మ. శరజద్వేషి నిశావధూటివరణే◊చ్ఛన్ రాఁగ మున్మున్నె బల్
త్వరఁ గాలోపధికారు లూనునవచం◊ద్రజ్యోతిరాళీలస
త్పరివర్ణ్యస్వకవర్ణనిర్ణిహతచం◊ద్రజ్యోతిరాళీలస
ద్గరిమం బెంపయి దోఁచెఁ బ్రాచి నవదా◊తత్విట్కులం బయ్యెడన్. 101

టీక: శరజద్వేషి=పద్మవిరోధి యగు చంద్రుఁడు; నిశావధూటివరణేచ్ఛన్=రాత్రియను స్త్రీని వరించు కోర్కెచే; రాఁగన్=వచ్చు చుండఁగా; మున్మున్నె=ముందుముందే; బల్ త్వరన్=అతివేగముచేత; కాలోపధికారులు = కాలమనెడు నెపముగల శిల్పులు; ఊను నవ చంద్రజ్యోతిరాళీ లస త్పరివర్ణ్య స్వక వర్ణ నిర్ణిహత చంద్రజ్యోతిరాళీ లస ద్గరిమన్ – ఊను=వహించునట్టి, నవ= నూతనములైన, చంద్రజ్యోతిః=కర్పూరదీపములయొక్క, ‘ఘనసార శ్చంద్రసంజ్ఞః’ అని యమరుఁడు, ఆళీ=పంక్తులవలె, లసత్ = ప్రకాశించుచున్న, పరివర్ణ్య=వర్ణింపఁదగిన, స్వక=స్వకీయమైన, వర్ణ=కాంతిచేత, నిర్ణిహత=అఖండితమైన, చంద్ర జ్యోతిరాళీ= పగలువత్తులపంక్తులయొక్క, లసత్=ఒప్పుచున్న, గరిమన్=అతిశయముచేత; అవదాతత్విట్కులంబు=శుభ్ర కాంతిపుంజము; అయ్యెడన్=అపుడు; ప్రాచిన్=తూర్పున; పెంపయి=అధికమై; తోఁచెన్=అగపడెను.

అనఁగా చంద్రు డనునాయకుఁడు నిశ యను స్త్రీని వరింప వచ్చుచుండఁగా, ముందుముందే శిల్పకారులు పట్టినపగలు వత్తులవలెఁ దూర్పునఁ దెల్లనికాంతిపుంజము దోఁచె ననుట. తూర్పునఁ జంద్రకిరణపుంజము గనిపించె నని ఫలితార్థము.

సీ. గగనబాలుం డూర్ధ్వ◊గతరశ్మి దివియఁ బైఁ,జక్కఁ జేర్చుపసిండి◊చక్ర మనఁగఁ,
బాంథభీకరలీలఁ ◊బ్రబలునిశాభూత,సతి గొన్న యాలాత◊చక్ర మనఁగ,
చీఁకటిపొలదిండి◊మూఁక గూల్పఁగఁ గాల,శౌరి చే నెత్తిన◊చక్ర మనఁగ,
నినుఁడు వోయినదారిఁ ◊గనఁ బూర్వగిరిశిఖా,స్థల మెక్కి నిల్చిన◊చక్ర మనఁగఁ,

తే. బ్రాచి తెలిచాయ యనుమంచు ◊ప్రబల భాస్వ,దంశుకవిహీన గానఁ దా◊నందు కోర్వఁ
జాల కూన్చిననవకీలి◊చక్ర మనఁగ, నపుడు దొలికెంపుతో సార◊సారి వొలిచె. 102

టీక: గగనబాలుండు=ఆకసమను చిన్నవాఁడు; ఊర్ధ్వగతరశ్మిన్ – ఊర్ధ్వగత=ఉపరిగతమగు,రశ్మిన్ =కిరణమను త్రాటిని; తివియన్=ఆకర్షించుటకు; పైన్=ఉపరిభాగమందు; చక్కన్ =బాగుగా; చేర్చుపసిండిచక్రము=చేర్చునట్టి బంగరుచక్రము; అనఁగన్ = అనునట్లుగా; పాంథభీకరలీలన్=పథికులకు భయము గొల్పు క్రియచేత; ప్రబలునిశాభూతసతి = ప్రబలుచున్నరాత్రియనెడు పిశాచాంగన; కొన్న యాలాతచక్రము – కొన్న=కొనినట్టి, ఆలాత=కొఱవిసంబంధియైన, చక్రము=భ్రమణము; అనఁగన్ = అనునట్లుగా;
చీఁకటిపొలదిండిమూఁకన్=అంధకారమనెడు రాక్షసులగుంపును; కూల్పఁగన్=కూల్చుటకు; కాలశౌరి=కాలమనెడు విష్ణు మూర్తి; చేన్=హస్తముచేత; ఎత్తినచక్రము=పైకెత్తిన చక్రాయుధము; అనఁగన్ = అనునట్లుగా; ఇనుఁడు=సూర్యుఁడు; పోయినదారిన్=పోయినట్టి మార్గమును; కనన్=చూచుటకు; పూర్వగిరిశిఖాస్థలము=ఉదయపర్వ తాగ్రప్రదేశమును; ఎక్కి=అధిష్ఠించి; నిల్చిన=నిలిచియుండిన; చక్రము=చక్రవాకము; అనఁగన్ = అనునట్లుగా; ప్రాచి=తూర్పుదిక్కనెడు స్త్రీ; తెలిచాయ యనుమంచు = తెల్లనికాంతి యనెడు హిమము; ప్రబలన్=సమృద్ధము కాఁగా; భాస్వ దంశుకవిహీన – భాస్వదంశుక=సూర్యకిరణములనెడు ప్రకాశించుచున్న వస్త్రముచేత, విహీన=హీనురాలు (లేనిది); కానన్= అగుటచేత; తాను; అందుకున్=ఆహిమమునకు; ఓర్వఁజాలక=సహింపఁజాలక; ఊన్చిన నవకీలిచక్రము= పూన్చినట్టి క్రొత్త నైన అగ్నిసమూహము; అనఁగన్ = అనునట్లుగా; అపుడు=ఆసమయమందు; సారసారి=పద్మవైరియైన చంద్రుఁడు; తొలి కెంపుతోన్ = తొలుతటియారుణ్యముతోడ; పొలిచెన్=ఉదయించెను.

అనఁగాఁ జంద్రబింబము, గగన మను బాలుఁ డుపరిగతమైన కిరణమను త్రాటి నాకర్షింపఁ జేర్చిన సువర్ణచక్రమును బోలియు, నిశ యను పిశాచాంగన పాంథులు భీతిల్లునట్లు త్రిప్పుచున్న కొఱవిని బోలియు, కాలమనెడు విష్ణుమూర్తి చీఁకటి యను రాక్షసులగుంపును సంహరింపఁ బైకెత్తిన చక్రాయుధమును బోలియు, సూర్యుఁడు పోయినదారిని గన నుదయగిరిశిఖ రము నెక్కిన చక్రవాకమును బోలియు, తెలిచాయ యనెడు మంచు ప్రబలఁగా భాస్వదంశుకవిహీనయగు ప్రాగ్దిగంగన దాని కోర్వఁజాలక పెట్టిన మంటను బోలియు, ప్రాథమికమైన యరుణకాంతితోఁ గూడి యుదయించె ననుట. చంద్రోదయ మయ్యె నని ఫలితార్థము. ‘శ్లో. ప్రథమ మరుణచ్ఛాయ స్తావ త్తతః కనకప్రభ స్తదను విరహోత్తామ్యత్తన్వీకపోలతలద్యుతిః, ఉదయతి తతో ధ్వాంతధ్వంసక్షమః క్షణదాముఖే సరసబిసినీకందచ్ఛేదచ్ఛవి ర్మృగలాఞ్ఛనః’ ఇత్యాదికవివ్యవహారములచే నుదయ కాల మందుఁ జంద్రున కారుణ్యముండు నని తెలియవలయు.

చ. ఒనరఁగ రాజ వయ్యు నిర ◊నుంచితి తమ్ముల సాధుచక్రమో
దనహృదయంబు నంది తని ◊దార్కొన దుస్తరచింతనాధునిం
దనహృదయంబు నందితని◊తాంతబుధాత్మకలాకుఁ డాసుధా
జని కడు వెల్లఁబాఱె నను◊చాడ్పునఁ బాండిమ నొప్పె నయ్యెడన్. 103

టీక: నందితనితాంతబుధాత్మకలాకుఁడు – నందిత=సంతోషపెట్టఁబడిన, నితాంత=గాఢమైన, బుధాత్మ=దేవతలచిత్తము గల, కలాకుఁడు=కళలుగలవాఁడు, సంతోషపెట్టఁబడిన విద్వాంసులచిత్తములు గల విద్యలు గలవాఁడని యర్థాంతరము దోఁచును; ఆసుధాజని = ఆచంద్రుఁడు; ఒనరఁగన్=ఒప్పునట్లు; రాజ వయ్యున్=ప్రభువ వయ్యును, రాజనామము గలవాఁడ వయ్యును నని యర్థాంతరము; ఇరన్=జలమందు; తమ్ములన్=సోదరులను, పద్మములను; ఉంచితి=అడంచితివి; సాధుచక్రమోదన హృదయంబున్ – సాధుచక్ర=సత్పురుషులసంఘముయొక్క, మంచిచక్రవాకములయొక్క, మోదన=సంతసమును, హృత్= హరించెడు, అయంబున్=శుభావహవిధిని; అందితి=పొందితివి; అని=అని తలఁచి – ఇచటఁ జంద్రుఁడు తన్నుఁదాను సంబో ధించుకొనుచుఁ బలికెనని గ్రహింపవలయు; తనహృదయంబు =తనచిత్తము; దుస్తరచింతనాధునిన్=తరింపరానిచింతయనెడు నదిని; తార్కొనన్=ప్రవేశింపఁగా; కడున్=మిక్కిలి; వెల్లఁబాఱె ననుచాడ్పునన్ = వైవర్ణ్యమొందె నను రీతిచేత; పాండిమన్ = శుభ్రత్వముచేత; అయ్యెడన్=అప్పుడు; ఒప్పెన్=ఒప్పెను.
ఒకప్రాజ్ఞుఁ డైనవాఁడు తాను రా జయ్యును దనసహోదరులను, సత్పురుషసంఘమోదమును హరించి వెనుక నాచింతచే సంతప్తహృదయుఁడై వెలవెలఁబాఱునట్లు కళానిధి యైనచంద్రుఁడు తాను రాజశబ్దమును బొందియుఁ, దమ్ముల నొంచుటను, సాధుచక్రమోదమును హరించుటను దలఁచి చింతాక్రాంతుఁడై వెలవెలఁబాఱెనా యనునట్లు పాండిమ నొందె ననుట. చంద్రుఁ డుద యించి ధావళ్యము నొందె ననియు, పద్మములు ముకుళించె ననియుఁ జక్రవాకములకు సంతోషము దొఱంగె ననియు ఫలితా ర్థము. ఉత్ప్రేక్షాలంకారము.

మ. మునుమున్ చంద్రఘటిన్ భరించి యమృత◊మ్ముల్ నించె వేళా ప్రపా
వనశాలాక్షి తిరోహితాన్యహితభావ◊శ్రీ మరుత్త్వద్దిశా
వనశాలాక్షి తిరోహితాంశుసురభి◊వ్యాపారముల్ దూల నూ
తనసంధ్యాతపశక్తి డప్పిగొను జ్యో◊త్స్నాపాయిపాంథాళికిన్. 104

టీక: వేళా ప్రపావనశాలాక్షి – వేళా=సమయమనెడు, ప్రపా=చలిపందిరియొక్క, అవన=రక్షించెడు, శాలాక్షి =మీననేత్ర, ‘రోహితో మద్గుర శ్శాలో రాజీవ శ్శకుల స్తిమిః’ అని యమరుఁడు; తిరోహితాన్యహితభావశ్రీన్ – తిరోహితాన్య= అతిరోహిత మైన, అనఁగాఁ దిరోహితము కానట్టి, అనఁగా ప్రత్యక్షమైన, హితభావ=ఆప్తత్వముయొక్క, శ్రీన్=సంపదచేత; మరుత్త్వద్దిశా వనశాలాక్షి – మరుత్త్వద్దిశా=తూర్పుదిక్కనెడు, ‘ఇన్ద్రో మరుత్వాన్ మఘవః’ అని యమరుఁడు, మరుత్త్వద్దిశ యనఁగా ఇంద్రుఁడు అధిపతిగాఁ గల దిశ -తూర్పుదిశ, వనశాలాక్షితిన్=అటవీగృహప్రదేశమునందు; రోహితాంశుసురభివ్యాపారముల్ – రోహితాంశు=సూర్యుఁ డనెడు, సురభి=వసంతముయొక్క, వ్యాపారముల్=క్రియలు;తూలన్=నశింపఁగా; నూతనసంధ్యా తపశక్తిన్ – నూతన=క్రొత్త దైన, సంధ్యా=సంధ్యాకాల మనెడు, తప=గ్రీష్మర్తువుయొక్క, శక్తిన్=సామర్థ్యముచేత; డప్పి గొను జ్యోత్స్నాపాయిపాంథాళికిన్ – డప్పిగొను=తృష్ణగొను, జ్యోత్స్నాపాయి=వెన్నెలపుల్గులనెడు, పాంథాళికిన్=బాటసారుల గుంపునకు; మునుమున్= ముందుముందుగనె; చంద్రఘటిన్=చంద్రుఁడనెడు ఘటమును; భరించి=పోషించి; అమృతమ్ముల్= సుధ యనెడు జలములను; నించెన్ =పూరించెను.

అనఁగా వేళ యనెడు ప్రపాపాలిక సూర్యుఁడను వసంత ముడిఁగిపోఁగా సంధ్యయను గ్రీష్మర్తువున తూర్పుదిక్కనెడు వనశాలాప్రదేశమునందు తృష్ణనొందిన చకోరము లనుపాంథగణముకొఱకు ముందుగనే చంద్రుఁడను ఘటమం దమృత మను జలమును నించి యుంచె ననుట. అనఁగా ప్రాగ్దిగంగన చకోరములకై నించి యుంచిన యమృతఘటమువలెఁ జంద్రుఁడు రాజిల్లె నని భావము.

మ. తనరెన్ వెన్నెల దిష్టవిష్ణుకృప స◊ద్బాలోదయాసక్తమై
తనయాశాబలమెల్లఁ జేకుఱ శశి◊స్థాలి న్మనోజ్ఞాదితీ
తనయాశాబల మెల్లమెల్లనె ముదా◊త్మం బొంగలి న్బెట్టఁ జా
ల నవీనోదయరాగకీలధరకీ◊లం బొంగుదుగ్ధాళి నాన్. 105

టీక: మనోజ్ఞాదితీతనయాశాబల – మనోజ్ఞ=హృద్యమైన, అదితీతనయ=ఇంద్రునియొక్క, ఆశా=దిక్కనెడు, అబల=స్త్రీ; దిష్టవిష్ణుకృపన్=కాల మనెడు విష్ణుమూర్తియొక్క దయచేత; సద్బాలోదయాసక్తమై – సద్బాల=చుక్కలనెడు శ్రేష్ఠమగు శిశువులయొక్క, ఉదయ=ఆవిర్భావమందు, ఆసక్తమై=ఆసక్తికలదై; తనయాశాబలము=తనకోరికయొక్క సామర్థ్యము; ఎల్లన్=అంతయు; చేకుఱన్=సిద్ధింపఁగా; శశిస్థాలిన్=చంద్రుఁడను పాత్రయందు; మెల్లమెల్లనె = తిన్నతిన్నగా; ముదాత్మన్ = సంతోషించిన మనస్సుచేత; పొంగలిన్=పొంగలిని; పెట్టన్=పెట్టఁగా; నవీనోదయరాగకీలధరకీలన్ – నవీన=నూతన మైన, ఉదయరాగ=చంద్రోదయకాలికారుణ్యమనెడు, కీలధర=అగ్నియొక్క, కీలన్=జ్వాలచేత; చాలన్=మిక్కిలి; పొంగు దుగ్ధాళి నాన్ = ఉప్పొంగు క్షీరపరంపరయో యనుట్లుగా; వెన్నెల=చంద్రిక; తనరెన్=ఒప్పెను.

అనఁగా తూర్పుదిక్కనెడు స్త్రీ కాలమనెడు విష్ణువుయొక్క ప్రసాదముచే సత్సంతానమును గోరి చుక్కలనెడు శిశువులు గలిగి, తనయిష్టము ఫలించె నని చంద్రుఁడను పాత్రయందు పొంగలి పెట్టఁగా నుదయరాగమనెడు నగ్నిజ్వాలచే పొంగలి వెలిఁ బరవిన క్షీరపూరమువలె వెన్నెల విలసిల్లె ననుట. రూపకసంకీర్ణోత్ప్రేక్షాలంకారము.

సీ. మలినాన్యశిఖిహరి◊న్నలినాంచితాక్షీజ,ఘనసారసనహీర◊కాంతి నెగడి,
సుకరాశరాశాసి◊తకరాననోరోజ, ఘనసారహారయో◊గము భజించి,
వరవాయుకకుబంబు◊ధరవాలికావక్త్ర, ఘనసారతిలకస◊ఖ్యము వహించి,
యతికాంతశివదిశా◊లతికాతనూవేణి, ఘనసారసుమపాళి ◊గౌఁగిలించి,
తే. మేదినీదేశపాటలా◊మోదినీభృ,తాతిఘనసారసావతం◊సాభఁ బెంచి
యపుడు పొడసూపెఁ బథికభ◊యప్రదసుమ,హాదినేంద్రాతపంబు చం◊ద్రాతపంబు. 106

టీక: మలినాన్య శిఖిహరి న్నలినాంచితాక్షీ జఘనసారసన హీరకాంతిన్—మలినాన్య= నిర్మలమగు, ఇది హీరకాంతికి విశేష ణము, శిఖిహరిత్=అగ్నిదిక్కనెడు, నలినాంచితాక్షీ= స్త్రీయొక్క, జఘన=కటిప్రదేశమందలి, సారసన=మొలనూలియొక్క, హీర=వజ్రములయొక్క, కాంతిన్=ప్రభచేత; నెగడి=వృద్ధిఁబొంది; సుకరాశరాశా సితకరాననోరోజ ఘనసార హార యోగమున్ – సుకర=మంచిప్రకాశము గల, ఇది హారమునకు విశేషణము, ఆశరాశా=నిరృతిదిశ యనెడు, సితకరాననా= స్త్రీయొక్క, ఉరోజఘన=తాళపుచిప్పలవంటి స్తనములయందలి, ‘కాంస్యం తాలాదికం ఘనమ్’ అని యమరుఁడు, సార=బలిష్ఠములగు, హార=ముత్యంపుపేరులయొక్క, ‘హారో ముక్తావళీ’యని నామ లిఙ్గానుశాసనము, యోగము=సంబంధమును, భజించి=పొంది; వర వాయుకకుబంబుధరవాలికావక్త్ర ఘనసారతిలక సఖ్యమున్ – వర=శ్రేష్ఠమైన, వాయుకకుప్= వాయువుదిక్కనెడు, అంబు ధరవాలికా = మేఘమునుబోలు కచములుగల స్త్రీయొక్క, వక్త్ర=ముఖమందలి, ఘనసారతిలక = కర్పూరతిలకముతోడి, సఖ్యమున్=మైత్రిని; వహించి=తాల్చి; అతికాంత శివదిశా లతికాతనూ వేణిఘన సార సుమపాళి – అతికాంత=మిగుల మనోజ్ఞమైన, శివదిశా=ఈశానదిక్కనెడు, లతికాతనూ= స్త్రీయొక్క, వేణిఘన=మేఘమును బోలు జడయందలి, సార=శ్రేష్ఠములగు, సుమపాళి=కుసుమచయమును; కౌఁగిలించి=ఆలింగనముఁజేసి; మేదినీదేశ పాటలామోదినీ భృతాతిఘన సారసావతంసాభన్ – మేదినీదేశ =భూస్థలియనెడు, పాటలామోదినీ=స్త్రీచేత, భృత =భరింపఁబడిన, అతిఘన=మిగుల నధికమగు, సారసావతంస=కుముదరూపమైన కర్ణాభరణముయొక్క, ఆభన్=కాంతిని; పెంచి=వృద్ధినొందించి; పథిక భయప్రద సుమహాదినేంద్రాతపంబు – పథిక=తెరువరులకు, విరహుల కనుట, భయప్రద=భయము గొల్పెడు, సుమ హత్ = అత్యధికమగు, దినేంద్రాతపంబు=సూర్యాతపరూపమైన; చంద్రాతపంబు =వెన్నెల; అపుడు; పొడసూపెన్=పొల్చెను.

అగ్నిదిగంగనాజఘన సారసనహీరకాంతిచేఁ బోషింపఁబడి, నిరృతిదిగంగనాస్తనతటమందలి ముక్తాహారముతోఁ గలసి, వాయవ్యదిగ్వనితయొక్క ముఖమందలి కర్పూరతిలకముతో మైత్రినొంది, యీశాన్యదిశాకాంత తుఱుమునం దుఱిమినట్టి పుష్పములను గౌఁగిటఁ జేర్చి, భూమి యనెడు స్త్రీచేత భరింపఁబడిన సారసావతంసంబులం బోషించి, విరహులకు మహాత పమువలె భయము గలిగించుచు, వెన్నెల విలసిల్లె నని భావము. వెన్నెల సర్వదిక్కులు వ్యాపించి విలసిల్లె నని ఫలితము.