర=వనచరశ్రేష్ఠులయొక్క, జాత= గుంపుయొక్క,మృగ=వేఁటయొక్క,‘మృగః పశౌ కురఙ్గే చ కరి నక్షత్రభేదయోః,యాచ్ఞాయాం మృగయాయాం చ’ అని
విశ్వము, చాతురీ=చాతుర్యమువలన, భీత=భయపడినట్టి, మృగ=లేళ్ళయొక్క, చాలన=సంచరణముచేత, ఉద్భూత =ఉద యించిన, పృథుల=అధికమగు,ధూళిన్=పరాగముగలదియు; సకలాజరీ గూహనకలా విలీనాహపికలాపినీ వ్యూహ బిలగృహాళిన్ – సకల = సమస్తమగు, అజరీ = దివ్యస్త్రీలయొక్క, గూహనకలా =దాఁగిలిమూఁత లనెడు నాటలయందు, విలీన=డాఁగినట్టి, ఆహపికలాపినీ=సర్పస్త్రీలయొక్క, అహిశబ్దముపై ‘తస్యేదమ్’ అని అణ్ ప్రత్యయము వచ్చి ఆహ యని యైనది, వ్యూహ = సంఘము గల, బిలగృహ =గుహలయొక్క, ఆళిన్ =పంక్తి గలదియు; లలితాపగోర్మి తరలి తాసితాబ్జాత గలితాసవజ సాతివిలస నాళిన్ – లలిత=మనోజ్ఞములగు, ఆపగా = నదులయొక్క, ఊర్మి = తరఁగలవలన, తరలిత = చలింపఁజేయఁబడిన, అసిత = నల్లనైన, అబ్జాత = పద్మములవలన, గలిత = జాఱినట్టి, ఆసవ = మకరందమువలన, జ =పుట్టినట్టి, సాతివిలసన=అత్యంతప్రకాశము గల, అళిన్ = తుమ్మెదలు గలిగినదియు; తనుజను ర్మహిమజనన జనక కలరవ కుల రవ ధ్వనిత సురభి భరిత ఘనరవ వనచర తురగవదన కుల జలదచూళిన్ – తను జనుః =దేహ మెత్తుటయొక్క, కాదేని మనసిజునియొక్క, ‘జనుర్జనన జన్మాని’ అని యమరుఁడు, మహిమజనన = ఉత్కర్షో త్పత్తికి, జనక=సంపాదకములైన, కలరవ=కోకిలలయొక్క, కుల =గుంపుయొక్క,రవ=ధ్వనులచేత, ధ్వనిత = సంజాత ధ్వని యగు, సురభి=వసంతముచేత, భరిత =నిండినట్టి, దీనికి చూళియం దన్వయము. ఘనరవ=గొప్పధ్వనులు గల, వనచర=కిరాతకులయొక్కయు, తురగవదన= కిన్నరులయొక్కయు, కుల=గుంపులును, జలద=మేఘములును గల, చూళిన్ = అగ్ర భాగము గలదియు నైన, ‘ఘనతర’ యను పాఠమున భరితమై ఘనతరమైన వన మందుఁ జరించు చున్నకిన్నరస్త్రీలు గల దని యర్థము. జలదచూళు లనఁగా ఘనకచలు. ఇమ్మహాకుధరమౌళిన్=ఈగొప్పపర్వతరాజును, మహిప = సుచంద్రుఁడా! కనుఁగొను = అవలోకింపుము.

మ. జననాథేశ్వర! కంటె రత్నకటకాం◊చత్స్వర్ణమౌళ్యాప్త మై,
యనిశాత్యాశ్రితరాజసింహనిచయం◊బై, సంవృతానేకవా
హిని యై, చందనగంధవాసితము నై, ◊యీశైలవర్యంబు దాఁ
దనరెన్ నీవిట నొందుమాత్రనె భవ◊త్స్వారూప్యముం గాంచెనాన్. 8

టీక: జననాథేశ్వర=సుచంద్రుఁడా! ఈశైలవర్యంబు=ఈపర్వతశ్రేష్ఠము; తాన్ = తాను; నీవు; ఇటన్ = ఇచట; ఒందుమాత్రనె= చేరినంతమాత్రముననె; భవత్స్వారూప్యమున్=నీసాటిని; కాంచెనాన్=పొందెనా యనునట్లు;రత్నకటకాంచత్స్వర్ణమౌళ్యాప్త మై – రత్న=రత్నమయము లగు, కటక=చరులందు, అంచత్=ఒప్పుచున్న, స్వర్ణ=సంపెంగ లనెడు, మౌళి=అశోకము లనెడు, ‘మౌళిః కఙ్కేళి చూతయోః’ అని విశ్వము, రత్నకటక=రత్నపుఁగడియములను, అంచత్స్వర్ణమౌళి=బంగరుకిరీట మును, ఆప్త మై= పొందినదై; అనిశాత్యాశ్రితరాజసింహనిచయంబై – అనిశ=ఎల్లప్పుడును, అత్యాశ్రిత=మిక్కిలి యాశ్రయించి నట్టి, రాజసింహ= పెద్దసింగము లనెడు నృపశ్రేష్ఠులయొక్క, ‘స్యురుత్తరపదే వ్యాఘ్ర పుఙ్గ వర్షభ కుఞ్జరాః, సింహ శార్దూల నాగాద్యాః పుంసి శ్రేష్ఠార్థగోచరాః’ అని యమరుఁడు, నిచయంబై =సమూహము గలదై; సంవృతానేకవాహిని యై – సంవృత= చుట్టుకొనఁబడిన, అనేక=అనేకములగు, వాహిని యై = నదులనెడు సేనలు గలదై; చందనగంధవాసితము నై = చందనతరువు లనెడు శ్రీగంధముయొక్క పరిమళముచేత వాసిత మైనదై; తనరెన్ = ఒప్పెను; కంటె=చూచితివా?

చ. అనుపమధాతుధూళియుతి, ◊నంచితకుంజనిషక్తి నొప్పు నీ
ఘనసితరత్నగండతటిఁ ◊గ్రాలెడుపొన్న నృపాల! కాన్పు తె
ల్లని తొలుగౌరు నెక్కినయి◊లాధరవైరియె చుమ్ము, కానిచో
నొనరునె దేవవల్లభత◊యున్, సుమనోభరణంబు దానికిన్. 9

టీక: నృపాల=సుచంద్రుఁడా! కాన్పు=చూడుము; అనుపమధాతుధూళియుతిన్ – అనుపమ=సాటిలేని, ధాతు=జేగురు యొక్క, ధూళి=పరాగముయొక్క, యుతిన్=సంబంధముచేతను; అంచితకుంజనిషక్తిన్ – అంచిత=ఒప్పుచున్న, కుంజ= పొదలయొక్క, దంతములయొక్క, నిషక్తిన్= సంబంధముచేతను; ఒప్పు = ఒప్పుచున్న; ఈ ఘనసితరత్నగండతటిన్ = ఈ ఘనమగు వజ్రమణిమయమైన స్థూలోపలప్రదేశమందు; క్రాలెడు పొన్న = ఒప్పునట్టి పొన్నచెట్టు; తెల్లని తొలుగౌరు నెక్కిన యిలాధరవైరియె చుమ్ము = తెల్లనైన యైరావతము నెక్కిన పర్వతవైరి యగునింద్రుండే చుమీ! కానిచోన్=అటు గానియెడ; దేవవల్లభతయున్ =దేవవల్లభ మగుటయు, ‘పున్నాగః పురుష స్తుఙ్గః కేసరో దేవవల్లభః’ అని యమరుఁడు; సుమనోభరణంబు = పుష్పభరణమును, దేవతాపోషణమును; దానికిన్=ఆపున్నాగమునకు; ఒనరునె = ఘటిల్లునా? అనఁగా సురరాజు గానిచో దేవవల్లభతయు, సుమనోభరణంబు ఘటిల్లవు గావున సురరాజే యనుట. వజ్రమణిమయ మయి ధాతుధూళివిరాజితం బగు గండోపల మైరావతంబును బోలి యున్నదనియు, దానిపై నున్న పుష్పించిన పున్నాగము దేవేం ద్రునిఁ బోలి యున్నదనియు భావము. రూపకాలంకారభేదము.