మ. ననుచున్ మోదము కోకవిప్రతతి చం◊ద్రద్యోతరాజీవలో
కన మెల్లన్ జన జోడు గూడి నిలువం ◊గంగొమ్ము రాజీవలో
కనికారేక్షణ నాళభూమివరసం◊ఘాతంబు రాజీవలో
కనమౌకుళ్యము జాఱ మేలుకనియెన్ ◊గాసారశయ్యాస్థలిన్. 134

టీక: రాజీవలోకనికారేక్షణ – రాజీవలోక=మత్స్యగణమును, నికార=తిరస్కరించు, ఈక్షణ=చూపులుగలదానా! కోకవిప్రతతి = చక్రవాకము లను బ్రాహ్మణులగుంపు; చంద్రద్యోతరాజీవలోకనము – చంద్రద్యోత=వెన్నెలయొక్క, రాజీ=పంక్తియొక్క, వలోకనము=దర్శనము;ఎల్లన్=అంతయు; చనన్=పోఁగా; జోడుగూడి=జతగూడి; నిలువన్=నిలిచియుండఁగా; నాళభూమి వరసంఘాతంబు =బిసము లను రాజులగుంపు; రాజీవలోకనమౌకుళ్యము =పద్మము లనెడు లోచనములయొక్క నిమీలనము; జాఱన్=పోఁగా; కాసారశయ్యాస్థలిన్=కొలఁ కనెడు పాన్పుపైని; మేలుకనియెన్=మేల్కాంచెను; కన్ గొమ్ము = కాంచుము; మోదము =సంతసమును; ననుచున్=వృద్ధిఁ బొందించును.

అనఁగా విప్రులు జతగూడి యెదుట నిలిచియుండఁగా రాజబృందము పాన్పుపై నిద్ర లేచి కన్నులు దెఱచినట్లు కొలఁకుల యందుఁ జక్రవాకములు జతగూడి యెదుట నుండఁగా బిసములు పద్మములను వికసింపఁ జేసె ననుట. అపుడు పద్మములు వికసిల్లె ననియు, వాని యెదుటఁ జక్రవాకమిథునము లుండె ననియు భావము. ‘కన్యాగౌ ర్భేరి శఙ్ఖం దధి ఫల కుసుమం పావకం దీప్యమానం యానంవా విప్రయుగ్మమ్’ అనుటచేత విప్రయుగ్మదర్శనము మంగళ మని రాజు లట్లొనరించుట ప్రసిద్ధము.

మ. అమలాంగీమణి కాంచు వేళ యనునై◊జాప్తాళి మేల్ నేర్పునం
గమలాగారముఁ దా రయాత్మ నలరం◊గావింపఁ గా నచ్చటం
గమలాగార ముదారసంబు మదిఁ బొం◊గం గొల్వు గూర్చుండె ను
త్తమభృంగీమిషగాయికావితతి గీ◊తవ్రాతముల్ వాడఁగన్. 135

టీక: అమలాంగీమణి = స్వచ్ఛమైన తనువుగలవారిలో శ్రేష్ఠురాలవైన ఓచంద్రికా! కమలాగార=పద్మాలయ యగులక్ష్మీదేవి; వేళ యనునైజాప్తాళి –వేళ యను=ప్రభాతసమయ మను, నైజ=స్వీయమగు, ఆప్తాళి=సఖీవర్గము; మేల్ నేర్పునన్=మంచి చాతు ర్యముచేత; కమలాగారమున్ = పద్మమను గృహమును; తాన్; రయాత్మన్=వేగిరపడు చిత్తముచేత; అలరన్=ఒప్పునట్లు; కావింపఁగాన్=చేయఁగా; అచ్చటన్=అచ్చోట; ఉత్తమభృంగీమిషగాయికావితతి = శ్రేష్ఠమగు నాఁడుతుమ్మెదలనెడు నెపము గల గానము చేయు స్త్రీసమూహము; గీతవ్రాతముల్= అనేకములగు పాటలను; పాడఁగన్ = పాడుచుండఁగా; ముదారసంబు = సంతోషరసము; మదిన్=మనమందు; పొంగన్=ఉప్పొంగఁగా;కొల్వుగూర్చుండెన్=కొలువై యుండెను; కాంచు=చూడుము.

అనఁగాఁ బ్రభాతవేళ యనెడు చెలియ కమలమనెడు గృహము నొప్పునట్లొనరింపఁగా నందు లక్ష్మీదేవి కొలువై యుండె ననియు, నచట నాఁడుతుమ్మెదలు మ్రోయుచుండఁగా గాయకస్త్రీలు గానము సేయునట్లుండె ననియు భావము. కమలములు వికసింపఁగానె యందు సిరి యొప్పారు ననుట తెల్లము.

చ. హరినిలయంబు తూర్పుదెస◊యై మనుటన్ సమయాఢ్యమౌళి వి
స్ఫురితతదంతికోచ్చతర◊పూర్వబలాహకకూట భూరిగో
పురమునఁ గైశ్యగుప్తసమ◊పూర్వబలాహకకూటభూరిగో
వరమిషరీతి నిల్పె నని◊వార్యమణీకలశంబుఁ గాంచితే. 136

టీక: కైశ్యగుప్తసమపూర్వబలాహకకూట = కొప్పుచే రక్షింపఁబడిన క్రొత్తమబ్బుగమిగలదానా! మబ్బుకన్న మిన్నయగు నీలిమగల కొప్పుగలదానా యనుట; హరినిలయంబు = ఇంద్రనివాసస్థానమైన పురము; తూర్పుదెసయై=తూర్పుదిక్కయి; మనుటన్=వర్ధిల్లుటచేత; సమయాఢ్యమౌళి =ప్రాతఃకాలమనెడు ప్రధానశ్రేష్ఠుఁడు; విస్ఫురితతదంతికోచ్చతరపూర్వబలాహక కూట భూరిగోపురమునన్ – విస్ఫురిత=ప్రకాశించుచున్న, తదంతిక=ఆనగరసమీపమందలి, ఉచ్చతర=మిగుల గొప్పది యైన, పూర్వబలాహక=తూర్పుకొండయొక్క, కూట=శిఖరమనెడు, భూరి=స్వర్ణమయమగు,గోపురమునన్=ఊరివాకిటి యందు, ‘పురద్వారంతు గోపురమ్’ అని యమరుఁడు; భూరిగోవరమిషరీతిన్ – భూరి=అధికమగు, గోవర=సూర్యుఁడ నెడు, మిషరీతిన్=నెపముచొప్పున; అనివార్యమణీకలశంబున్—అనివార్య=నివారింప నలవికాని, అధికమైన యనుట, మణీ కలశంబున్=మణిమయమగు కలశమును; నిల్పెన్=ఉంచెను; కాంచితే=చూచితివా?

అనఁగా సూర్యఁ డుదయించె ననియు, నతఁ డుదయగిరిశిఖరమున నుండినవాఁడై తూర్పున నున్న యింద్రపురిద్వార ముపైఁ బ్రాతఃకాల మనెడుప్రధానునిచే నిలుపఁబడిన మణికలశమునుబోలి యుండె ననియు భావము.

తే. అనుచుఁ జెలి విన్నవింప న◊య్యంబుజాక్షి, చారుసుమశయ్య డిగ్గి త◊త్సమయకృత్య
మెల్లఁ గావించి, గురు భజి◊యించి రవికు,లోత్తము వరించుతఱిఁ గోరు◊చుండె నంత. 137

టీక: అనుచున్=ఇట్లనుచు; చెలి=సఖి; విన్నవింపన్=విజ్ఞాపింపఁగా; అయ్యంబుజాక్షి=ఆచంద్రిక; చారుసుమశయ్యన్ = మనోహరమగు విరిసెజ్జను; డిగ్గి=దిగి; తత్సమయకృత్యము=ఆప్రాతఃకాలోచితమగు కార్యమును; ఎల్లన్=అంతయును; కావించి=చేసి; గురున్ భజియించి = గురుసేవ చేసి; రవికులోత్తమున్=సూర్యవంశతిలకుఁడైన సుచంద్రుని; వరించుతఱిన్ =పెండ్లియాడుసమయమును; కోరుచున్ ఉండెన్= అది యెపుడు ఘటిల్లునో యని ప్రార్థించుచుండె ననుట; అంతన్ – దీనికి ముందరి కన్వయము.

ఆశ్వాసాంతపద్యములు

మ. సతతానందితనంద! నందనవనీ◊సంచారజాగ్రత్ప్రియో
ద్ధతకౌతూహలకంద! కందసుషమో◊దారాంగసాక్షాత్క్రియా
రతినందన్ముచికుంద! కుందరదనా◊రత్నాంఘ్రిలాక్షాంకగుం
భితవక్షస్త్విడమంద! మందరధరా◊భృద్భూరిభారాంచితా! 138

టీక: సతతానందితనంద=ఎల్లప్పుడు సంతసింపఁజేయఁబడిన నందుఁడు గలవాఁడా! నందనవనీసంచారజాగ్రత్ప్రియోద్ధత కౌతూహలకంద – నందనవనీ=నందనవనముయొక్క, సంచార=సంచారముచేత, జాగ్రత్=నిస్తంద్రమైన, ప్రియా=సత్య భామయొక్క, ఉద్ధత=మిక్కుటమగు, కౌతూహల=సంతసమునకు, కంద=కారణమగువాఁడా! కందసుషమోదారాంగ సాక్షాత్క్రియారతినందన్ముచికుంద—కంద=మేఘముయొక్క, సుషమా=పరమశోభవంటి శోభచేత, ఉదార=ఉత్కృష్ట మగు, అంగ=శరీరముయొక్క, సాక్షాత్క్రియా=ప్రత్యక్షకరణమందలి, రతి=ఆసక్తిచేత, నందత్=సంతసించుచున్న, ముచి కుంద=ముచికుందుఁడను భక్తుఁడుగలవాఁడా! కుందరదనారత్నాంఘ్రిలాక్షాంకగుంభితవక్షస్త్విడమంద – కుందరదనారత్న= స్త్రీరత్నమగు లక్ష్మీదేవియొక్క, అంఘ్రిలాక్షాంక=పాదములందలి లత్తుకగుర్తులచేత, గుంభిత=కూర్పఁబడిన, వక్షః=ఉరము యొక్క, త్విట్=కాంతిచేత, అమంద=అధికుఁడయినవాఁడా! మందరధరాభృద్భూరిభారాంచితా – మందరధరాభృత్= మందరపర్వతముయొక్క, భూరి=అధికమైన, భార=భారముచేత, అంచితా=ఒప్పెడివాఁడా! ఈకృతిపతి సంబోధనములకు నుత్తరపద్యములందలి తత్సంబోధనములకు నాశ్వాసాంతగద్యముతో నన్వయము. ముక్తపదగ్రస్తాలంకారము.

క. చక్రప్రహరణ! రక్ష,శ్చక్రప్రహరణవిహార! ◊సారంగద్వి
ణ్ణక్రప్రమథన! జ్ఞానా,వక్రప్రమథనతశంభు◊వర్ణితవిభవా! 139

టీక: చక్రప్రహరణ=చక్రమే యాయుధముగాఁ గలవాఁడా! రక్షశ్చక్రప్రహరణవిహార = రాక్షసులసమూహముయొక్క సంహా రమే విహారముగాఁ గలవాఁడా! సారంగద్విణ్ణక్ర ప్రమథన – సారంగద్విట్ = గజద్వేషి యగు, నక్ర = మొసలికి, ప్రమథన = సంహర్త యగువాఁడా! జ్ఞానావక్ర ప్రమథ నత శంభు వర్ణిత విభవా – జ్ఞాన=జ్ఞానముచేత, అవక్ర=సరళులగు, ప్రమథ=ప్రమథుల చేత, నత = మ్రొక్కఁబడిన, శంభు=శివునిచేత, వర్ణిత=వర్ణింపఁబడిన, విభవా=వైభవముగలవాఁడా! శివుఁడు విష్ణువల్లభుఁడు గానఁ దద్విభవమును నుతించు ననుట.

ఉత్సాహ. వారణప్రభూతదంత◊వైరిదోర్విసారణా!
సారణాంకమౌనిరాజ◊చక్రతోషకారణా!
కారణప్రభాతిఘోర◊కంసమల్లమారణా!
మారణద్దనుప్రభూత◊మండలీనివారణా! 140

టీక: వారణ ప్రభూత దంత వైరి దోర్విసారణా—వారణ=కువలయాపీడ మను గజముయొక్క, ప్రభూత=గొప్పలగు, దంత = దంతములకు, వైరి=శత్రువులగు, దోర్విసారణా=భుజప్రసారణముగలవాఁడా! సార ణాంక మౌనిరాజచక్ర తోష కారణా – సార= శ్రేష్ఠమగు, ణ=జ్ఞానమే, అంక=చిహ్నముగాఁగల, మౌనిరాజచక్ర=మునిశ్రేష్ఠమండలియొక్క, తోష=సంతసమునకు, కారణా=హేతువైనవాఁడా! ‘ణం సరోజదళే జ్ఞానే నేత్రిషు నిస్తలవస్తుని’అని రత్నమాల; కారణప్రభాతిఘోర కంసమల్ల మారణా –కారణ=కరణసంబంధియగు, ప్రభా=కాంతిచేత, అతిఘోర=మిగుల భయంకరుఁడగు, కంసమల్ల=చాణూరునకు, మారణా =సంహర్త యైనవాఁడా! మా రణ ద్దనుప్రభూత మండలీ నివారణా – మా=లక్ష్మిచేత, రణత్=ధ్వనించుచున్న, సంపత్సమృద్ధు లైన యనుట, దనుప్రభూత=దనుజులయొక్క, మండలీ=గుంపునకు, నివారణా=నివారకుఁడా! పాదసంధియమకవిశేషము.

గద్యము: ఇది శ్రీమదనగోపాలప్రసాదసమాసాదితోభయభాషాకళాకళత్ర రేచర్లగోత్రపవిత్ర సురభిమల్లక్షమాపాలసత్పుత్ర కవిజనవిధేయ మాధవరాయప్రణీతం బైన చంద్రికాపరిణయంబను మహాప్రబంధంబునందుఁ జతుర్థాశ్వాసము.

గద్యము. ఇది శ్రీసతీరమణకరుణాసమాసాదితసర్వసౌభాగ్యభాగ్యనగరమహారాజ్యసంకలిత శ్రీజటప్రోలుసంస్థానప్రాజ్య ప్రాజ్యసకలసామ్రాజ్య శ్రీ రేచర్లగోత్రపవిత్ర కవిజనగేయ శ్రీవేంకటజగన్నాథరాయసత్పుత్ర సత్సంప్రదాయ శ్రీసురభి వేంకటలక్ష్మణరాయ పరిపోష్య సరసవైదుష్య తదాస్థానతలమండిత శేషసదాశివపండిత విరచిత శరదాగమసమాఖ్యవ్యాఖ్యయందుఁ జతుర్థాశ్వాసము.