వ. సకల జగచ్ఛాసన పాండితీ ధురంధరుం డగు నా రాజశేఖరుం డొక్కనాఁ డాత్మీయసేవా సమాయాత నానాదిశాధినాయక మనోమహోత్పలోల్లాస సంపాదక విభా విభాసిత చంద్రమకుటాలంకృ తోత్తమాంగుం డును, గరుణారస పరిపూరి తాపాంగుండును, నఖిల భువన విజిగీషు ప్రసవేషుయోజిత రసాలశరాస నాంతర దృశ్యమాన కోకనదపలా శాదభ్రవిభ్రమద భ్రూమధ్య విరోచమాన శిఖి శిఖాంచిత విశేషక విశేషుం డును, వదనేందు నిర్గత చంద్రికాయిత దరహాస భూషుండును, మహాభోగ మణిగణ సముపే తాహీనాంగద శోభిత బాహుండును, నతనుభూతి భాసమాన దేహుండును, ననవధి కైక సద్ద్యుతి యుక్త హార విభూషిత గళుండును, శారద ఘన ప్రభా జయకృత్త్యసితాంశుక సంవేష్టిత నితంబతలుండును, హరివిరోచన సంతతి రసాధీశరాజ వరమకుటవాటికా ఘటిత సరోజ రాగమరీచి రాజి నీరాజిత చరణ కుశేశయుండును, ధీరగ ణాలో కామోదదాయి శృంగారాతిశయుండును నగుచుఁ గలిత మహారజతకూట స్తంభవారంబులం, గమ నీయ కాంచన వితాన గుచ్ఛ ప్రభాంకూరంబులం, గలకంఠికాజన గానామృ తాసారంబులం గర మొప్పు కలధౌతాగారారాజ దాస్థానభవనరాజంబునం గనత్తరాహిరిపుమణిమయ భద్రాసనంబున సుఖాసీనుండై, యహిత మహాబల విధ్వంసన శంసనీయ సామర్థ్య ధురీణుండు గావున నిజపరాభూతి కారణ దారుణ సమీరణ సముత్సారణంబు గోరి తనకు విన్నవింపం జేరిన మేఘమండలంబుడంబున నొక్క విబుధ కుధర కుచారత్నంబు వట్టిన మేఘడంబరంబు గనకఝల్లరీ శంపావల్లరీ భాసురం బై యేపు సూప, నరిభేద నోదార కరకాండ మండిత రాజసాహాయ్యంబును, నతిదీప్రతర ప్రకాశాన్విత సదనీక సాంగత్యంబును నధిగమించి విజృంభించు నిశాధిదేవతతో జగడంబు చరింప నోపక పట్టువడిన యంబుజాప్తబింబంబు తీరున నొక్కహరినీలకుంతలావతంసంబు వూనిన యభిరూప జాతరూప హంసరూప ధూప కరండంబు వలనఁ జాలుగా వెడలు సామ్రాణి ధూప ధూమమాలికలు తదంతర సంస్థాయి రమారమణ తనూతల వినిర్య దభిరామ శ్యామ ధామాళికల మోహంబు నివ్వటిల్లఁ జేయ, నిరంకుశ పంకజరాగకంకణ క్రేంకార పూర్వకంబుగా నొక్క రాజకీరవాణీలలామ వీచు ధవళవాల వ్యజనంబు లనుపమాన పవమాన మృదు యాన కలనానద్యమాన గగనగంగా తరంగడోలికావీథి నుయ్యల లూఁగు నవదాతపత్రంబులకు సగోత్రం బులై వైచిత్రిఁ జిత్రింప, విశాల విలోచన శతపత్త్రపత్త్ర విలసనంబును విమలభుజామృణాల సౌందర్యంబును వినీల భ్రమరక సౌష్ఠవంబును విరంజిత కింజల్కమాంజుల్యంబును బూని సరసగణ్యలావణ్య వైభవంబున నలరు పద్మినిపై మోహంబు వూని పౌర్వకాలిక వైరంబు డించి ప్రియంబు వచింపఁ జేరి తత్కరకమల లాలితం బగు శీతాంశుమండలంబుదండి నొక్కభుజంగభుఙ్మందయానామతల్లి దాల్చిన కర్పూర కలా చిక నయనామోదవీచికం జేకూర్ప, మహానంది గోరాజకుమారముఖ్యులు సెంతలం గొలువ నపూర్వ విభవంబునం బేరోలగం బుండు నవసరంబున. 123

టీక: ఈవచనంబున రాజశేఖరుం డను కర్తృపదంబుచే నప్రకృతచంద్రశేఖరపరం బైన యర్థాంతరము స్ఫురించుచున్నది. సకల జగచ్ఛాసనపాండితీ ధురంధరుండు= సర్వజగత్పాలనపాండిత్యభారమును వహించువాఁడు; అగు నా రాజశేఖరుండు = అగునట్టి యా రాజపరమేశ్వరుఁడు; ఒక్కనాఁడు, దీనికిఁ బేరోలగం బుండు నవసరంబున ననుదానితో నన్వయము. సకల లోకశిక్షాదక్షుఁడగు ప్రసిద్ధచంద్రశేఖరుం డని యర్థాంతరము; ఆత్మీయ సేవా సమాయాత నానా దిశాధినాయక మనోమహోత్పలోల్లాస సంపాదక విభా విభాసిత చంద్రమకుటాలంకృతోత్త మాంగుండును – ఆత్మీయ సేవా సమాయాత = తనయొక్క సేవకొఱకువచ్చిన, నానా దిశాధినాయక = నానాదిక్కులందలి రాజులయొక్క, మనోమహోత్పల = హృదయకమలముయొక్క, ‘అరవిందం మహోత్పలమ్’ అని యమరుఁడు, ఉల్లాస సంపాదక =వికసనసంపాదక మగు, విభా = విశేషకాంతిచేత, విభాసిత = మిక్కిలి ప్రకాశించుచున్న, చంద్రమకుట = స్వర్ణ కిరీటముచేత, ‘గైరికం వసు చంద్రకమ్’ అని యమరుఁడు, అలంకృత = అలంకరింపఁబడిన, ఉత్తమాం గుండును = శిరస్సు గల వాఁ డని రాజపరమైన యర్థము; ఆత్మీయసేవాసమాయాత నానా దిశాధినాయక = తనయొక్క సేవార్థము వచ్చిన అష్ట దిక్పాలకులయొక్క, మనః = మనస్సనెడు, మహత్ = గొప్పదగు, ఉత్పల = కల్వలయొక్క, ఉల్లాస సంపాదకవిభా విభాసిత మైన, చంద్రమకుట = చంద్రుఁడను కిరీటముచేత, అలంకృతోత్తమాంగుండును = అలంకరింపఁ బడిన శిరస్సు గల వాఁడని యీశ్వరపర మైన యర్థము;కరుణారస పరిపూరితాపాంగుండును = దయాతిశయముచే పూర్ణమగు కటాక్షముగలవాఁడని రెంట నొక్క యర్థమే. ఇచట రసపదమునకు శృంగారాద్యన్యతమ మర్థము గాదు. కరుణాఖ్యరసము శోకస్థాయిక మై, ప్రకృతాననుగుణము గావునను, రస పర మైనపుడు కరుణపదము స్త్రీలింగము గానందున నని తెలియునది. ఇందలి విస్తరము మావ్రాసిన కావ్యాలంకారసంగ్రహవిమ ర్శనమునఁ దెలియును. అఖిల భువన విజిగీషు ప్రసవేషు యోజిత రసాలశరాసనాంతర దృశ్యమాన కోకనదపలా శాదభ్ర విభ్రమద భ్రూమధ్య విరోచ మాన శిఖి శిఖాంచిత విశేషక విశేషుండును – అఖిల భువన = ఎల్లలోకములను, విజిగీషు = జయింపవలెనను కోరిక గల, ప్రస వేషు = మన్మథునిచేత, యోజిత = ఎక్కుపెట్టఁబడిన, రసాలశరాసన = చెఱకువిల్లుయొక్క,‘రసాలత్విక్షు చూతయోః’ అని విశ్వము, అంతర =మధ్యభాగమునందు, దృశ్యమాన = చూడఁబడుచున్న, కోకనదపలాశ = ఎఱ్ఱతామరఱేకుయొక్క, అదభ్ర విభ్రమద = అధికభ్రాంతి నిచ్చెడు, భ్రూమధ్య విరోచమాన = బొమలనడుమ వెలుంగుచున్న, శిఖిశిఖ = కుంకుమచేత, ‘కాశ్మీర జన్మాగ్నిశిఖమ్’ అని యమరుఁడు, అంచిత = ఒప్పుచున్న, విశేషక విశేషుండును = తిలకవిశేషముగలవాఁడును; ఈశ్వరపర మైనపుడు, శిఖిశిఖా = అగ్నిజ్వాలచేత అని మాత్రము భేదము, తక్కినది సమానము. వదనేందు నిర్గత చంద్రికాయిత దరహాస భూషుండును = ముఖ మనెడు చంద్రునివలన వచ్చుచున్న వెన్నెలవలె నుండు మంద హాసము భూషణముగాఁ గలవాఁడని రెంట సమానము. మహాభోగ మణిగణ సముపే తాహీనాంగద శోభిత బాహుండును – మహత్ = అధికమైన, ఆభోగ =పరిపూర్ణత గల, మణి గణ = మణిసంఘములచేత; సముపేత = కూడుకొన్న, అహీన = గొప్పలైన, అంగద = భుజకీర్తులచేత, శోభిత=ప్రకాశించుచున్న, బాహుండును = భుజములు గలవాఁడును, అని రాజపర మైన యర్థము; మహత్ = గొప్పలైన, భోగ =పడగలయందలి, ‘భోగస్తు ఫణకాయయోః’ అని రత్నమాల, మణిగణ = మణిసంఘములచేత, సముపేత = కూడుకొన్న, అహీన = శేషుండను, అంగద = భుజకీర్తులచేత, శోభిత = ప్రకాశించుచున్న, బాహుండును = భుజములు గలవాఁడని యీశ్వరపరమైన యర్థము. అతను భూతి భాసమాన దేహుండును – అతను = అధిక మైన, భూతి =సంపదచేత, భాసమాన =ప్రకాశమాన మగు, దేహుం డును = శరీరము గలవాఁడును, అని రాజపరమైన యర్థము; మన్మథునియొక్క భస్మముచేతఁ బ్రకాశించు దేహము గలవాఁ డని యీశ్వరపర మైన యర్థము. అనవధి కైక సద్ద్యుతి యుక్త హార విభూషిత గళుండును – అనవధిక = మేరలేని, ఏక =ముఖ్యమైన, సద్ద్యుతి=మంచికాంతితోడ, యుక్త = కూడుకొన్న, హార =ముక్తావళిచేత, విభూషిత = అలంకృత మగు, గళుండును = కంఠము గలవాఁడును, అని రాజ పరమైన యర్థము; అనవధి = మేరలేని, కైకస = కీకససంబంధిని యైన, కీకసము లనఁగా నస్థులు, ‘కీకసం కుల్య మస్థి చ’ అని యమరుఁడు, సద్ద్యుతి = మంచికాంతితోడ, యుక్త = కూడుకొనిన, హార =దండలచేత, విభూషిత = అలంకృత మగు, గళుం డును = కంఠము గలవాఁడును, అని యీశ్వరపరమైన యర్థము, శివుఁడు కపాలమాలాధరుఁ డగుట ప్రసిద్ధము; శారద ఘన ప్రభా జయకృ త్త్యసితాంశుక సంవేష్టిత నితంబతలుండును – శారదఘనప్రభా = శరన్మేఘకాంతి యొక్క, జయ = గెలుపే, కృ త్త్య = ప్రయోజనముగాఁ గల, సితాంశుక = శుభ్రవస్త్రముచేత, సంవేష్టిత = చుట్టఁబడిన, నితంబతలుండును = మధ్య ప్రదేశము గలవాఁడును, అని రాజపరమైన యర్థము; శారద = మేఘసంబంధిని యైన, శరదశబ్దముపై ‘తస్యేద’ మను సూత్రము చే నణ్ప్రత్యయము వచ్చినది, ఘనప్రభా = గొప్పకాంతియొక్క, అనఁగా నల్లనికాంతియొక్క, కాదేని, శారద=నూతన మగు, ‘శారదః పీతమన్దేనా ప్రత్యగ్రే ప్రథితే త్రిషు’ అని వైజయంతి, ఘనప్రభా = మేఘముయొక్కకాంతియొక్క, కాదేని, శారదఘన = సజలజలదముయొక్క, స్వార్థికాణ్ ప్రత్యయము, ప్రభా=కాంతియొక్క, జయ = జయము గల, కృ త్తి = గజచర్మ మనెడు; అసితాంశుక = నీలిదుప్పటముచేత, సంవేష్టిత నితంబతలుం డని యీశ్వరపర మైన యర్థము; కైకసద్ద్యుతి, జయకృత్త్యశబ్ద ములలో ‘అనచిచ’ అను సూత్రముచే దకారతకారములకు ద్విత్వము. హరి విరోచన సంతతి రసాధీశరాజ వరమకుట వాటికా ఘటిత సరోజరాగ మరీచిరాజి నీరాజిత చరణ కుశేశయుండును – హరి = చంద్రునియొక్కయు, విరోచన = సూర్యునియొక్కయు, సంతతి = వంశపువారైన, రసాధీశరాజ = నృపశ్రేష్ఠులయొక్క, వర = శ్రేష్ఠము లగు, మకుట = కిరీటములయొక్క, వాటికా = పరంపరలయందు,ఘటిత = కూర్పఁబడిన, సరోజరాగ=పద్మ రాగములయొక్క, మరీచిరాజి = కిరణసమూహముచేత, నీరాజిత = హారతి యెత్తఁబడిన, చరణకుశేశయుండును= పాద పద్మములు గలవాఁ డని రాజపరమైన యర్థము; హరి = ఇంద్రునియొక్క, విరోచనసంతతి = యమునియొక్క, రసాధీశ = వరుణునియొక్క, ‘ఆస్వాదనధ్వని సుధామ్బు రసాఖ్యధాతుష్విష్టో రసః’ అని రత్నమాల, రాజవర = కుబేరునియొక్క, మకుట = కిరీటములయొక్క, వాటికా = పరంపరలయందు, ఘటిత = కూర్పఁబడిన, సరోజరాగ = పద్మరాగములయొక్క, మరీచిరాజి = కిరణసమూహముచేత, నీరాజిత = హారతి యెత్తఁబడిన, చరణ కుశేశయుండును= పాదపద్మములు గలవాఁ డని యీశ్వరపరమైన యర్థము; ధీరగణాలోకామోదదాయి శృంగారాతిశయుండును – ధీరగణ = పండితసమూహముయొక్క, ఆలోక = చూపులకు, ఆమోదదాయి = సంతసము నిచ్చునది యైన, శృంగార = అలంకారముయొక్క, అతిశయుండును = అతిశయము గల వాఁడును, అనఁగా విద్వదభినందనీయ శృంగారాతిశయము గలవాఁ డనుట; శివునిపర మైనపుడు ధీర మగు ప్రమథగణము యొక్క ఆలోకామోదదాయి యగు శృంగార మనఁగా నాట్యము గలవాఁ డని యర్థము, ‘శృఙ్గార స్సురతే నాట్యే రసే దిగ్గజ మణ్డనే’ అని విశ్వము; అగుచున్; కలిత మహారజత కూట స్తంభ వారంబులన్ – కలిత = ఒప్పునట్టి, మహారజత = సువర్ణవికారము లైన, ‘మహారజత కాఞ్చనే’ అని యమరుఁడు, కూట = గృహవిశేషములయొక్క, స్తంభ వారంబులన్ = స్తంభ సమూహములచేతను, అని రాజపర మైన యర్థము; కలిత = ఒప్పుచున్న, మహత్ = అధికములైన, రజతకూట స్తంభ = స్తంభములవంటి వెండిశిఖరములయొక్క, వారంబులన్ = సమూహములచేతనని శివపర మైన యర్థము; కమనీయ కాంచనవితాన గుచ్ఛ ప్రభాంకూరంబులన్ – కమనీయ = మనోజ్ఞము లగు, కాంచనవితాన = బంగరుమేలుకట్ల యొక్క, గుచ్ఛ = ముక్తాదిగుచ్ఛములయొక్క, ప్రభాంకూరంబులన్ = కాంతులయొక్క అంకురములచేతను, ‘భవే దమర్ష ఆమర్షోప్యఙ్కురోఽఙ్కూర ఏవ చ’ అని ద్విరూపకోశము; కమనీయము లగు సంపెఁగతీవలయొక్క పువ్వుగుత్తుల ప్రభాం కూరములచేత నని శివపర మైన యర్థము; కలకంఠికాజన గానామృ తాసారంబులన్ – కలకంఠికాజన = స్త్రీజనముయొక్క, గానామృత = గాన మనెడు సుధయొక్క, ఆసారంబులన్ = ధారాసంపాతములచేతను, ‘ధారాసంపాత ఆసారః’ అని యమరుఁడు; కలకంఠికాజన = ఆఁడుఁగోయిల గుంపులయొక్క, గానామృతాసారంబులచేత నని శివపర మైన యర్థము; కర మొప్పు = మిక్కిలి యొప్పుచున్న; కలధౌతాగారారాజ దాస్థాన భవనరాజంబునన్ – కలధౌతాగార = బంగరుటిండ్లచేత, ఆరాజత్ = ప్రకాశించుచున్న, ఆస్థానభవనరాజంబునన్ = కొలువుకూటపు గృహశ్రేష్ఠమున నని రాజపర మైన యర్థము; కలధౌతాగ = కైలాసపర్వత మనెడు, ఆరారాజత్ = మిక్కిలి ప్రకాశించుచున్న, ఆఙ్ పూర్వకయఙ్లుగంత రాజధాతువుపై శతృప్రత్యయము, ఆస్థానభవనరాజంబున నని శివపర మైన యర్థము, ‘కలధౌతం రౌప్యహేమ్నోః’ అని యమరుఁడు. కనత్తరాహిరిపు మణిమయ భద్రాసనంబునన్ = ప్రకాశించుచున్న గారుత్మతమణిమయమైన సింహాసనమందు, ఇంద్రనీలమణి మయ మైన సిహాసనమందు అని కాని యర్థము; సుఖాసీనుండై = సుఖోపవేశము గల వాఁడై; హిత మహాబల విధ్వంసన శంసనీయ సామర్థ్య ధురీణుండు గావున – అహిత = శత్రువులయొక్క, మహాబల = అతిసామ ర్థ్యముయొక్క, విధ్వంసన = నాశముచేత, శంసనీయ = శ్లాఘనీయమగు, సామర్థ్య = సామర్థ్యముయొక్క, ధురీణుండు కావునన్ = భారవాహి గావున నని యర్థము; అహిత = శత్రువైన, మహాబల = వాయువుయొక్క, విధ్వంసన శంసనీయ సామర్థ్యధురీణుండు గావున నని యర్థాంతరము; నిజపరాభూతికారణ దారుణ సమీరణ సముత్సారణంబు గోరి = తన పరా భవమునకు గారణ మైన వాయువుయొక్క తిరస్కారమును గోరి యని రెంటను నొక యర్థమే; తనకు విన్నవింపం జేరిన మేఘ మండలంబు డంబునన్ – అర్థము స్పష్టము, దీని కేపుసూప ననుదానియం దన్వయంబు. ఒక్కవిబుధ కుధరకుచారత్నంబు పట్టిన మేఘడంబరంబు – ఒక్క = ఒకానొక, విబుధకుధర = మేరువంటి, కుచా = స్తనములు గల వారలలో, రత్నంబు = శ్రేష్ఠ యగు స్త్రీ, పట్టిన మేఘడంబరంబు = ధరించిన నల్లగొడుగు; శివపర మైనప్పుడు – ఒకానొక, విబుధ = దేవసంబంధిని యగు, కుధరకుచారత్నంబు = స్త్రీరత్నంబు పట్టిన మేఘడంబరం బని యన్వయము;
కనకఝల్లరీ శంపా వల్లరీ భాసురం బై – కనకఝల్లరీ = బంగరుజాల రనెడు, శంపావల్లరీ = మెఱుఁపుదీవ చేత, భాసురం బై = ప్రకాశమాన మై; ఏపు సూపన్ = అతిశయింపఁగా, ‘పుణ్డరీకం సితచ్ఛత్రం నీలం తన్మేఘడంబరమ్, తత్ప్రాన్తలమ్బి హేమాది వస్త్రే స్యాత్ ఝల్లరీ స్త్రియామ్’ అని యమరశేషము.

అరి భేద నోదార కరకాండ మండిత రాజసాహాయ్యంబును – అరి = శత్రువులయొక్క, భేదన = విదారణమందు, ఉదార = ఉత్కృష్టము లైన, కరకాండ = హస్తములయందుండు బాణములచేత, మండిత = అలంకృతు లగు, రాజ = రాజులయొక్క, సాహాయ్యంబును = సహాయమును; అరి = చక్రవాకములయొక్క, భేదన = పాపుటయందు, ఉదార = ఉత్కృష్టము లగు, కర = కిరణములయొక్క, కాండ = సమూహముచేత, మండిత = అలంకృతుఁడైన, రాజ = చంద్రునియొక్క, సాహాయ్యంబును, అని యర్థాంతరము. అతిదీప్రతర ప్రకాశాన్విత సదనీక సాంగత్యంబును – అతిదీప్రతర = మిక్కిలి తేజరిల్లునట్టి, ప్రకాశ = కాంతితోడ, అన్విత = కూడుకొన్న, సత్ = గొప్పవారలయొక్క, అనీక =సమూహముయొక్క, సాంగత్యంబును = మైత్రిని; మిక్కిలి తేజరిల్లు కాంతితోఁ గూడుకొన్న రిక్కలగుంపుల సాంగత్యము నని యర్థాంతరము. అధిగమించి = పొంది; విజృంభించు నిశాధిదేవత తోన్ = ఉజ్జృంభించుచున్నట్టి రాత్ర్యధిష్ఠానదేవతతో; జగడంబు = యుద్ధము; చరింపన్ = చేయుటకు; ఓపక = చాలక; పట్టువడిన యంబుజాప్తబింబంబు తీరునన్ = పట్టువడినట్టి సూర్యబింబమురీతిగా; ఒక్క హరినీలకుంతలావతంసంబు = ఇంద్రనీలమణులవంటి కురులు గలిగిన స్త్రీలలో శ్రేష్ఠయగు నొకతె యని రాజపర మైన యర్థము; విష్ణుసంబంధిని యైన యొక నీలకుంతలావతంసంబు, అనఁగా లక్ష్మీదేవి యని కాని, విష్ణురూపిణి యగు మోహిన్యాత్మిక యగు స్త్రీ యని కాని యీశ్వర పరమైన యర్థము; పూనిన యభిరూప జాతరూప హంసరూప ధూపకరండంబువలనన్ – పూనిన = వహించినట్టి, అభిరూప = మనోజ్ఞ మగు, ‘ప్రాప్తరూప సురూపాభిరూపా బుధమనోజ్ఞయోః’ అని యమరుఁడు, జాతరూప = సువర్ణమయ మైన, ‘ చామీకరం జాత రూపమ్’ అని యమరుఁడు, హంసరూప = సూర్యరూప మైన, ‘భాను ర్హంస స్సహస్రాంశుః’ అని యమరుఁడు, ధూపకరం డంబువలనన్ = పొగ వేసికొను డబ్బివలన; చాలుగాన్ = బంతిగా; వెడలు = బయల్వెడలుచున్న; సామ్రాణిధూప ధూమ మాలికలు = సామ్రాణిధూపసంబంధి యైన ధూమముయొక్క బంతులు; తదంతర సంస్థాయి రమారమణ తనూతల వినిర్య దభిరామ శ్యామధామాళికల మోహంబు నివ్వటిల్లఁ జేయ – తదంతర=ఆ సూర్యబింబమధ్యభాగమునందు, సంస్థాయి = నివసించి యుండు, రమారమణ = నారాయణునియొక్క, తనూతల = శరీరప్రదేశమునుండి, వినిర్యత్=బయలుదేఱుచున్న, అభిరామ = మనోహర మగు, శ్యామధామ = నీలచ్ఛాయయొక్క, ఆళికల =చాలులయొక్క, మోహంబు = భ్రమను, నివ్వ టిల్లఁ జేయన్ = కలుగఁజేయఁగా; అనఁగా నారాజు చెంత నొక నారీరత్నము ధూపకరండమును ధరించి యుండఁగా నా స్త్రీ నిశాధిదేవతను బోలి యున్నదనియు, దాని చేత నున్న బంగరుబరణి ఆ స్త్రీకి శత్రుభేదనపటిష్ఠబాణహస్తు లగు రాజుల సాహా య్యము, మంచి తేజశ్శాలు లగు సత్పురుషుల సాహాయ్యము గలిగియుండుటం జేసి దానితో జగడంబు సేయంజాలక పట్టు వడిన సూర్యబింబమ్మువలె నున్నదనియు, ఆ బరణినుండి వెడలు సామ్రాణిపొగయొక్క ధారలు సూర్యబింబమధ్యమున నున్న నారాయణమూర్తి తనూకాంతిశ్రేణులం బోలి యున్న వనియు భావము. శివపరమైన భావము నిట్లే తెలియునది. ఇట్లు చెప్పఁగా సాంబమూర్తికి సుచంద్రునకు, సుచంద్రుని చెంత నున్ననారీరత్నమునకు శివుని చెంత నున్నలక్ష్మికి లేక హరి యను నారికి సామ్యము దోఁచుచున్నది. ఇట్లన్ని వాక్యములయందు సుచంద్రశివులకుఁ దత్పరము లైన యర్థములకు సామ్యము దోఁచు నని యెఱుంగునది.

నిరంకుశ పంకజరాగ కంకణ క్రేంకార పూర్వకంబుగాన్ – నిరంకుశ = అడ్డములేని, దీనికిఁ గ్రేంకారమం దన్వయము, పంకజ రాగ = పద్మరాగమణిమయ మైన, కంకణ = కంకణములయొక్క, క్రేంకార = క్రేంకరణము, పూర్వకంబుగాన్ = పురస్సర మగునట్లుగా; ఒక్క రాజకీరవాణీలలామ = ఒక్క స్త్రీరత్న మని రాజపర మైన యర్థము, రాజ= యక్షసంబంధిని యగు, కీరవాణీలలామ = స్త్రీరత్న మని శివపర మైన యర్థము; వీచు ధవళవాలవ్యజనంబులు = వీచునట్టి తెల్లని సురటీలు; అనుప మాన పవమాన మృదుయాన కలనానద్యమాన గగనగంగాతరంగ డోలికా వీథిన్ – అనుపమాన = సాటిలేనట్టి, పవమాన మృదుయాన = మారుతము యొక్క మందగమనముచేత,కల = అవ్యక్తమధురముగా,నానద్యమాన = ధ్వనిసేయుచున్న, గగనగంగా = స్వర్గంగయొక్క, తరంగ = అల లనెడు, డోలికావీథిన్ = ఉయ్యెలల వరుసయందు; ఉయ్యల లూఁగు = డోలా విహారము సేయుచున్న; అవదాతపత్రంబులకున్= హంసలకు; సగోత్రంబులు ఐ = బందుగు లై అనఁగాఁ దుల్యము లై యనుట, ఇందులకుఁ గవికల్పలతయందు ‘శ్లో. బన్ధు శ్చౌర స్సుహృ ద్వాదీ కల్పః ప్రఖ్యః ప్రభ స్సమః,దేశీయ దేశ్య రిప్వాభ సోదరాద్యా ఇవార్థకాః| యథేన్దుబన్ధు ర్ముక్తాశ్రీచౌరో హారశ్రియ స్సుహృత్ కున్దవాదీ హంసకల్పః క్షీరప్రఖ్యో హిమప్రభః| గఙ్గాసమోబ్జ దేశీయ శ్శేషదేశ్య స్సుధారిపుః| బిసాభస్తే యశోరాశిః కైలాసోదరసోదరః|’ అని ప్రమాణోదాహరణములు దెలియవలయు; వైచిత్రిన్ = ఆశ్చర్యమును; చి త్రింపన్ = రచియింపఁగా ననుట, అనఁగా సుచంద్రుని యొద్ద నొక స్త్రీ పద్మరాగమణిమయ కంకణక్రేంకారపూర్వకముగా వీచు తెల్లసురటీలు మందమారుతమునకు మధురముగ ధ్వని సేయు గంగానదీతరంగము లనెడు నుయ్యెలలం దూఁగుచున్న హంసలవలె నున్నవని భావము. రాజహంసల ముక్కులు, పాదము లెఱ్ఱగా నుండుట, తక్కిన శరీరము తెల్లగా నుండుట ప్రసిద్ధము గాన స్త్రీహస్తముల నున్న పద్మరాగమణుల కంకణములు ముక్కులవలె నున్నవనియుఁ, దెల్లనిసురటీలు దక్కిన శరీరములవలె నున్నవనియు, నా కంకణధ్వనులు తరంగధ్వనులఁ బోలి యున్నవనియు, హస్తముల గతాగతములు తరంగచలనములవలె నున్నవనియు ఫలితార్థము. శివపరమైనప్డు నిటులే తెలియునది.

విశాల విలోచన శతపత్త్ర పత్త్ర విలసనంబును – విశాల = విపులము లగు, విలోచన = నేత్రము లనెడు, శతపత్త్రపత్త్ర = కమలపత్త్ర ములయొక్క, విలసనంబును = విలాసమును; విమల భుజా మృణాల సౌందర్యంబును – విమల = నిర్మలము లగు, భుజా = బాహువు లనెడు, మృణాల = తామరతూఁడుయొక్క, సౌందర్యంబును = చక్కఁదనంబును; వినీల భ్రమరక సౌష్ఠవంబును –వినీల = మిక్కిలి నల్లనగు, భ్రమరక = ముంగురు లనెడు తుమ్మెదలయొక్క, సౌష్ఠవంబును = అందమును; విరంజిత కింజల్క మాంజుల్యంబును – విరంజిత = మిక్కిలి రంజింపఁజేయుచున్న, ణిజంతరంజధాతువుపై కర్త్రర్థమందు విభక్తసోదరాదిశబ్దముల యందువలె నిష్ఠాప్రత్యయము, కింజల్క=కేసరము లనెడు పుప్పొడిబొట్టుయొక్క, మాంజుల్యంబును = మనోజ్ఞతయు,‘పుష్ప రేణౌ చ కింజల్కః’ అని యమరశేషము; పూని = వహించి; సరస గణ్య లావణ్య వైభవంబునన్ – సరస = మడుఁగులయందు, రసముతోఁ గూడినవి సరసములు, రస మన నుదకము, రసికులచేత నని యర్థాంతరము, గణ్య = గణనీయ మగు, లావణ్య = కాంతివిశేషముయొక్క, ‘శ్లో. ముక్తాఫలేషుచ్ఛాయాయా స్తరళత్వ మివాన్తరా ప్రతిభాతి యదఙ్గేషు లావణ్యం తదిహోచ్యతే’ అని లావణ్యలక్షణము దెలియునది, వైభవంబునన్ = అతిశయముచేత; అలరు పద్మినిపైన్ = ఒప్పుచున్న తామరతీవపై, పద్మినీజాతిస్త్రీ పై నని ధ్వన్యమానార్థము; మోహంబు = వలపును; పూని = వహించి; పౌర్వకాలిక వైరంబు = మొదల నున్న విరోధమును; డించి = వదలి; ప్రియంబు = ప్రియవాక్యమును; వచింపన్ = చెప్పుటకు; చేరి, తత్కరకమల లాలితం బగు శీతాంశుమండలంబు దండిన్ – తత్కరకమల = ఆ పద్మినీపాణిపద్మముచేత, లాలితం బగు = లాలింపఁ బడునట్టి, శీతాంశు = చంద్రునియొక్క, మండలంబు దండిన్ = బింబమురీతిగా; ఒక్కభుజంగభు ఙ్మందయానామతల్లి = విటులను బాలించెడు నొక స్త్రీరత్నము, దాసి యనుట, ‘భుజఙ్గో విట సర్పయోః’ అని విశ్వము, ‘భుజ పాలనాభ్యవహారయోః’ అని పాణిన్యనుశాస నము, ఒకగరుడస్త్రీరత్నమని శివపర మైన యర్థము ; తాల్చిన కర్పూరకలాచిక = ధరియించిన కర్పూరముతో జేయఁబడిన తమ్మపడిగ; నయనామోదవీచికన్ – నయన = నేత్రములకు, ఆమోదవీచికన్ = సంతోషపరంపరను; చేకూర్పన్ = చేయఁగా; అనఁగా సుచంద్రుని చెంత నొక స్త్రీ తన కన్నులనెడు కమలపత్త్రములచేతను, భుజము లనెడు మృణాళములచేతను, ముంగురు లనెడు తుమ్మెదలచేతను, పుప్పొడిబొట్టు లనెడు కింజల్కములచేతను దామరతీవను బోలియున్నదనియు, ఆతామరతీవ యనెడు నొక పద్మినీజాతిస్త్రీయందుఁ జంద్రుఁ డనురక్తుఁ డై వైర ముడిగి ప్రియము చెప్పుటకుఁ బోయి దాని పాణిపద్మముచే లాలింపఁబడుచున్న యట్టు లా స్త్రీ పట్టుకొన్న తమ్మపడిగ యున్న దనియు భావము. శివపరమైనపుడు నిటులే తెలియునది; మహానంది గోరాజ కుమారముఖ్యులు – మహానంది = అతిసంతసము గలిగిన, గోరాజ = భూపతులయొక్క, కుమార ముఖ్యులు = పుత్రవరులు; మహత్ = అధికమగు, నంది = నందికేశ్వరుఁడు, గోరాజ = వృషభము, కుమారముఖ్యులు = కుమారస్వామి మున్నగువారు, అని శివపరమైన యర్థము; చెంతలన్ = సమీపములందు; కొలువన్ = కొలుచుచుండఁగా; అపూర్వవిభవంబునన్ = తొల్లి తనకు లేని విభవంబున, ముందు లోకమందున లేని విభవమ్మున నని యర్థాంతరము; పేరోలగం బుండు నవసరంబునన్ = గొప్ప కొలువు సేరి యున్న సమయంబున, దీనికి శాండిల్యముని యరుదెంచె నను ముందుపద్యమందున్న క్రియతో నన్వయము దెలియునది.

సీ. స్వకటాక్షవిశ్రమ◊స్థానన్నరశ్రేణి,యెడఁబోలె వరభూతి ◊యొడల నొప్పె,
హృదయసారసవీథి ◊యెడఁబోలె నలినాక్ష, సంభృతి కంధరా◊స్థలి నెసంగె,
మహితశిష్యోదితా◊మ్నాయాళియెడఁబోలె, నలఘుజటారేఖ ◊తలఁ జెలంగె,
నాత్మసంరచితాధ్వ◊రావళియెడఁబోలె, సత్త్రాటకస్ఫూర్తి ◊చక్షు లూనె,

తే. ననుచు నెమ్మది నద్భుతం◊బడర నఖిల,జనములు నుతింప నరుదెంచె ◊సమ్మదంబుఁ
బూని సుకలానిరస్తోడు◊జాని సుగుణ,మణినికరఖాని శాండిల్య◊మౌని యపుడు. 124

టీక: సుకలానిరస్తోడుజాని (సుకలా నిరస్త+ఉడుజాని) – మంచితేజముచేతఁ దిరస్కరింపఁబడిన చంద్రుఁడు గల వాఁడు, జాని యనుచోట జాయాశబ్దముమీఁద ‘జాయాయా నిఙ్’ అను సూత్రముచేత నిఙాగమము; సుగుణమణినికరఖాని= సద్గుణము లనెడు మణుల సమూహమునకు గని యైనవాఁడు, ‘ఖనిః ఖాని రపి స్మృతా’అని శబ్దభేదప్రకాశిక; శాండిల్యమౌని= శాండిల్యుఁ డను మహాముని; స్వకటాక్షవిశ్రమస్థానత్ నరశ్రేణి యెడంబోలెన్ – స్వ = తనయొక్క, కటాక్ష = క్రేఁగంటిచూపునకు, విశ్రమ స్థానత్ = విశ్రాంతిస్థానము వలె నాచరించుచున్న, ఇట ‘సర్వప్రాతిపదికేభ్యః క్విబ్వా వక్తవ్యః’ అను సూత్రముచే నాచారార్థ మందు క్విప్ ప్రత్యయము, నరశ్రేణియెడంబోలెన్ =మనుష్యసంఘమందుబలె; ఒడలన్=దేహమందు; వరభూతి=శ్రేష్ఠసంపత్తు, శ్రేష్ఠభస్మ మని యర్థాంతరము,‘భూతి ర్భస్మని సంపది’అని యమరుఁడు; ఒప్పెన్=అమరెను; హృదయసారసవీథి యెడన్ పోలె= హృదయకమలవీథియందుబలె; కంధరాస్థలిన్ = కంఠస్థలమందు; నలినాక్ష= విష్ణు మూర్తియొక్క, తామరపూసలయొక్క యని యర్థాంతరము; సంభృతిన్ = భరణము; ఎసంగెన్ = అతిశయించెను; మహితశిష్యోదితామ్నాయాళి యెడఁబోలెన్ – మహిత = పూజ్యమగు, శిష్య =శిష్యులచేత, ఉదిత = పలుకఁబడిన, ఆమ్నా యాళి యెడన్ పోలెన్ = వేదసమూహమందుబలె; తలన్ = శిరస్సునందు; అలఘు =విస్తారమగు; జటా = పదపాఠవిశేషము యొక్క, జడలయొక్క యని యర్థాంతరము; రేఖ = సమూహము; చెలంగెన్ = ఒప్పారెను; ఆత్మసంరచితాధ్వరావళి యెడన్ పోలెన్– ఆత్మ = తనచేత, సంరచిత = చేయఁబడిన, అధ్వరావళి యెడన్ పోలెన్ = యజ్ఞ సంఘములయందుబలె; చక్షులు = నేత్రములు; సత్త్రాటకస్ఫూర్తి – సత్త్రాటక = ఋత్విజులయొక్క, సత్త్ర మనఁగా యజ్ఞము, దానియందుఁ జరించువారు సత్త్రాటకులు, ‘సత్త్ర మాచ్ఛాదనే యజ్ఞే’ అని యమరుఁడు, స్ఫూర్తి = ప్రకాశమును;సత్ = సత్పు రుషులయొక్క, త్ర=రక్షణమందు, అట = సంతతగతి గల, స్ఫూర్తి = ప్రకాశ మని యర్థాంతరము; ఊనెన్ = వహించెను. అంతఃకరణవృత్తి యగు సత్పురుషరక్షణవ్యాపారము చక్షులందుఁ దోఁచుచున్న దనుట. చక్షు లనుచోట సప్తమ్యర్థమందుఁ బ్రథమ వచ్చినది.
అనుచు = ఇట్లనుచు; నెమ్మదిన్ = మంచిమనస్సునందు; అద్భుతంబు =ఆశ్చర్యము; అడరన్ = ఒప్పుచుండఁగా; అఖిల జనములున్ = ఎల్లమనుజులును; నుతింపన్ = పొగడుచుండఁగా; సమ్మదంబున్ =సంతోషమును; పూని =వహించి; అరు దెంచెన్ = వచ్చెను. అనఁగా సుచంద్రనరేంద్రుఁడు పేరోలగం బుండు నవసరంబున శాండిల్యమునివరుండు తనకటాక్షపాత్రు లగువారలకు సంపదలు గలుఁగఁజేయుచు, శరీరమందు భస్మము దాల్చి, హృదయమందు నారాయణుని ధ్యానించుచుఁ, గంఠమందుఁ దామరపూసల మాలిక దాల్చి, శిష్యులకుఁ జెప్పెడు వేదమందుబలెఁ దలమీఁద జటలు దాల్చి, యజ్ఞములందు ఋత్విక్కులం బలె సత్పురుషు లను రక్షింపవలె నను హృదయాభిప్రాయము కన్నులయందుఁ బ్రకాశింపఁజేయుచు వచ్చె నని భావము. ఉపమాలంకారభేదము.