చ. కమలక యౌర్వహేతితతి ◊గాఢనవోదయరాగకీలిచేఁ
దెమలక రాహువక్త్రసము◊దీర్ణవిషాగ్ని నడంగ కున్నమ
త్కమలకరాళికాధికశి◊ఖాహతిఁ దూలక పొల్చి తక్కటా
కమలకరాళికాధిగత◊కాలుషి నేమన వచ్చుజాబిలీ. 109

టీక: జాబిలీ=చంద్రుఁడా! ఔర్వహేతితతిన్=బడబాగ్నిజ్వాలాసమూహముచే; కమలక=కందక; గాఢనవోదయరాగకీలిచేన్ –గాఢ=దట్టమైనట్టి, నవ=నూతనమైన, ఉదయరాగ=ఉదయకాలికారుణ్య మనెడు, కీలిచేన్=జ్వాలచేత; తెమలక=చలింపక; రాహువక్త్రసముదీర్ణవిషాగ్నిన్ – రాహువక్త్ర=రాహువునోటియందలి, సముదీర్ణ=అత్యుత్కటమైన, విషాగ్నిన్=విష మనెడు వహ్నిచేత; అడంగక=నశింపక; ఉన్నమత్కమలకరాళికాధికశిఖాహతిన్ – ఉన్నమత్=పైకెగయుచున్న, ఇది అగ్నికి విశేషణము, కమలకర= లేడిహస్తమునందుఁగల శివునియొక్క, అళిక=ఫాలమునందలి, అధిక=అధికమగు,శిఖా=జ్వాలయొక్క, హతిన్=కొట్టుటచేత; తూలక=పడిపోవక; పొల్చితి=ఉదయించితివి; అక్కటా=అయ్యో (ఖేదము), కమలకరాళికాధిగత కాలుషిన్ – కమలకరా=స్త్రీలయొక్క, ఆళికా=శ్రేణిచేత, అధిగత=పొందఁబడిన,కాలుషిన్=పాపమును; ఏమన వచ్చున్= ఏమి యని చెప్పవచ్చును. అనఁగా బడబాగ్న్యుదయరాగాగ్ని, రాహువక్త్రవిషాగ్ని, హరఫాలనేత్రాగ్నిశిఖలచేతఁ జంద్రుఁడు నశిం పక యుదయించుట స్త్రీలు చేసినపాపముచేతనే గాని వేఱు గా దనుట.

శా. స్వచ్ఛాయన్ వనితాళిఁ దూల్చుటలు, దీ◊వ్యచ్చక్రమోదచ్ఛిదా
స్వచ్ఛందోహ! యనూనధామహృతచం◊చత్తావకోజోఖిల
స్వచ్ఛందోహయమాన మేఁచుటలొ యు◊ష్మద్భేదనాఢ్యాంఘ్రిభా
స్వచ్ఛందోహయమాన మేఁచుటలొ ని◊చ్చల్ దల్పుమా హృత్స్థలిన్. 110

టీక: దీవ్య చ్చక్ర మోద చ్ఛిదా స్వచ్ఛందోహ – దీవ్యత్=ఒప్పుచున్న, చక్ర=చక్రవాకములయొక్క, రాష్ట్రములయొక్క యని యర్థాంతరము దోఁచుచున్నది, మోద=సంతోషముయొక్క, ఛిదా=ఛేదనమందు,స్వచ్ఛంద=స్వాభీష్టమగు, ఊహ=తలఁపు గలవాఁడా! ఇది చంద్రసంబోధనము; స్వచ్ఛాయన్=నిజకాంతిచేత, వనితాళిన్=అబలాకదంబమును; తూల్చుటలు=తూలఁ జేయుటలు; అనూన ధామ హృత చంచ త్తావ కోజోఖిలస్వ చ్ఛందో హయ మానము – అనూన=అధికమగు, ధామ=ప్రతా పముచేత, హృత=హరింపఁబడిన, చంచత్=ఒప్పుచున్న, తావక=నీసంబంధియైన, ఓజః=తేజస్సనెడు, అఖిలస్వ=సకల ధనము గలవానియొక్క, అనఁగా సూర్యునియొక్క యని గాని, రాహువుయొక్క యని గాని భావము. ఈపదము నేయార్థ మైనను ‘యమకాది ష్వదుష్టం స్యా న్నిహతార్థం నిరర్థకం’ ఇత్యాదిగా వెనుక వ్రాయఁబడిన ప్రమాణముచేఁ గావ్యదోషము ప్రస రింపదని తెలియవలయు, ఛందః= అభిప్రాయముయొక్క,హయ=వేగముయొక్క,మానము=మర్యాదను; ఏఁచుటలొ=భంగ పఱచుటలొ; యుష్మ ద్భేదనాఢ్యాంఘ్రి భాస్వ చ్ఛందోహయమానము – యుష్మత్=నీయొక్క, నిందయందు బహువచనము, భేదన= భేదించుటయందు,ఆఢ్య=సమర్థమైన, అంఘ్రి=పాదములచేత, భాస్వత్=ఒప్పుచున్న,ఛందోహయ= శివుని యొక్క, మానము =గర్వము; ఏఁచుటలొ=భంగపఱచుటలో;నిచ్చల్=ఎల్లపుడు; హృత్స్థలిన్=హృదయసీమయందు; తల్పుమా=చింతింపుమా.

అనఁగా నీసర్వస్వము హరించునట్టి సూర్యునిజోలికిఁ బోక నిన్నుఁ గాలితోఁ దన్నిన శివు నేమియుఁ జేయఁజాలక నీవు చక్రసంతోషమును బోఁగొట్టినవాఁడవు కావున యబలల బాధించుచున్నావు. ఇది నీకు యుక్తము గాదని తాత్పర్యము. శివుఁడు దక్షయాగధ్వంసమునఁ జంద్రుని కాలితోఁ దన్నినట్లు పురాణప్రసిద్ధము.

సీ. అనురక్తి పొదల ది◊వ్యాచార్యునవలా ల,లితకంతుకేళికా◊గతిఁ దెమల్చి,
మాతంగసఖ్య మే◊మఱక గన్నవలాల,నేలు మారునిచెల్మి ◊నెడయ మాని,
చక్రవిప్రవరతే◊జం బెల్ల నవలాల,సారూఢిఁ గరశక్తి ◊నపహరించి,
పరమలింగాప్తిఁ జూ◊పట్టు తా నవలాల,సద్దీప్తిఁ బాషండ◊సరణిఁ దాల్చి,

తే. మలినతరకీర్తిజాతంబు◊లిల నలర్చి, ప్రోది గను నిన్నుఁ దిలకింప ◊రోహితాంక
పతి కడుపు మండకుండునే ◊బాడబాగ్ని,రూఢ కీలాపరంపర ◊రోహితాంక. 111

టీక: రోహితాంక =చంద్రుఁడా! దివ్యాచార్యునవలాన్ = అమానుషుఁడగు నుపాధ్యాయుని స్త్రీని, బృహస్పతిపత్ని నని వాస్తవా ర్థము, లలితకంతుకేళికాగతిన్ – లలిత=మనోజ్ఞమైన, కంతుకేళికా=కామక్రీడయొక్క, గతిన్=ప్రాప్తిచేత; అనురక్తి పొదలన్ = అనురాగ మొప్పునట్లు, తెమల్చి=చలింపఁజేసి; మాతంగసఖ్యము=చండాలసాంగత్యము, గజసాంగత్య మని వాస్తవార్థము, ఏమఱక=పొరపడక; కన్నవలాలన్ = పొందినట్టి బలములను, తుమ్మెదల ననుట; తుమ్మెదలు కామసైన్యములోఁ జేరినవగుట ప్రసిద్ధము; ఏలు మారునిచెల్మిన్ =పోషించు ఘాతుకునియొక్క స్నేహమును, మరునియొక్క సఖ్యము నని వాస్తవార్థము; ఎడయ మాని =ఎడఁబాయకుండుట మానివైచి; చక్రవిప్రవరతేజంబు – చక్ర=రాష్ట్రములయందలి, విప్రవర=బ్రాహ్మణశ్రేష్ఠులయొక్క, చక్రవాకములనెడు పక్షిశ్రేష్ఠములయొక్క యని వాస్తవార్థము, తేజంబు=తేజస్సును; ఎల్లన్=అంతను; నవలాలసారూఢిన్ – నవ=నూతనమైన, లాలసారూఢిన్=ఔత్సు క్యాతిశయముచేత; కరశక్తిన్=హస్తసామర్థ్యముచేత, కిరణసామర్థ్యముచేత నని వాస్తవార్థము; అపహరించి=పోఁగొట్టి; పరమలింగాప్తిన్ – పరమ=ఉత్కృష్టమైన, లింగాప్తిన్= లింగధారణముచేత ననుట, ఉత్కృష్టమైన చిహ్నమును పొందుటచేత నని వాస్తవార్థము; చూపట్టు తానవ లాలస ద్దీప్తిన్ – చూపట్టు=అగపడుచున్న, తానవ=తనుసంబంధియైన, లాలసత్ = మిగులఁ బ్రకాశించుచున్న, దీప్తిన్=కాంతిచేత; పాషండసరణిన్=పాషండునిదారిని; తాల్చి=వహించి; మలినతరకీర్తిజాతంబులు – మలినతరకీర్తి=అపకీర్తులయొక్క, జాతంబులు=సమూహములను, నల్లగల్వల నని వాస్తవార్థము. ‘కీర్తి ర్యశసి కర్దమే’ అని విశ్వము; ఇలన్=భూమియందు; అలర్చి=వికసింపఁజేసి; ప్రోది గను నిన్నున్ =వృద్ధినందెడు నిన్ను; తిలకింపన్=చూడఁగా; రోహితాంకపతికడుపు =సముద్రుని యుదరము;బాడబాగ్నిరూఢకీలాపరంపరన్=బడబాగ్నియొక్క యధికమైన జ్వాలా సంతతిచేత; మండకుండునే=ఎరియకుండునా?

అనఁగా రాగాతిశయముచేత గురుపత్నీగమనము చేసి, మాతంగసఖ్యము గన్న సైన్యము నేలు ఘాతుకునికి చెలివై, లింగ ధారణము చేసి పాషండుఁడవై, లోక మెల్ల నపకీర్తి నెఱపిన నిన్నుఁ జూచి నీతండ్రి యగు సముద్రునకు బడబాగ్నిజ్వాలలచేతఁ గడుపు మండు ననుట. చంద్రుఁడు బృహస్పతిభార్యను పొందుట, గజములఁ బొందు తుమ్మెదల నేలుమారునిచెలి యగుట, తనదేహకాంతిచేత చక్రవాకమోద మపహరించుట, కళంకమును దాల్చుట, నల్లగలువల వికసింపఁజేయుట, సముద్రోదరము బడబానలమును గల్గియుండుట, స్వభావములు.

మ. అలరం గామవిమోహనైకవిహృతుల్ ◊ప్రాంచన్నలశ్రీగతుల్
దలఁగన్ రాజిలునీమహాభ్యుదయ మా◊త్మం జూడఁగా విస్ఫుర
త్కలికాలాభ మనంగఁ జెందునె సుదృ◊గ్వ్రాతంబు చాల న్నవో
త్కలికాలాభ మనంగశత్రునిటలో◊గ్రజ్వాలితుల్యద్యుతీ! 112

టీక: అనంగశత్రు నిట లోగ్రజ్వాలి తుల్యద్యుతీ – అనంగశత్రు=శివునియొక్క, నిటల=ఫాలమునందున్న, ఉగ్రజ్వాలి= భయం కరమగు నగ్నితోడను, తుల్యద్యుతీ=సమానమైన కాంతిగలవాఁడా! ఇది చంద్రునికి సంబోధనము; కామ విమోహ నైక విహృ తుల్ —కామ=మన్మథునియొక్క, విమోహన=మోహింపఁజేసెడు, ఏక=ముఖ్యమగు, విహృతుల్=విహారములు; కామ= మిక్కిలి, వి=పక్షియొక్క, మోహన=మోహింపఁజేసెడు, ఏక=ముఖ్యమగు, విహృతుల్=విహారములుఅని యర్థాంతరము దోఁచును; అలరన్=ఒప్పఁగా; ప్రాంచ న్నల శ్రీగతుల్—ప్రాంచత్=ఒప్పుచున్న, నల=పద్మములయొక్క, నలరాజుయొక్క యని యర్థాంతరము, శ్రీగతుల్=కాంతిగతులు, సంపద్గతులు; తలఁగన్=తొలఁగిపోఁగా; రాజిలు నీమహాభ్యుదయము – రాజిలు=ప్రకాశించుచున్న, నీమహాభ్యుదయము=నీయొక్క గొప్పయావిర్భావము, సమృద్ధి; ఆత్మన్=చిత్తమందు; చూడఁ గాన్ =భావింపఁగా; విస్ఫుర త్కలికాలాభన్ – విస్ఫురత్=ప్రకాశించుచున్న, కలికాల=కలియుగముయొక్క, కలిపురుషుని యొక్క యనుట, ఆభన్=కాంతిచేత; మనంగన్=వృద్ధిఁ జెందఁగా; సుదృగ్వ్రాతంబు=స్త్రీచయము, పండితమండలి యని యర్థాంతరము; చాలన్= మిక్కిలి; నవోత్కలికాలాభము – నవ=నూతనమగు, ఉత్కలికా=వేడుకలయొక్క, లాభము= ప్రాప్తిని; చెందునె=పొందునా? అనఁగా కలిపురుషుఁడు పక్షియొక్క వ్యామోహవిహారములచే నలచక్రవర్తిసిరులు తొలఁగఁజేసి విరాజిల్లుచుండఁగా సజ్జనులు సంతసింపనట్లు, నీవు మరుని భ్రామకవిహారము లలరుచుండఁగాఁ, బద్మములసిరులు తొలఁగు చుండఁగా, రాజిల్లుటకు స్త్రీలు సంతసింప రనుట.

సీ. కల సూపి తొలుదొల్త ◊గాంచితో మేషవా,హలసమానార్చిశ్చ◊యస్ఫురణము,
వెనువెంటఁ జనుచుఁ జ◊య్యన లాగితో సదో,హలసమాన్యహయోత్క◊టాంశుమహిమ,
జడల నడుమనుండి ◊పడసితో కందర్ప,హలసమాతతనిట◊లాగ్నిశక్తి,
ననుజుండ ననుచుఁ బా◊లందితో ఘనహలా,హలసమాభీలకీ◊లాలిరూఢి,

తే. నకట చల్లనిరాజ వీ◊వట్టినీకుఁ,బొసఁగె నేదారి నీసర్వ◊భువనజాత
సుఖదతేజంబు సన నిట్లు ◊శుంభదౌర్వ,పుంజనిభధామ మవధూత◊భువనజాత. 113

టీక: అవధూతభువనజాత=తిరస్కరింపఁబడిన లోకసమూహము గలవాఁడా! తిరస్కరింపఁబడిన జలజాతములు గలవాఁడా యని వాస్తవార్థము; తొలుదొల్తన్=మొట్టమొదట; కల సూపి =విద్య మెఱయించి, కల నిచ్చి యని వాస్తవార్థము, ‘ప్రథమాం పిబతే వహ్నిః’ అని యాగమప్రసిద్ధము; మేషవాహ లసమా నార్చిశ్చయ స్ఫురణము – మేషవాహ=అగ్నియొక్క, లసమాన =ప్రకాశించుచున్న, అర్చిశ్చయ=తేజస్సమూహముయొక్క, స్ఫురణము=స్ఫూర్తిని; కాంచితో=పొందితివో, వెనువెంటన్=వెంటవెంటనె; చనుచున్=పోవుచు; సదోహల సమాన్యహ యోత్కటాంశుమహిమన్ – సదోహల=ఉత్సాహ ముతోఁ గూడిన, సమాన్యహయ=సప్తాశ్వుఁడగు సూర్యునియొక్క, ఉత్కట=అధికములైన, అంశు=కిరణములయొక్క, మహిమన్=అతిశయమును;చయ్యనన్=శీఘ్రముగా, లాగితో=ఆకర్షించితివో, జడలనడుమన్=జటామధ్యమునందు, ఉండి=వసించి; కందర్పహల సమాతత నిటలాగ్నిశక్తిన్ – కందర్పహల=శంకరుని యొక్క, రేఫలకారముల కభేదమునుబట్టి హలశబ్దమునకు హరశబ్దము గ్రాహ్యము, సమాతత=మిగుల నధికమైన, నిటలాగ్ని శక్తిన్=ఫాలాగ్నిసామర్థ్యమును; పడసితో=పొందితివో,
అనుజుండ ననుచున్=తమ్ముండ ననుచు; ఘన హలాహల సమాభీల కీలాలి రూఢిన్ – ఘన=అధికమైన, హలాహల=కాల కూటముయొక్క, సమాభీల=మిగుల భయంకరమగు, కీలాలి=జ్వాలాసమూహముయొక్క,రూఢిన్=అతిశయమునందు; పాలందితో=భాగమందితివో, ఈవు=నీవు; చల్లనిరాజవు=చల్లనిదొరవు;అట్టి నీకున్=అటువంటివాఁడవైన నీకు; ఈసర్వభువనజాతసుఖదతేజంబు – ఈ సర్వ=ఈసమస్తమైన, భువనజాత=లోకసమూహమునకు, సుఖద=సుఖము నిచ్చెడు,తేజంబు=కాంతి; చనన్=పోఁగా; ఇట్లు=ఈప్రకారముగ; శుంభ దౌర్వపుంజ నిభ ధామము – శుంభత్=ప్రకాశించుచున్న, ఔర్వపుంజ = బడబాగ్నికదంబము తోడ, నిభ = సదృశమైన,ధామము = తేజస్సు; ఏదారిన్=ఏరీతి; పొసఁగెన్=కలిగెను; అకట=ఆశ్చర్యము!

అనఁగా చల్లనిరాజ వగునీకు బడబాగ్నిపుంజసమాన మగు నిట్టి తేజస్సు, అగ్నికిఁ దొలుత కలఁ జూపి అతని తేజస్తతిని గాంచుట వల్లనా? సూర్యునివెంటఁ బోవుచు నాతని యుత్కటతేజోమహిమను లాగికొనుటవల్లనా? శివుని జటామధ్యమునుండి తన్నిట లాగ్నిశక్తిని బడయుటచేతనా? కాలకూటమున కనుజన్ముఁడవై దాని యాభీలకీలారూఢి పాలందుటచేతనా? వీనిలో దేనివల్లఁ గలిగె ననుట. ఇటఁ జంద్రతేజఃపుంజమునందు అగ్న్యాద్యన్యతమసంబంధిత్వప్రశ్నవ్యాజముచే తత్తాదాత్మ్యదృఢీకరణము వల్లను బూర్వావస్థకన్న నుత్కర్షాపకర్షములు చెప్పమివలనను ‘చంద్రజ్యోత్స్నావిశదపులినే సైక తేస్మి న్సరయ్వాః’ ఇత్యాదు లందువలె ననుభయతాదాత్మ్యరూపకము. ‘విషయ్యభేద తాద్రూప్యరఞ్జనం విషయస్య యత్, రూపకం తత్త్రిధాధిక్య న్యూన త్వానుభయోక్తిభిః’ అని తల్లక్షణము.

క. ఈలీలఁ జంద్రు నని, ల
క్ష్మీలలనాతనయుఁ బలికెఁ ◊గినుక మధుపరా
జాలక శరభవజాలక
జాలకశరభవదురంత◊సంతాపికయై. 114

టీక: ఈలీలన్=ఈప్రకారముగ; చంద్రున్=చంద్రునిగూర్చి; అని=పలికి; మధుపరాజాలక – మధుపరాజ=తుమ్మెదమిన్నలను బోలు, అలక=ముంగురులు గల చంద్రిక; శరభవ జాలక జాలక శరభవ దురంతసంతాపికయై–శరభవ=కమలములయొక్క, జాలక=మొగ్గలయొక్క, జాలక=సమూహములు, శర=బాణములుగాఁ గల మన్మథునివలన, భవ=పుట్టిన, దురంత=అపారమైన, సంతాపికయై=సంతాపము కలదై; కినుకన్=కోపముచేత; లక్ష్మీలలనాతనయున్=మన్మథునిగూర్చి; పలికెన్=అనెను.

చ. కలుగునె నీకు సద్యశ మ◊ఖండరుషాగతి నిస్వనద్గుణో
జ్జ్వలవిశిఖాసముక్తశిత◊సాయకధారఁ గృపీటజాంబకా
వలిఁ గర మేఁచఁ ద్వద్బలని◊వారకసారకృపీటజాంబకా
తులితభుజాసహోమహిమఁ ◊దూల్చినఁ గాక కృపీటజాంబకా! 115

టీక: కృపీటజాంబకా=ఓపద్మబాణుఁడవైన మదనా! త్వద్బల నివారక సార కృపీటజాంబ కాతులిత భుజాసహోమహిమన్ – త్వత్=నీయొక్క, బల=సామర్థ్యమునకు, నివారక=వారించునది యైన, సార=శ్రేష్ఠమైన, కృపీటజాంబక=వహ్నినేత్రుఁడైన శివునియొక్క, అతులిత=సాటిలేని, భుజాసహః=బాహుబలముయొక్క, ‘సహో బల శౌర్యాణి’ అని యమరుఁడు,మహిమన్ =అతిశయమును; తూల్చినన్ కాక=తూలఁజేసిననే కాని; అఖండరుషాగతిన్=అవిచ్ఛిన్నరోషప్రాప్తిచేత; నిస్వన ద్గుణోజ్జ్వల విశిఖాస ముక్త శితసాయక ధారన్ – నిస్వనత్=మ్రోయుచున్న, గుణ=అల్లెత్రాటిచేత, ఉజ్జ్వల=ప్రకాశించుచున్న, విశిఖాస= ధనుస్సుచేత, ముక్త=విడువఁబడిన, శితసాయక=తీక్ష్ణమగు బాణములయొక్క, ధారన్=అంచుచేత; కృపీటజాంబకావలిన్ – కృపీటజ=జలజములవంటి, అంబకా=నేత్రములు గల స్త్రీలయొక్క, ఆవలిన్=సమూహమును; కరము=మిక్కిలి; ఏఁచన్= బాధింపఁగా; నీకున్; సద్యశము = మంచిఖ్యాతి; కలుగునె=జనించునా? నిన్ను దహించిన శివుని జయించిననే నీకు యశస్సు కల్గును గాని, యట్లుగాక, స్త్రీలను బాధించుచున్నచోఁగలుగ దనుట.