చ. కలరవమూన్చు నల్లపజ◊ కప్పుక రా వెనువెంట రాజమం
డలి నడతేరఁ జైత్రబల◊నాథునిఁ గూడి నిలింపజాలకం
బలరుచు సన్నుతింప విష◊మాంబకమానసశోభిరాగతా
హళహళిఁ గూర్చి తౌర విష◊మాంబక మానసమాజవైఖరిన్. 85

టీక: విషమాంబక = పంచబాణుఁడా! కలరవము=అవ్యక్తమధురస్వనమును; ఊన్చు =చేయునట్టి; నల్లపజ=కోయిలల మూఁక యనుట; కప్పుక రాన్ =ఆవరించికొని రాఁగా; వెనువెంటన్=వెంబడిగ; రాజమండలి =చంద్రమండల మనెడు నృప మండలము; నడతేరన్ =నడచిరాఁగా; చైత్రబలనాథునిన్=వసంతుఁడనెడు పడవాలును; కూడి=చేరి; నిలింపజాలకంబు =దేవ బృందము; అలరుచున్=సంతసించుచు; సన్నుతింపన్=కొనియాడుచుండఁగా; విషమాంబకమానసశోభిరాగతాహళహళిన్ – విషమాంబక=విషమలోచనుఁడైన శివునియొక్క, మానస=చిత్తమందు, శోభి=ప్రకాశించు (వ్యక్తమగు) నట్టి, రాగతా= అను రాగము గలుగుటయొక్క, హళహళిన్=సమ్మర్దమును, ఇది యనుకరణవచనము; మానసమాజవైఖరిన్ =గర్వసముదాయ విధానముచేత, అనఁగా గర్వాతిశయముచేత; కూర్చితి=ఘటిల్లఁజేసితివి; ఔర = ఆశ్చర్యము! అట్లు ప్రసిద్ధుండగుమహేశ్వరునకుఁ గూడ రాగము గల్గించితివి గావున నీశక్తి యమేయ మనుట.

చ. దళమయి చిత్తవీథి సము◊దారరుషారస మెచ్చ నీ వయో
యలహరిదంబరాసహన◊మై తగు గేదఁగిఱేకువంకిచా
యల హరిదంబరావనుల ◊నన్నిటిఁ గప్పుక పర్వుతేరిమా
యల హరిదంబరాత్మజ మృ◊గాక్షుల నొంపఁదలంపు గాంతురే. 86

టీక: అయో=అయ్యో! హరిదంబరాత్మజ=పీతాంబరుఁడగు విష్ణువుయొక్క పుత్త్రుఁడా! దళమయి =దట్టమయి; చిత్తవీథిన్= మనోదేశమందు; సముదారరుషారసము=మిక్కిలి యధికమగు రౌద్రరసము; ఎచ్చన్=అతిశయింపఁగా; నీవు; అలహరిదంబ రాసహనము ఐ = ఆదిగంబరుఁడగు శివునకు సహింపరానిదై, శివవిరోధియై యనుట; తగు గేదఁగిఱేకువంకిచాయలన్ – తగు =ఒప్పునట్టి, గేదఁగిఱేకువంకి = పచ్చని కేతకిఱేకనెడు కత్తియొక్క; చాయలన్=కాంతు లనెడు చాయలచేత; అలహరిదంబ రావనులన్ = ఆ దిగాకాశభూములను; అన్నిటిన్ = ఎల్లను; కప్పుక = ఆవరించికొని; పర్వుతేరిమాయలన్ = వ్యాపించునట్టి వాయురూపరథముయొక్క మాయలచేత; మృగాక్షులన్=స్త్రీలను; నొంపన్ తలంపున్ = నొప్పించుటకు వాంఛను; కాంతురే = పొందుదురా, పొందుట తగునా యనుట; అనఁగ, మన్మథా! నీవు రుద్రునంతటివాని జయించుట కుపయోగించినట్టి సాధనములచే స్త్రీలను బాధింపఁ దలఁచుట యుక్తము గాదని తాత్పర్యము.

క. కలికాకులకరకుచ కు
త్కలికాకుల మిమ్ము రాగ◊కలఁ గీరమణీ
కలగీరమణీయోన్నతి
కలగీరమణీలలామ ◊కలఁగు ననంగా. 87

టీక: అనంగా = మన్మథుఁడా! కలికాకులకరకుచకున్—కలికా=మొగ్గలను, ఆకులకర=వ్యాకులములుగాఁ జేయునట్టి, కుచకున్=స్తనములు గల చంద్రికకు; ఉత్కలికాకులము=సమ్మదసంఘమును; రాగకలన్ =అనురాగకలచేత; ఇమ్ము= ఒసంగుము; కీరమణీకలగీర మణీయోన్నతి – కీరమణీ=శుకశ్రేష్ఠముయొక్క, కల=అవ్యక్తమధురమగు, గీ=వాక్కుల యొక్క, రమణీయ=మనోజ్ఞమగు, ఉన్నతి=అతిశయమువంటి యతిశయము; కలగీరమణీలలామ = కలిగినట్టి సరస్వతి యను నుత్తమస్త్రీవంటి దగు చంద్రిక; కలఁగున్=కలఁత నొందును.

చ. అని వనజాతబాణుఁ గొని◊యాడి వధూమణు లాదరంబుతో
ననలసమానతీవ్రవిర◊హాఖ్యమహాజ్వరరేఖ మించ మే
న నలసమానసం బెనయు◊నాతికిఁ గంతున కూన్చినట్టి క్రొ
న్నన లసమానహార్దకల◊నంబులు దార్ప గ్రహించి రందఱున్. 88

టీక: అని=ఈప్రకారముగ; అందఱున్=ఎల్లరును; వనజాతబాణున్=మన్మథుని; కొనియాడి=స్తుతించి; వధూమణులు = స్త్రీ రత్నములు; ఆదరంబుతోన్=ప్రీతితోడ; అనలసమానతీవ్రవిరహాఖ్యమహాజ్వరరేఖ – అనలసమాన=అగ్నితో సాటియగు, తీవ్ర=గాఢమైన, విరహాఖ్య=విరహమను పేరు గల,మహాజ్వర=గొప్పజ్వరముయొక్క,రేఖ=పరంపర;మేనన్=దేహమందు; మించన్=అతిశయింపఁగా; అలసమానసంబు = బడలిన మనస్సును; ఎనయునాతికిన్ = పొందునట్టి చంద్రికకు; కంతునకున్ = మన్మథునకు; ఊన్చినట్టి క్రొన్ననలు = వహింపఁజేసినట్టి క్రొత్త పుష్పములను; అసమానహార్దకలనంబులు – అసమాన = సాటిలేని, హార్దకలనంబులు=స్నేహసంబంధములను; తార్పన్=కలిగించుటకు; గ్రహించిరి=తీసికొనిరి.

చ. చెలువ మెసంగినట్టి యల◊చిత్తభవార్పితసూనపాళికల్
బలుమరునారసా లనుచుఁ ◊బాయనినివ్వెఱ యాత్మ మించఁగన్
బలుమఱు నారసాధిపకు◊మారిక వింతలె దాల్పకుండుటల్
నలి నవి మారయుక్తి గని◊నన్ సుమనస్తతి యంటఁ బాత్రమే. 89

టీక: చెలువము=అందము; ఎసంగినట్టి యలచిత్తభవార్పితసూనపాళికల్– ఎసంగినట్టి =అతిశయించినట్టి, అలచిత్తభవ=ఆ మన్మథునికొఱకు; అర్పిత = సమర్పింపఁబడిన, సూనపాళికల్= కుసుమపరంపరలు; బలుమరునారసాలు – బలు = అధిక మగు, మరు=మన్మథునియొక్క, నారసాలు=నారాచములు; అనుచున్; పాయనినివ్వెఱ =తొలంగని యధికభయము; ఆత్మన్=చిత్తమందు; మించఁగన్ = అతిశయింపఁగా; పలుమఱున్=మాటిమాటికి; ఆరసాధిపకుమారిక=ఆరాజపుత్త్రిక యగు చంద్రిక; నలిన్=మిక్కిలి; అవి తాల్పకుండుటల్=ఆసూనపాళిని ధరింపకుండుటలు; వింతలె=ఆశ్చర్యమా? వింతలు గావ నుట; మారయుక్తిన్=హింసక సాంగత్యమును, మరునితోఁ గూడియుండుటను; కనినన్=పొందినమీఁద; సుమనస్తతి=పండి తులమండలి, కుసుమగణము; అంటన్=స్పృశించుటకు; పాత్రమే=యోగ్యమా? యోగ్యము కాదనుట.

అనఁగా మరునిప్రసాద మగు పువ్వులు చంద్రికకు బలిష్ఠమగు మన్మథబాణములుగాఁ దోఁచుటచే వానిని దాల్పకుండుట యరిదిగా దనుట. సుమనస్సులగువారు మారకసాంగత్యము నొందినచో ముట్టుటకు బాత్రులు గారని యర్థాంతరన్యాసము.

చ. నలినకరాలలామక మ◊నస్థభయంబు తలంగఁ జేసి వే
నలి నకరాలసత్ప్రియము◊నం జలజాస్త్రుప్రసాద ముంచి చా
న లినకరాలఘుక్రమము◊నన్ దొవతీవియ నా స్మరాశుగా
వలులఁ దలంకుకొమ్మ గొని ◊వచ్చిరి కేళినిశాంతసీమకున్. 90

టీక: నలినకరాలలామకమనస్థభయంబు – నలినకరాలలామక=పద్మములవంటి కరములుగల స్త్రీలయందు శ్రేష్ఠురాలైన చంద్రిక యొక్క, మనస్థభయంబు=మనోగతమైనభీతి; తలంగన్ చేసి =తొలఁగునట్లు చేసి; వేనలిన్ =కొప్పునందు; అకరాలసత్ప్రియ మునన్ =అకుటిలమై శ్రేష్ఠమైన ప్రీతిచేత; జలజాస్త్రుప్రసాదము=మన్మథుని ప్రసాదమును; ఉంచి = నిల్పి; చానలు=స్త్రీలు; ఇనక రాలఘుక్రమమునన్ – ఇనకర=సూర్యకిరణములయొక్క, అలఘుక్రమమునన్=అధికప్రసరణముచేత; తొవతీవియ నాన్ = కలువతీవయో యనునట్లు; స్మరాశుగావలులన్= మదనబాణపరంపరలచేత; తలంకుకొమ్మన్=భయపడుచున్నచంద్రికను; కేళినిశాంతసీమకున్=కేళీగృహప్రదేశమునకు; కొనివచ్చిరి = తెచ్చిరి. అనఁగా నాస్త్రీలు చంద్రిక నూఱడించి, యామె మనోగత భీతిని దొలంగఁజేసి, ప్రీతితోడ స్మరప్రసాదమును నామెతుఱుమునం దుఱిమి, తీవ్రసూర్యకిరణప్రసరణమునకుఁ గలువతీఁగెవోలె స్మరాస్త్రములకు భీతిల్లు నామెను కేళీగృహమునకుఁ దోడి తెచ్చి రనుట.

తే. వాసవోపలకచ కేళి◊వాస మెనసి
యంత విరిశయ్య మయిఁ జేర్చి ◊యంతరమున
నరతి రాజిల్లఁ గటువర్త◊న రతికామ
నుం డెడయ కుబ్బ విరహాప్తి ◊నుండె నపుడు. 91

టీక: వాసవోపలకచ = ఇంద్రనీలమణులఁ బోలు కురులుగల చంద్రిక; కేళివాసము=కేళీగృహమును; ఎనసి=పొంది; అంతన్ = అటుపిమ్మట; విరిశయ్యన్=పూలపాన్పునందు; మయిన్=దేహమును; చేర్చి=ఉంచి; అంతరమునన్=చిత్తమందు; అరతి = విషయనివృత్తి యను మన్మథావస్థ; రాజిల్లన్=ఒప్పుచుండఁగా; కటువర్తనన్=తీక్ష్ణవృత్తిని; రతికామనుండు=మన్మథుఁడు; ఎడ యక = ఎడఁబాయక; ఉబ్బన్=విజృంభించుచుండఁగా; విరహాప్తిన్= విరహదుఃఖప్రాప్తిచేత; అపుడు; ఉండెన్.
ఆచంద్రిక కేళీగృహమును చేరి విరిపాన్పుపైఁ బవ్వళించి అరతి యను మన్మథావస్థచేఁ గుందుచుండె ననుట.

చ. జవగతి మిత్రుఁ డబ్ధిపతి◊సన్నిధిఁ జేరఁగ నేగె నత్తఱిన్
రవరవ సంతతత్వగతి ◊రాజిల మారుఁడు మారుతాళికీ
రవరవసంతముఖ్యబల◊రాజియుతిన్ దగి రిత్త యాకలా
రవరవ సంతతంబుఁ బ్రద◊రమ్ముల నేఁచఁగ గాంచ నోపమిన్. 92

టీక: మారుఁడు=మన్మథుఁడు; రవరవ=ఆగ్రహము; సంతతత్వగతిన్ = సాతత్యవర్తనచేత; రాజిలన్=ఒప్పఁగా; మారుతాళి కీరవర వసంత ముఖ్యబలరాజియుతిన్ –మారుతాళి=మందమారుతపరంపరయొక్కయు,కీరవర=శుకశ్రేష్ఠములయొక్క యు, వసంతముఖ్య=వసంతుఁడు మొదలుగాఁ గల, బలరాజి=సైన్యసంఘముయొక్కయు, యుతిన్=సంబంధముచేత; తగి =ఒప్పి; రిత్త =వ్యర్థముగా; ఆకలారవరవన్=ఆకోకిలవాణి యగు చంద్రికను; సంతతంబున్=నిరంతరముగా; ప్రదరమ్ములన్ = సాయకములచే; ఏచఁగన్=బాధించుచుండఁగా; కాంచన్ ఓపమిన్ = చూడఁజాలమిచేత; అత్తఱిన్=అప్పుడు; జవగతిన్= శీఘ్రగమనముచేత; మిత్రుఁడు= సూర్యుఁడు, స్నేహితుఁ డనియుఁ దోఁచును; అబ్ధిపతిసన్నిధిన్=పశ్చిమసముద్రసమీపము నకు; చేరఁగన్ ఏగెన్ = చేరుటకుఁ బోయెను.

అనఁగా నాచంద్రికను మదనుం డాగ్రహముచే మందమారుత కీర వసంతాదులతోఁ జేరి వృధా బాధించుచుండఁగా, నామె దైన్యమును చూడఁజాలక సూర్యుఁడు పశ్చిమాంబురాశి చెంత కేగె నని భావము. మిత్రుఁడు స్వమిత్త్రునిహింసఁ జూడఁజాలక తొలఁగిపోవుట సహజ మని మిత్త్రశబ్దమును బట్టి యర్థాంతరము ధ్వనించుచున్నది. సూర్యుఁ డస్తంగతుఁ డాయె నని ఫలితా ర్థము. హేతూత్ప్రేక్షాలంకారము.

తే. అమితనిజధామగరిమ పా◊య వనజాత,హితుఁడు గాలైకగతిఁ దూల ◊నిల యనినత
నంద నభివృద్ధిచేఁ బొల్చు ◊యవనజాత,బలములో యన నీడచాల్ ◊ప్రబలె నపుడు. 93

టీక: అమితనిజధామగరిమ—అమిత=అధికమైన, నిజధామ=తనదీప్తి యనెడు ప్రతాపముయొక్క, గరిమ= అతిశయము; పాయన్=తొలఁగఁగా; వనజాతహితుఁడు=సూర్యుఁడు; కాలైకగతిన్=సంధ్యాకాలప్రాప్తి యనెడు దైవగతిచేత; తూలన్=పడి పోఁగా; ఇల=భూమి; అనినతన్=సూర్యుఁడను రాజులేని దగుటను; అందన్=పొందఁగా; అభివృద్ధిచేన్=అభ్యుదయముచేత; పొల్చు యవనజాత బలములోయనన్ =ఒప్పునట్టి యవనులగుంపులో యనునట్లు; నీడచాల్=ఛాయాపరంపర; అపుడు=ఆ సమయమున; ప్రబలెన్=అతిశయించెను. అనఁగా మిగుల ప్రతాపశాలి యైన యొకభూపతి కాలగతివలనఁ గడచి పోఁగా ప్రవృ ద్ధులై యవనులు వ్యాపించునట్లు మిగులఁ దేజశ్శాలి యగు సూర్యుండు సంధ్యాసమయప్రాప్తిచేతఁ దూలఁగా ఛాయాపరంపర మిగుల వృద్ధినొందుచు ప్రబలె ననుట. స్వరూపోత్ప్రేక్ష.

చ. ఉరుతిమిరేభభేదనచ◊ణోగ్రకనత్కరజాతశాలి యౌ
హరి యనివారితాస్తకుధ◊రాధిపశృంగముఁ జేరి యత్తఱిన్
హరి యని వారితాత్మతను◊హార్యనుబింబము గాంచి రాగవై
ఖరి వడి గుప్పునం దుముకు◊కైవడిఁ గ్రుంకెఁ బయోనిధిస్థలిన్. 94

టీక: ఉరుతిమిరేభభేదనచణోగ్రకనత్కరజాతశాలి – ఉరు=గొప్పదైన,తిమిరేభ=అంధకార మనెడు నేనుంగుయొక్క, భేదన = భేదించుటయందు, చణ=నేర్పరియైన, ఉగ్ర=భయంకరమగునట్లుగా, కనత్=ఒప్పుచున్న, కరజాత=కిరణసంఘ మనెడునఖ ములచేత, ‘పునర్భవః కరరుహః’ అని యమరుఁడు, శాలి=ఒప్పుచున్నవాఁడు; ఔ హరి=అగునట్టి సూర్యుఁడనెడు సింహము; అనివారితాస్తకుధరాధిపశృంగమున్ – అనివారిత=నివారింపరాని,అస్తకుధరాధిప=అస్త మనెడు నగరాజుయొక్క,శృంగమున్ = శిఖరమును; చేరి=పొంది; అత్తఱిన్=ఆసమయమందు; వారితాత్మతనుహార్యనుబింబము – వాః=ఉదకమును, ఇత=పొంది నట్టి, ఆత్మతను=తనశరీరముయొక్క, హారి=మనోహరమగు, అనుబింబము=ప్రతిబింబమును; కాంచి=చూచి; హరి యని = ప్రతిసింహమని;రాగవైఖరిన్=రక్తిమ యనెడు క్రోధముయొక్కరీతిచేత;వడిన్=వేగముగా; గుప్పునం దుముకుకైవడిన్= గుప్పున దుముకునట్లు; పయోనిధిస్థలిన్=సముద్రప్రదేశమందు; క్రుంకెన్=మునిఁగెను.

అనఁగా గజభేదనసమర్థము లైన నఖరములతో రాజిల్లు నొకసింహము పర్వతశిఖరమందుండి నీటిలోఁ బ్రతిఫలించిన తన యంగమును ప్రతిసింహముగా నెంచి కోపముచేత గుప్పున దుమికినట్లు తిమిరవిదారణచణములగు కిరణములతోఁ గూడిన సూర్యుండు చరమాద్రినుండి రక్తిమతోఁ గూడి పయోబ్ధిని గ్రుంకె ననుట. రూపకోపమాలంకారముల సంకరము.