వెగ్గలమై=అధికమై; నెమ్మదిన్=నిండుమనస్సునందు; క్రమ్ము సిగ్గు=ఆవరించెడు లజ్జ; వెనుకకున్ తివియన్ = వెనుక కాకర్షిం పఁగా; అగ్గలికన్=శౌర్యముచేత; మరుండు=కాముఁడు; వైచు మొగ్గములికిగములు = ప్రయోగించు మొగ్గలనెడు బాణముల గుంపులు; ముంగలికిన్=ముందునకు; నూకన్ = త్రోయఁగా; కరంబు=మిక్కిలి; మదంబునన్=మదముచేత; తూఁగియాడు వలదొరపట్టంపుటేనుంగురంగునన్=తూఁగుచున్న మదనుని పట్టపుటేనుఁగుతీరున; చూపట్టుచున్=అగపడుచు; ఇది నవోఢా నికరంబులకు విశేషణము; నెచ్చెలుల కుశలత్వంబునన్ = ప్రియసఖీజనములయొక్క నేర్పుచేత; మందమందకలనంబునన్ = మెల్లమెల్లని క్రియలతో; కేళికామందిరంబులు =క్రీడామందిరంబులను;చేరి=పొంది;అధిపుఁడు=ప్రియుఁడు; కరంబుపట్టి= చేయి పట్టుకొని; శయ్యన్=పాన్పునందు; ఉంచి=ఉండఁజేసి; ముత్తియంపుపేరులు=మౌక్తికహారములను; అంటుపేరన్ =ముట్టు నెప మున; చన్నులు=స్తనములను; ముట్టుచున్=స్పృశించుచు; మురిపెంపు నెమ్మోమునన్=కులుకుమోమునందు; మడుపున్= విడెమును; అందిచ్చుదారిన్= అందియిచ్చు తీరున; కెమ్మోవి నొక్కుచున్= ఎఱ్ఱనిపెదవినిఁ గొఱుకుచు; తమి రేఁచి = రాగో ద్రేకము గలిగించి; బంధురబంధవిశేషసంబంధంబునన్=దట్టమగు బంధభేదముల సంబంధముచేత; ననవిల్తుకయ్యంబునన్ = సురతమందు; చొక్కించి =సుఖపారవశ్యము నొందించి; చొక్కంపుఁగళల యిక్కువలు=మంచికళాస్థానములను; ఎఱింగి = తెలిసి; మిక్కిలి=అధికముగ; కలయన్=కూడఁగా; గ్రక్కునన్=వేగముగ; వెక్కసంబై=వెగటై; తనువునన్=శరీరమందు; చెమ టలు=స్వేదములు; క్రిక్కిఱిసినన్=నిబిడము కాఁగా; మదనమాయావిలసనంబునన్ = మన్మథుని మాయాప్రకాశముచేత; పొడ మిన ప్రోడతనంబునన్=ఉదయించిన ప్రౌఢత్వముచేత; ఎంత గమ్మంబు=ఎంత స్వేదము; క్రమ్మెన్ అని =కలిగెనని; పతులకున్ = ప్రియులకు; తెలియకుండన్=బయల్పడుకుండునట్లు; పలుకుచున్=వచించుచు; చేలచెఱంగునన్=వస్త్రాంచలముచేత; విసరికొను నవోఢానికరంబుల ధవళాంబరాంచల విభాతరంగంబులన్ – విసరికొను=విసరికొనుచున్న, నవోఢానికరంబుల = క్రొత్తపెండ్లికూఁతుల సమూహముయొక్క, ధవళ=శుభ్రమగు, అంబర=వస్త్రములయొక్క, అంచల=అగ్రములయొక్క, విభా= కాంతులయొక్క, తరంగంబులన్=పరంపరలచేత; పొంగి=ఉప్పొంగి; పొరలుచున్=వెలిపర్వుచు; అనఁగా నపుడు నవోఢలు తమతమప్రియులయొద్దకుఁ బోవుసమయమున లజ్జావశమున వెనుదీయుచు, కామవశమున ముందున కడుగిడుచుండఁగా, వారు వలదొరపట్టంపుటేనుఁగుచందంబున నుండి రనియు, నెచ్చెలులు తమనేర్పుచేతఁ దిన్నతిన్నగాఁ గేళిగృహమునకు గొని పోఁగా నటకుఁ బోయి ప్రియులు తమ నేర్పున నొనరించు బాహ్యాంభ్యంతరరతులచేఁ జొక్కి కలాస్థానము లెఱింగి పతులు మిగులం గలయ మిక్కుటంబై తనువు నిండార స్వేదంబు వొడమ నెంత చెమ్మట గ్రమ్మె నని తిన్నగఁ బలుకుచు తెల్లని వస్త్రాంచ లములచే విసరికొనుచుండి రనియు, అట్లు విసిరికొను వారి శుభ్రాంశుకప్రభాజాలంబులతోఁ బండువెన్నెలలు పొంగి పొరలిన ట్లుండె ననియు భావము. నవోఢలు ముగ్ధావాంతరభేదములోఁ జేరిన నాయికలు. దీనిం గూర్చి రసమంజరియందు, ‘తత్రాఙ్కు రితయౌవనా ముగ్ధా సాచ ద్వివిధా జ్ఞాతయౌవనా అజ్ఞాతయౌవనా చేతి, సైవ క్రమశో లజ్జాభయపరాధీనరతి ర్నవోఢా సైవ సప్ర శ్రయా విస్రబ్ధనవోఢా’ యని వ్రాయఁబడినది. ‘ఆదౌ రతం బాహ్య మిహ ప్రయోజ్యం తత్రాపి చాలిఙ్గనపూర్వ మేవ’ అని రతిరహ స్యోక్తప్రకారమున నిటఁ దొలుత నాలింగనాధరచుంబనాది బాహ్యరతియు, వెనుక సురతరూపాభ్యంతరరతియు వర్ణితమైనది, స్తనసంస్పర్శనోక్తిచే నాలింగనమే చెప్పఁబడిన దని యెఱుంగవలెను. ‘అఙ్గుష్ఠే పదగుల్ఫజానుజఘనే నాభౌచ వక్షస్స్థలే కక్షే కంఠ కపోల దన్తవసనే నేత్రాలకే మూర్ధని, శుక్లాశుక్లవిభాగతో మృగదృశా మఙ్గేష్వనఙ్గస్థితీ రూర్ధ్వాధో గమనేన వామవదనాః పక్ష ద్వయే లక్షయేత్’ అని కళాస్థానములు రతిరహస్యముననె చెప్పఁబడినయవి.

తొలుతటికలయికలన్=ప్రథమసమాగమములయందు; మన మలరన్=మనస్సు సంతసించునట్లు; కలసిన చెలువరతనం బులన్ = కూడినట్టి స్త్రీరత్నములను; తలఁపునన్=అంతరంగమందు; తలఁచుచున్=స్మరించుచు; అలమరాని విరాళిన్ = ఆక్రమింపరాని విరహమును; కొని=వహించి; నెలపొడుపు వెనుకన్ = చంద్రోదయానంతరమున; అలరువాల్దొరకలికిన్ = రతికి; చెలరేఁగన్=విజృంభించుటకు; తమిన్=ఆసక్తిచేత; ఏతెంచినపతులు = వచ్చినట్టి ప్రియులు; అపుడు; తమయెడన్ = తమయందలి; పొడముమమతన్=ఉదయించిన యనురాగముచేత; నిదుర గదియమిన్=నిద్ర రాకపోవుటచేత; కెంజిగిన్ = అరుణకాంతిచేత; కదురుకొను కనుతుదలును = అతిశయించుచున్న నేత్రాంతములును; తనుతలమ్మునన్=శరీరప్రదేశమున; తొలఁకు గురువిరహజ్వరభరంబునన్ = నిండిన యధికమైన వియోగజ్వరాతిశయముచేత; విరిపాన్పునన్=పూపాన్పుపై; పొరలన్=పరివర్తనము సేయఁగా; చిక్కువడు మణిసరంబులును = చిక్కువడిన మణిహారములును; మరుని యిరువాఁడి కైదువు=మన్మథునియొక్క రెండుప్రక్కలను పదునుగల యాయుధము; పేరెదన్=విశాలవక్షమునందు;చుఱుకుచుఱుక్కు నన్ =ఇట్టి ధ్వని కల్గునట్లుగా;నాటన్=గ్రుచ్చుకొనఁగా; తాళక=ఓర్వఁజాలక; నెఱపు నిట్టూర్పులునున్ =వ్యాపింపఁజేయు నిశ్వాసములును; పరయువతితిలకసంపర్కప్రకారంబు = ఇతరస్త్రీసాంగత్యభంగిని; తోరంబుగాన్=అధికముగా; ఎఱింగింపన్ =తెలు పఁగా; అలివి=కోపించి; అవలిమొగంబై=పెడమొగమై; శయనించి =పరుండి; మాటి మాటికిన్=సారెసారెకు; బోటికత్తెల పలుకులన్=చెలికత్తెలమాటలచేత; నిజప్రేమాతిశయజనిత వియోగవేదనాకార్యంబులుగాన్ – నిజ=తమయందలి, ప్రేమాతి శయ=అనురాగాతిశయముచేత, జనిత=పుట్టినట్టి, వియోగవేదనా=విరహవేదనయొక్క, కార్యంబులుగాన్=కార్యములని; తెలిసి = తెలిసికొని; ఇనుమడికూటములన్=ద్విగుణితమగు సురతములచేత; అలమి=ఆక్రమించి; రతి బడలిక = రతివలనఁ గల్గిన శ్రమ, పాయన్=పోవుటకు; కరంబు=మిక్కిలి; ఉరంబులన్=ఱొమ్ములమీఁద; చల్లులాడు పువ్వుబోఁడుల శయకుశేశయ సమాక్షిప్తఘనసారక్షోదంబులన్ – చల్లులాడు=చల్లుచున్న, పువ్వుబోఁడుల=స్త్రీలయొక్క, శయకుశేశయ=పద్మములఁబోలు హస్త ములచేత, ‘పంచశాఖ శ్శయః పాణిః’ అని యమరుఁడు, సమాక్షిప్త=వెదచల్లఁబడిన, ఘనసార=కర్పూరముయొక్క, క్షోదంబులన్=చూర్ణములను; పక్షీకరించుచున్ = ఆత్మీయముగాఁ జేసికొనుచు; అనఁగా నపుడు పురుషులు స్మరార్తులై నిద్రా భావమున నెఱ్ఱనికన్నులు, విరహజ్వరభరమున విరిశయ్యపైఁ బొరలుటచేఁ జిక్కువడిన మణిహారములు, స్మరవరాయుధా హతిచేతఁ గల్గిన నిట్టూర్పులుగలవారై, స్త్రీలచెంతకుఁ బోఁగా వారు చూచి పరయువతిసాంగత్యము చేసి వచ్చినారని యలిగి యవ్వలి మొగములుగలవారై శయనించి యుండి, మాటిమాటికి బోటికత్తెలు చెప్పుటచేత స్వవిషయకానురాగముననె యట్లు న్నారని నిశ్చయించి, యినుమడికూటముల నలమి రతిశ్రమాపనోదనమునకై వారిఱొమ్ములమీఁదఁ జల్లు కర్పూరచూర్ణ ముతోఁ బండు వెన్నెలదండము మెలఁగి విరాజిల్లె నని భావము.

అలరుమల్లియవిరిసరులు – అలరు=ప్రకాశించునట్టి, మల్లియవిరిసరులు=మల్లెపూదండలు; తుఱిమి=కొప్పులలోఁ దుఱిమి కొని; అమలమౌక్తికదామంబులు =నిర్మలములైన ముత్యంపుపేరులను; తాల్చి=ధరించి; కపురంపుబొట్టులు=కర్పూరతిలక ములను; తీర్చి =దిద్ది; కమనీయమలయజకర్దమంబు=మనోజ్ఞమగు శ్రీచందనపంకమును; అలంది=పూసికొని; కలికి తెలిచలు వలు=అందమైన శుభ్రవస్త్రములను; ఊని=ధరించి; వెన్నెలన్=వెన్నెలయందు; తలవరులు=తలారులు; కనకుండన్=తమ్ము చూడకుండ; సంకేతనికేతంబులకున్=సంకేతస్థానములకు; పోవుత్రోవన్=పోవునట్టి మార్గమును; పొంచి=కనిపెట్టి; కమలకలికా సంలగ్న మధుపనినాద వలయఘీంకార సంకలిత మృణాళయష్టి – కమలకలికా=పద్మముకుళమునందు, సంలగ్న= సంబం ధించినట్టి, మధుప=తుమ్మెదలయొక్క, నినాద=ధ్వనులనెడు, వలయఘీంకార=కడియములయొక్క ఘీం అను శబ్దముల తోడ, సంకలిత=కూడుకొన్న, మృణాళయష్టి=తామరతూఁడనెడు దండమును; కరంబు=మిక్కిలి; ఊని=వహించి; అడ్డమ్ము పఱతెంచువారు = తమ కడ్డముగ వచ్చువారు; ఎవ్వ రెవ్వరనన్= మీ రెవ్వరెవ్వ రనఁగా; తలంకు మనంబునన్=చలించుచున్న మనస్సునందు; ఘట్టకుటికం బ్రభాతంబగు దారి =సుంకరకట్టయందు వేకువ యయ్యె నను రీతి, అనఁగా నొకసరకుఁ దెచ్చు వర్తకుండు సుంకరకట్ట దప్పించుకొని పోవలయునని రాత్రి పోవుచుండఁగా సుంకరకట్ట దగ్గఱకుఁ బోవువఱకె తెల్లవాఱినదని తదర్థము; అయ్యెన్ అని; మాఱు పలుకన్ నేరక = బదులుమాట చెప్పఁజాలక; మూలమూలల =ప్రతిమూలయందు; ఒదుఁ గుచున్=చొచ్చుచు; తలంకునెడన్=భయపడు సమయమున; కిలకిల నవ్వుచున్=కిలకిలయనునట్లు నవ్వుచు; తమ్మెఱుఁగఁ జేయన్=తమ్ము తెలుపఁగా; ఒక్కింత చిగిరించు నలుకన్=కొంచెమంకురించుకోపముచేత; అభిసారికాజనంబులు=జ్యోత్స్నా భిసారకలు; ప్రియులపైన్=తమవల్లభులపైని; రువ్వు మవ్వంపు విరిగుత్తులన్= విసరివైచు మనోహరములైన పూగుత్తులను; చివ్వకున్=జగడమునకు; పిల్చుచున్=ఆహ్వానము చేయుచు; అనఁగా నపు డభిసారికలు జ్యోత్స్నానురూపములైన తెల్లని మల్లికామాల్య మౌక్తికదామ కర్పూరతిలక చందనచర్చికాదులు పూని తలవరుల కగపడఁగూడదని పోవుచుండఁగా ప్రియులు వారు పోవుదారిం గాచి కమలముకుళమున వసించిన తుమ్మెదనాదము లనెడు కడియములచప్పుడుతోఁ గూడిన మృణాళయష్టి నిం బూని యడ్డముగావచ్చు వారెవ్వరని యడిగి, వారేమియుఁ జెప్పఁజాలక మూలమూల నొదుఁగుచు భయపడునెడఁ గిల కిల నవ్వఁగా నాస్త్రీలకుఁ గొంచెము కోప మంకురించి మవ్వంపువిరిగుత్తులు వారిపై రువ్వినా రనియు, నాగుత్తులఁ బండువెన్నెల జగడమునకు బిల్చిన దనఁగాఁ దత్తుల్యమై పొల్చె నని భావము. ‘మదనానలసంతప్తా యాభిసారయతి ప్రియమ్, జ్యోత్స్నీ తమ స్వినీ యానయోగ్యాంబరవిభూషణా, స్వయం వాభిసరే ద్యాతు సా భవే దభిసారికా,కాన్తాభిసరణే స్వీయా లజ్జానాశా దిశఙ్క యా, వ్యాఘ్రహుఙ్కార సంత్రస్త మృగశాబవిలోచనా, నీలాదిరక్తవసనరచిఙ్గాగావగుణ్ఠనా, స్వాఙ్గే విలీనావయవా నిశ్శబ్ద పద చారిణీ, సుస్నిగ్ధైకసఖీమాత్రయుక్తాయాతి సముత్సుకా’ అని యభిసారికాసామాన్యవిశేషలక్షణములు తెలియవలయు.

వన్నె గల వెన్నెలన్=ప్రకాశమానమగు వెన్నెలయందు; బయటన్=నిరావరణప్రదేశమున; ఎన్నరానివేడుక పన్నిదంబులు = అగణితంబులగు వేడుకపందెములను; పన్ని=చేసి; సుహృన్నికరంబులతోన్=మిత్రబృందములతోడ; పెన్నేర్పునన్=మిగుల చాతుర్యముచేత; జూదంబులు=ద్యూతములను; ఆడుచున్నకతంబునన్=ఆడుచున్నకారణమున; కొంతదడవగుటన్ =కొంత విలంబ మగుటవలన; పటుతర మహానట మనస్తట నానట ద్ధైర్య విపాటనాటోప సముత్కట శంబరప్రతిభట కృపీటజకోరకశర పటలధారా దోధూయమాన మానసంబుతోన్ – పటుతర=సమర్థుఁడగు, మహానట=శివునియొక్క, మనస్తట=హృత్ప్రదేశ మందు, నానటత్=మిక్కిలి నటించుచున్న, ధైర్య=ధీరత్వముయొక్క, విపాటనాటోప=భేదనాతిశయముచేత, సముత్కట= మిగుల విజృంభించినట్టి, శంబరప్రతిభట=శంబరాసురవైరి యగు మన్మథునియొక్క, కృపీటజకోరకశర=తమ్మిమొగ్గలనెడు బాణములయొక్క, పటల=సమూహముయొక్క, ధారా=అంచులచేత, దోధూయమాన=మిగులఁగంపించునట్టి, మానసంబు తోన్=చిత్తముతోడ; విచ్చలవిడిన్=యథేచ్ఛముగా; పెచ్చుపెరుఁగుతాపంబునన్=అధికముగా వృద్ధిఁబొందు సంతాపముచేత; వెచ్చన్ = వేఁడిగా; ఊర్చుచున్=ఊర్పులు పుచ్చుచు; నెమ్మదిన్ =మంచిమనమునందు; క్రచ్చుకొని=దట్టమై; హెచ్చు మో హంబునన్ =అతిశయించు వలపుచేత; నెచ్చెలిచేతికిన్=ప్రియసఖీహస్తమునకు; అచ్చంపుగుఱుతు=మంచియానవాలును; ఇచ్చి; మచ్చికలన్=ప్రేమలచేత; వల్లభున్=ప్రియుని; తోడ్కొని రమ్ము అంచున్= తోడితెమ్మనుచు; అంచి=పంపి; అంచిత బహిరంగణప్రదేశంబులన్ =ఒప్పుచున్న ముంగలిభూములయందు; నిలిచి=ఉండి; పతిరాకకున్=ప్రియునిరాకకు; ఎదురు చూచునదియును =నిరీక్షించుచున్నదియును, ఇది వెలయువిదలకు విశేషణము; నెయ్యంపుఁబొదల తూఁగుటుయ్యెలపైన్ =మనోహరమగు నికుంజములందలి తూఁగుచున్న డోలికపై; ఒయ్యారంబునన్=శృంగారగర్వముచేత; కూర్చుండి; ప్రియుండు =వల్లభుఁడు; పసిండిదండియన్=బంగారువీణాదండమును; పూని=వహించి; సుతి మీటన్=సుతిచేయఁగా; విభునిచెంతన్=ప్రియునొద్ద; వసియించి=ఉండి; చిన్నికిన్నెరన్=చిన్నివీణియను; పూని=చేకొని; పంచశరదేవతా విజయ ప్రపంచ సమంచితంబులు – పంచశరదేవతా=అనంగునియొక్క, విజయ=గెలుపుయొక్క, ప్రపంచ=విస్తారముచేత, సమంచి తంబులు = ఒప్పుచున్నవి, అనఁగా శృంగారరసప్రతిపాదకము లగునవి; అగు నూతనగీతంబులు = ఐనట్టి క్రొత్తపాటలను; పలికించి=కిన్నెరపై వాయించి; చెలులన్= సకియలను; చొక్కించునదియును=సుఖపారవశ్యమునందించునదియును; అడుగు లొరయన్ = పాదములు దాఁకునట్లుగా; కొన సాగ=తుదిముట్టునట్లు; అల్లినజడకున్=అల్లినట్టి వేణికి; చుట్టిన మొల్ల విరితావి=పరివేష్టించిన మొల్లపూవులపరిమళము; ఎల్లెడలకున్=అంతటను; పరవన్=ప్రసరింపఁగా; మంజుల చరణకంజ సంజిత కంజరాగ మంజీర శింజారవంబులు—మంజుల= అందమగు, చరణకంజ = పాదపద్మములందు, సంజిత=కూర్పఁ బడిన, కంజరాగ=పద్మరాగమణులయొక్క, మంజీర= అందెలయొక్క, శింజారవంబులు = గజ్జెలచప్పుడులు; కర్ణగ్లానిన్= చెవులయొక్కహర్షాభావమును; మాన్పన్=పోఁగొట్టఁగా, కర్ణసుఖసంపాదకములు కాఁగా ననుట; ఒఱ దొఱపిన వలదొర పరువంపుఁగైదువు తెఱఁగునన్ – ఒఱ దొఱపిన = కోశమునందు దోఁపిన, వలదొర=మరునియొక్క, పరువంపు=తరుణమైన, కైదువుతెఱఁగునన్=ఆయుధమురీతిచేత; నిండారన్=నిండుగా; దువ్వలువన్=దుప్పడమును; కప్పి=కప్పికొని; కాంతునిశాం తంబునకున్=ప్రియునిగృహమునకు; బోటులవెంటన్= చెలియల వెంట; చనునదియును =పోవునదియును; తనమనంబు= తనచిత్తము; అలరన్=సంతసించునట్లు; కలసి=కూడి; కళలన్ =కామశాస్త్రప్రసిద్ధమగు ననంగకళలయందు; తేలించి=సుఖపెట్టి యనుట; మేలుంచి=శుభము కల్గించి; ఏలిననాయకుని యెడన్ =పోషించిన ప్రియునిమీఁద; ఎడయని=తొలగని; ప్రియమ్ము నన్=ప్రీతిచేత; తఱిసి=సమీపించి; విరిసరులు=పుష్పహారములు; తుఱిమి=చెరివి; చలువన్=శైత్యమును; వెదచల్లుకలపంబు =వ్యాపింపఁజేయునట్టి గందమును; అలంది=పూసి; అంతంతన్ = అంతకంతకు; పొడము మోహమ్ములన్ = ఉదయించు ననురాగములతోడ; అలమి=ఆక్రమించి; కెమ్మోవి=ఎఱ్ఱనిపెదవిని; నొక్కి= కొఱికి; పునారతులకున్=ద్వితీయసురతములకు, పునఃరతులు అనుచోట సంస్కృతసంధివశమున విసర్గలోపము, పునశ్శ బ్దాంతిమా కారమునకు దీర్ఘమును గలిగినది; వేడుక= ఉత్సాహమును; రేఁచి=అతిశయింపఁజేసి; పైకొనునదియును= ప్రియుని పైకిఁ గ్రమ్మునదియును; ఐ వెలయు వెలయువిదల గలితచందనచర్చాపాలికలన్ – ఐ=అయి, వెలయు=ఒప్పునట్టి, వెలయువిదల =వెలయాండ్రయొక్క, గలిత=పడిపోవు చున్న, చందనచర్చాపాలికలన్=గందపుఁబూతల పరంపరలతోను; కనత్తర దరహాసవిభా రింఛోళికలన్=ఒప్పుచున్న మంద హాసముల కాంతిపుంజములతోను, కర్ణావతంసిత కైరవపత్త్ర మంజరికా విభాళికలన్= కర్ణభూషణములుగాఁ జేయఁబడిన కలువ ఱేకుల తేజఃపరంపరలతోను, కబరికాభివేష్టిత లతాంతమాలికలన్= కొప్పులందుఁ జుట్టిన పూలదండలతోను; కలసి=కూడి; మెలఁగుచున్=ఒప్పుచు; అనఁగా నపుడు వెలయాండ్రలో నొకతె తన ప్రియుఁడు వెన్నెల బయట మిత్త్రమండలితో జూదము లాడుచుఁ దడవుసేయఁగా మదనశరములచే బాధితయై నెచ్చెలిచేతి కచ్చంపునానవా లిచ్చి, ప్రియుని దోడితెమ్మని యంపి, ముంగిటఁ గూర్చుండి పతిరాక కెదురుచూచునదియు, నొకతె పొదరింటిలో దూఁగుటుయ్యెల పైఁ గూర్చుండి ప్రియుఁడు పసిండిదండియఁబూని సుతి మీటఁగా సంభోగసమయసముచితములైన క్రొత్తపాటలు పాడి చెలులఁ జొక్కించునదియు, నొకతె జాఱ విడిచిన జడ నల్లిన మొల్లలవాసన నలుదెసలఁ గ్రమ్మఁగా బద్మరాగ మణిమయము లగు కాలియందెలఁ బొందుపఱిచిన గజ్జెలచప్పుడులఁ గర్ణానందము లగుచుండఁగా నిండార దువ్వలువ గప్పి చెలియలఁ గూడి ప్రియుని నికేతనమునకుం బోవు నదియు, నొకతె తన్ను వివిధరత్నములతో సంతసింపఁ జేసిన నాయకు నొద్దఁ బ్రీతితోఁ జేరి పూదండలు కొప్పునం దుఱిమి మిగులఁ జలువ యైనకలపంబుఁబూసి యంతంత కుదయించు రాగమున మఱల రతమునకై పైకొనునదియు నై యుండఁగా, వారలు పూసికొన్నగంధపరంపరలతోను, వారి మందహాసకాంతిసంతతితోను, కర్ణాభరణముగా నుంచికొన్న తెలికలువఱే కుల తేజఃపుంజముతోను, కొప్పుల నొప్పుగ నుంచికొన్న కుసుమముల దీధితివితానముతోను కలసి మెలసి యా వెన్నెల చెన్నారె నని భావము. ఇందు వన్నెగలవెన్నెల యను తొలుతటివాక్యమున విరహోత్కం ఠితయు, రెండవదానియందు, నాల్గవదానియందును స్వాధీనపతికయు, మూఁడవదానియం దభిసారికయు నగును. ‘అనాగసి ప్రియతమే చిరయత్యుత్సు కాతు యా, విరహోత్కంఠితా భావవేదిభి స్సముదాహృతా| ఆసన్నాయత్తరమణా హృష్టాస్వాధీన వల్లభా’ అని విరహోత్కం ఠికా, స్వాధీనపతికల లక్షణములు. అభిసారికాలక్షణము వ్రాయఁబడినదె యైనను వేశ్యాభిసారికను గూర్చి విశేషము – ‘వేశ్యాభిసారికా త్వేతి హృష్టా వైశికనాయకమ్| ఆవిర్భూత స్మితముఖీ మదఘూర్ణితలోచనా| అనులిప్తాఖిలాఙ్గీ చ విచిత్రాభర ణాన్వితా| స్నేహాఙ్కురితరోమాఞ్చ స్ఫుటీభూతమనోభవా| సంవేష్టితా పరిజనై ర్భోగోపకరణాన్వితైః| రశనారావమాధుర్య దీపితానఙ్గవైభవా| చరణామ్బుజసంలగ్నమఞ్జుమఞ్జీరమఞ్జుళా||’ అని రసార్ణవసుధాకరమున లక్షణము వ్రాయఁబడినది.
మహోత్పలమండలత్రాణైకవిహారవిలాసాంచితంబు అయ్యును – మహత్=అధికమగు, ఉత్పలమండల=కలువలగుంపు యొక్క, త్రాణ=రక్షణమందు, ఏక=ముఖ్యమైన, విహారవిలాస=విహరణప్రకాశముచేత,అంచితంబయ్యును = ఒప్పుచున్న దైనను; మహోత్పలమండలామోదహరణైక విలాసాంచితంబు ఐ – మహోత్పల=అరవిందములయొక్క, ‘అరవిన్దం మహో త్పలమ్’ అని యమరుఁడు, మండల= సమూ హముయొక్క,ఆమోద=సంతసముయొక్క,హరణ=హరించుటయొక్క, ఏక=ముఖ్యమగు, విలాసాంచితంబు ఐ = విలా సముచేత నొప్పుచున్నదై; రాత్రి కలువలు వికసించుటయుఁ బద్మములు ముడు గుటయుఁ బ్రసిద్ధము;

అసమకాండ చండప్రతాప నాశకనిజోదయంబయ్యును – అసమకాండ=సూర్యునియొక్క, చండప్రతాప=తీవ్రమగు వేఁడికి, నాశక=ద్వంసముచేయునది యగు, నిజోదయంబు = తన యుదయము గలది, అయ్యును; అసమకాండచండప్రతాపసం వృద్ధికరనిజోదయంబై – అసమకాండ=మన్మథునియొక్క,చండప్రతాప=ఉగ్రప్రతాపముయొక్క,సంవృద్ధికర=రక్షకమగు, నిజోదయంబై=తన యావిర్భావము గలదై; వెన్నెల ఉదయించి నపుడు సూర్యతాప ముడిఁగి మదనతాపము మించు ననుట. దివ్యచక్రచిత్తానందసంధాయకం బయ్యును – దివ్యచక్ర=సురనికరముయొక్క, చిత్తానంద=మనస్సంతోషమునకు, సంధాయ కం బయ్యును =జనకమయ్యును; దివ్యచక్రచిత్తానందభేదకంబై – దివ్యచక్రచిత్తానందభేదకంబై =సుందరములైన చక్రవాకముల మనోనందమునకు భేదకమై; సురలు సుధఁ గ్రోలువారు గాన వెన్నెల వారి కానందప్రదమగుటయు, చక్రవాకమోదభేదకమగు టయు ప్రసిద్ధము; రాజిల్లుచున్=పైఁజెప్పిన భంగి విలసిల్లుచు; ద్రుహిణాండకరండంబునకున్=బ్రహ్మాండమనెడుబరణికి; వెండి జలపోసనంబు దారిన్=వెండినీరుయొక్క పైపూఁతవలె; ప్రకాశించెన్=విలసిల్లెను; అయ్యవసరంబునన్ –ఇది ముందు కన్వయము.

మ. అలపాంచాలకుమారి యేపఱి సువ◊ర్ణాంచత్పరాగాళికిన్
నెలవై రా నలకాండధామగతి కెం◊తేఁ దోఁచి పెల్లేఁచ వె
న్నెల వై రానలకాండధామనయనో◊న్మేషస్ఫురత్కోకిలా
బల మ్రోయన్ వెఱ నూని మున్ సితరుచిన్ ◊బల్కున్ విరోధోక్తులన్. 108

టీక: అలపాంచాలకుమారి=ఆచంద్రిక; సువర్ణాంచత్పరాగాళికిన్ – సువర్ణ=సంపెంగపూవులయొక్క, అంచత్=ఒప్పుచున్న, పరాగాళికిన్=పుప్పొడిచాలునకు; ఏపఱి=ఏపు+అఱి=డస్సి; వెన్నెల=జ్యోత్స్న; ఎంతేన్=మిక్కిలి; తోఁచి=పొల్చి; నలకాండధామగతికిన్ – నలకాండ=పద్మబాణుడగు మన్మథునియొక్క, ధామ=ప్రతాపముయొక్క, గతికిన్=వ్యాప్తికి; నెలవై =
స్థానమై; పెల్లు=మిక్కిలి; ఏఁచన్=బాధించుటకు; రాన్=రాఁగా; వై ర=విరోధమనెడు, అనలకాండ=అగ్నిపుంజమునకు, ధామ =ఆశ్రయమగుచున్న, నయనోన్మేష=నేత్రవికాసముచేత, స్ఫురత్=ప్రకాశించుచున్న,కోకిలాబల=ఆఁడుకోకిల, కోయిలకుఁ గన్ను లెఱ్ఱగ నుండుట స్వాభావికము; మ్రోయన్=కూయఁగా; వెఱన్=భయమును; ఊని=వహించి; మున్=తొలుత; సిత రుచిన్=చంద్రునిగూర్చి; విరోధోక్తులన్=విరోధవాక్యములను; పల్కున్=వచించును.

అనఁగా నట్లు వెన్నెల గాయుచుఁ జంద్రికను మిక్కిలి బాధించె ననియుఁ, గోకిలారవము మిక్కిలి దుస్సహమైన దనియు, దాని వలనఁ జంద్రిక చంద్రాదులను దూషింపఁ దొడంగె ననియు భావము.