వ. అప్పు డప్పొలసుదిండిమూఁకలదండం బఖండదోర్దండమండితశౌర్యచండిమంబున నమ్మహీమండ లేశ్వరుం జుట్టుముట్టి యుట్టిపడుకట్టల్క నట్టిట్టు దెమలక పరిఘ పట్టిస ముద్గర గదా భిందివాల తోమర శూలాది నానావిధాయుధ యూథంబులం గప్పి, మరుత్కులాభినుత్య సమిత్కుతల చమత్కారోత్క ర్షంబు సూపుచు విజృంభించినం దిలకించి, మనోంచల ప్రపంచిత ప్రతిఘారస ప్రకాండుండై యామనుజ నాయకమార్తాండుండు వలయితచాపవల్లికాతల్లజంబున నిశితభల్లంబులు గూర్చి నేర్పు వెలయం బఱపి, కరంబులు శిరంబులు పదంబులు రదంబులు నురంబులు నుదరంబులు వేఱుపఱుపరాకుండం దుని యలు చేయుచు నరిభయంకర ప్రచురతర సహోవిభవంబునం దనచటులసాయకచాతుర్యంబు సూపు నెడ నొక్కొక్కయెడ నుదారతీవ్రాశుగధారాప్రచారంబున నుద్వేలకీలాలపూరంబులు బోరునం గురియ ముక్తాహారంబులు సారెకుం బుడమిఁ ద్రెళ్ళ విగతకరకంబులై నిజఘనాఘననామంబు నిజం బగుటకుంబోలె ననంతాస్థానంబున భ్రమించు దంతావళసంతానంబులును, నొక్కొక్కయిక్క మిక్కుటం బగు చాంచల్యం బున ధరాపరాగపూగసంవళితంబై రూపఱి నానాజిహ్మగసంహతిక్రమంబునకుఁ దల్లడిల్లుచు నాత్మ హర్యభిధానంబు సార్థకంబు గావించుటకుంబోలె మూలలకుఁ జేరు హయనిచయంబులును, నొక్కొక్క వంక విశంకటశింజినీటంకార జలదగర్జా సమూర్జనంబున నాంతరంబు వ్రీల విముక్తకాండజాతంబులై వాహినీమధ్యంబున గతివిశేష మొక్కింత యెఱుంగక చక్రాంగభావంబు సత్యంబగుటకుంబోలె సడలు స్యందనసందోహంబులును, నొక్కొక్కచెంత సుచంద్రసాంద్రధామస్తోమంబు గనుంగొనం బాయక నెమ్మ నంబుల సాధ్వసం బుప్పొంగి పొంగ మహాబలాతివియోగంబున స్రుక్కుచు మిక్కిలి రయంబునం బొదలు దూఱం దలఁచుచుఁ జిందువంబై పఱచుచు స్వచక్రనామంబు సిద్ధంబుఁజేయనుంబోలెఁ జలియించు సేనా జనంబులును, నొక్కొక్కమూల యాతుధానతనుత్రాణ వితానాయసచూర్ణపరంపర శోణితఝరపూరం బున శాదభూతంబై యేపుసూపఁ బుండరీకసమాఖ్యాకలితంబు లగుటంబోలె బహుశిలీముఖసమాక్రాంతం బులై విదళితత్వంబు వహించు తెలుపట్టుగొడుగులును, నొక్కొక్కపొంత నవక్రచక్రఘాతంబుల విశకలి తోత్తమాంగంబులై భాస్వచ్చంద్రరథాచ్ఛాదనం బంబరంబునం గావించుచుఁ గేతువిఖ్యాతిం బొగడొం దుటం బోలె నిశాటకాంతానుషంగంబు డింపని బిరుదపతాకానికరంబులును, నొక్కొక్కచాయఁ బరు లతోఁ గలహంబులు మాని యసమాంబకలగ్నహృదయలై ద్విజపక్షపాతంబు చేకొని తాము సాదు లగుటం బోలె నైశ్చల్యంబునం దోఁచువాహారోహకులును, నొక్కొక్కదిక్కున హరిదంశుక స్తవనీయ నరవర ప్రక్ష్వేడనతాడనంబుల విగతప్రాణంబులై రాజరా జుల్లసద్విస్మయంబున వీక్షింప సూతజాతతా గతిం బరఁగుటంబోలె ధరణిం బడిన యంతృకులంబులును, నొక్కొక్కక్రేవలఁ బుణ్యజనానంగీకృతంబు లై యెంతయు సౌగుణ్యంబు సంపాదింపక నిశ్శరయోగంబు బెరసి ధన్వాహ్వయంబులగుటంబోలెఁ బెంపు గననికోదండంబులును, నొక్కొక్కసీమల ఘనకాండాసారమహిమంబున వీతపత్రంబులై యలఘు ఫల నికాయసాంగత్యంబు గానక సొంపుచెడి బాణాత్మంబునఁ బరఁగుటంబోలె ధరాపదవి వ్రాలిన నారాచ జాలంబులును, బొలుపొంద నత్యద్భుతంబై దేవదానవాయోధనధరాస్థలంబు నందంబున జిష్ణుకరాసి ఖండిత కర్బురచక్రాంగసంగతంబై, రామరావణయుద్ధదేశంబుడంబున చటులహరిపటలరటనాఘటి తంబై, హరపురాసురసమరాస్థానంబుపోలిక ననంతకలంబవిజృంభణగుంభితంబై, కుమారతారకా స్కందనతలంబు చందంబున నభేద్యశక్తిసంయుతంబై, కౌరవపాండవసంగ్రామాంగణంబుచెలువునఁ జక్రికేతనవిదారణచణ భీమగదాక్రియాసముపేతంబై, యమ్మహాసంగరరంగంబు వినుతికెక్కె నయ్యవ సరంబున.

టీక: అప్పుడు=ఆసమయమందు; అప్పొలసుదిండిమూఁకలదండంబు=ఆక్రవ్యాదసేనలయొక్కగుంపు; అఖండదోర్దండ మండితశౌర్యచండిమంబునన్ – అఖండ=అవిచ్ఛిన్నమగు, దోర్దండ=బాహుదండములచేత, మండిత=అలంకృతమైన, శౌర్య చండిమంబునన్ = శౌర్యాతిశయముచేత; అమ్మహీమండలేశ్వరున్=ఆభూమండలేశ్వరుఁడగు సుచంద్రుని; చుట్టుముట్టి = చుట్టుకొని; ఉట్టిపడుకట్టల్కన్=మిక్కిలి యధికమైన క్రోధముచేతననుట; అట్టిట్టు దెమలక=అటునిటు పోక; పరిఘ పట్టిస ముద్గర గదా భిందివాల తోమర శూలాది నానావిధాయుధయూథంబులన్ = ఇనుపకట్లగుదియ మొదలు బళ్ళెమువఱకుఁ గల నానావిధాయుధసమూహములచేత; కప్పి=ఆవరించి; మరుత్కులాభినుత్యసమిత్కుతలచమత్కారోత్కర్షంబు – మరుత్కుల = దేవతాబృందముచేత, అభినుత్య=ప్రశంసనీయమగు, సమిత్కుతల=యుద్ధభూమియొక్క, చమత్కారోత్కర్షంబు = చాతు ర్యాతిశయమును; చూపుచున్=కనఁబఱచుచు; విజృంభించినన్=చెలరేఁగఁగా; తిలకించి=చూచి; మనోంచలప్రపంచితప్రతిఘా రసప్రకాండుండై – మనోంచల=చిత్తప్రదేశమందు, ప్రపంచిత=విస్తరిల్లఁజేయఁబడిన, ప్రతిఘారసప్రకాండుండై =ప్రశస్తరౌద్రరసము గలవాఁడై; ఆమనుజనాయకమార్తాండుండు=ఆనరనాథసూర్యుఁడు; వలయితచాపవల్లికాతల్లజంబునన్=కుండలీకృతమగు ప్రశస్తధనుర్లతయందు;నిశితభల్లంబులు=తీక్ష్ణములైన బాణములను;కూర్చి=తొడిగి; నేర్పువెలయన్=చాతుర్యము విలసిల్లగా; పఱపి=వ్యాపింపఁజేసి; కరంబులు = చేతులు; శిరంబులు =తలలు; పదంబులు=పాదములు; రదంబులు=దంతములు; ఉరం బులు =ఎదలు; ఉదరంబులు =జఠరములు; వేఱుపఱుపరాకుండన్ =వేఱుగాఁ దెలియరాకుండునట్లు; తునియలు చేయుచున్ =ఖండములు చేయుచు; అరిభయంకరప్రచురతరసహోవిభవంబునన్ – అరి=శత్రువులకు,భయంకర=భయప్రదమగు, ప్రచురతర = అధికతరమగు, సహః=బలముయొక్క, ‘తర స్సహోబల శౌర్యాణి’ అని యమరుఁడు, విభవంబునన్ = సమృద్ధి చేత; తనచటులసాయకచాతుర్యంబు = తనయొక్క వేగవంతమగు బాణములనేర్పును; చూపునెడన్=చూపుసమయమందు; ఒక్కొక్కయెడన్= ఒక్కొక్కచోట; ఉదారతీవ్రాశుగధారాప్రచారంబునన్ – ఉదార=గొప్పలగు, తీవ్రాశుగ=దృఢసాయక ములయొక్క, చండమారుతములయొక్కయని యర్థాంతరము, ధారా=అంచులయొక్క, జలధారలయొక్క, ప్రచారంబు నన్ = సమృద్ధిచేత; ఉద్వేలకీలాలపూరంబులు = అధికములగు రక్తప్రవాహములు, ఉదకప్రవాహములని యర్థాంతరము; బోరునన్ కురియన్ = మిక్కిలి కురియఁగా; ముక్తాహారంబులు = ముత్యపుసరములు; సారెకున్ = మాటిమాటికి; పుడమిన్ = భూమియందు; త్రెళ్ళన్=వ్రాలఁగా; విగతకరకంబులై = పోయినతొండములుగలవై, రాలినవడగండ్లుగలవై యని యర్థాంత రము; నిజఘనాఘననామంబు = తమమదగజనామము, వార్షుకాబ్దనామము; నిజం బగుటకుంబోలెన్ =యథార్థమగుటకువలె; అనంతాస్థానంబునన్ – అనంతా=భూమియొక్క, స్థానంబునన్=ప్రదేశమందు; అనంత ఆస్థానంబునన్=ఆకాశప్రదేశమందని యర్థాంతరము; భ్రమించు దంతావళసంతానంబులును=సంచరించుచున్నయేనుఁగులగుంపులును, అనఁగా వర్షించుమేఘ ములు చండమారుతముచే బోరున జలపూరము వర్షించి వర్షోపలవిహీనములయి గగనమందు సంచరించునట్లు ఘనాఘన నామసామ్యమున మదపుటేనుఁగులును సుచంద్రునితీవ్రబాణములచే రక్తము వర్షించి ముత్యములు పుడమిం ద్రెళ్ళఁగాఁ దొండ ములు లేనివై యుద్ధభూమిని జరించుచుండె ననుట. ఏనుఁగులగుంపు లొకమూల ఖండితతుండములయి యుండెనని ఫలితార్థము.ఒక్కొక్కయిక్కన్ = ఒక్కొక్కప్రదేశమందు; మిక్కుటంబగు చాంచల్యంబునన్=అధికమగు చపలతచేత; ధరాపరాగపూగ సంవళితంబై = భూపరాగపుంజముచేత వ్యాప్తమయి; రూపఱి =రూపుచెడి; నానాజిహ్మగసంహతి క్రమంబునకున్ – నానా = అనేకవిధములగు, అజిహ్మగసంహతి=బాణసమూహముయొక్క, అనేకవిధములగు సర్పసంఘముయొక్కయని యర్థాం తరము, క్రమంబునకున్=సంచరణంబునకు;తల్లడిల్లుచున్=పరితపించుచు; ఆత్మహర్యభిధానంబు=తమ యశ్వనామమును, వాయువనెడు పేరును; సార్థకంబు గావించుటకుంబోలెన్ = యథార్థము సేయుటకువలె; మూలలకున్=మఱుఁగులకు, విదిగ్భా గములకు; చేరు హయనిచయంబులును = చేరుచున్న గుఱ్ఱములగుంపులును; అనఁగా నశ్వసమూహము అనేకవిధములైన బాణప్రహారములచేతఁ దల్లడిల్లి మూలలఁ బడియుండఁగా నది తమకు గలహర్యభిధానము అనఁగా వాయువులను నామము సార్థకముఁ జేయుటకు సర్పసంచారమువలన తల్లడిల్లి వాయవ్యమూలల కొదిఁగినట్లుండెనని భావము. బాణాఘాతమున కశ్వ ములు తల్లడిల్లి పరాగవ్యాప్తములై యొకమూలఁ బడియుండె నని ఫలితార్థము.

ఒక్కొక్కవంకన్ = ఒక్కొక్కప్రదేశమునందు; విశంకటశింజినీటంకారజలదగర్జాసమూర్జనంబునన్ – విశంకట=విపులమగు, శింజినీటంకార=అల్లెత్రాటిధ్వనియనెడు, జలదగర్జా=మేఘనాదముయొక్క, సమూర్జనంబునన్ = అతిశయముచేత; ఆంత రంబు వ్రీలన్ = హృదయము వ్రయ్యలు కాఁగా; విముక్తకాండజాతంబులై =విడువఁబడిన గుఱ్ఱములసమూహములు గలవై , విడువఁబడిన జలసమూహముగలవై, అనఁగా నీటిని వదలినవై యని యర్థాంతరము; వాహినీమధ్యంబునన్=సేనామధ్యమున, నదీమధ్యమందని యర్థాంతరము; గతివిశేషము =గమనవిశేషము; ఒక్కింత యెఱుంగక =కొంచెమయినఁ గానక; చక్రాంగ భావంబు = రథభావము, హంసభావమని యర్థాంతరము; సత్యం బగుటకుంబోలెన్ = యథార్థమగుటకువలె; సడలు స్యందన సందోహంబులును = శిథిలమగు రథసమూహములును; అనఁగా హంసలు మేఘధ్వనిని విని భయపడి జలసమీపమును వీడి నదీమధ్యసంచారము కొంచెమయిన లేకయుండుట స్వభావము గాన చక్రాంగనామసామ్యంబున స్యందనంబులును వానివలె శింజినీనాదంబునకు వెఱచి విముక్తాశ్వములై సేనామధ్యసంచారము మాని పడి యున్నట్లు తోఁచుచున్న వనుట. ఒక్కొక్కచెంతన్ = ఒక్కొక్కప్రదేశమునందు; సుచంద్రసాంద్రధామస్తోమంబు = సుచంద్రునియొక్క సాంద్రమైన ప్రతాపసమూ హమును; కనుంగొనన్ =చూడఁగా; పాయక=ఎడయక; నెమ్మనంబులన్=నిండుమనస్సులయందు; సాధ్వసంబు= వెఱపు; ఉప్పొంగి పొంగన్ = ఉబికి వెలిపర్వఁగా; మహాబలాతివియోగంబునన్ – మహత్=అధికమైన, బల=బలముగలవారియొక్క, అతివియోగంబునన్ = మిక్కిలి యెడఁబాటుచేత; మహత్=అధికమైన, అబల=స్త్రీయొక్క, అతివియోగంబున నని యర్థాం తరము; స్రుక్కుచున్=కుందుచు; మిక్కిలి = అధికమైన; రయంబునన్=వేగముచేత; పొదలు =నికుంజములను; తూఱన్ = చొచ్చుటకు; తలఁచుచున్=సంకల్పించుచు; చిందువంబై =చెదరినవై; పఱచుచున్=పరుగెత్తుచు; స్వచక్రనామంబు = తన సైన్యనామమమును, తన చక్రవాకనామము నని యర్థాంతరము, ‘చక్రం చయే జలావర్తే రథాఙ్గే రాష్ట్ర సైన్యయోః’ అని రత్న మాల; సిద్ధంబుఁజేయనుంబోలెన్ = నిష్పన్నముసేయుటకువలె; చలియించు సేనాజనంబులును = కదలుచున్న సేనాజనము లును; అనఁగా చక్రవాకములు చంద్రధామస్తోమము చూచి భయపడి ప్రియావియోగమును గాంచి స్రుక్కుచు అతివేగముగ పొదలు దూఱుచు చెదరినవగుచు నొప్పుట స్వభావము గాన, చక్రనామసామ్యమున సేనాజనసముదాయంబును సుచంద్రరాజ ప్రతాపము గని భయపడి సేనానాయకవియోగమును గాంచి స్రుక్కుచు మిక్కిలివేగమున పొదలు దూఱఁ బాఱుచు చెదరె ననుట. సుచంద్రప్రతాపమునకు వెఱచి, సేనాజనులు పటాపంచలై చీకాకుపడిరని తాత్పర్యము.
ఒక్కొక్కమూలన్ = ఒక్కొక్కప్రదేశమునందు; యాతుధానతనుత్రాణవితానాయసచూర్ణపరంపర – యాతుధాన=రాక్షసుల యొక్క, తనుత్రాణవితాన = కవచసమూహముసంబంధియగు, అయసచూర్ణపరంపర = ఇనుపపొడిగుంపు; శోణితఝర పూరంబునన్ – శోణితఝర =నెత్తుటేర్లయొక్క, పూరంబునన్ =వఱదయందు; శాదభూతంబై =బురదరూపమై, ‘పంకో స్త్రీ శాద కర్దమౌ’అని యమరుఁడు; ఏపుసూపన్=అతిశయింపఁగా; పుండరీకసమాఖ్యాకలితంబులగుటంబోలెన్ = శ్వేతచ్ఛత్రము లయినందునంబలె, సితాంభోజములయినందునంబలె నని యర్థాంతరము; బహుశిలీముఖసమాక్రాంతంబులై=అనేకబాణముల చేతఁ జుట్టఁబడినవై, తుమ్మెదలచేతఁ జుట్టఁబడినవై యని యర్థాంతరము; విదళితత్వంబు = పగులుపఁ బడుటను, వికసించు టను; వహించు తెలుపట్టుగొడుగులును = పొందినట్టి శ్వేతచ్ఛత్రములును; అనఁగా శ్వేతచ్ఛత్రములు పుండరీకనామము గలవి గనుక తెల్లదామరలు నదీప్రవాహపంకమునందు అళికులమిళితములై వికసించియుండునట్లు శోణితనదీపూరమునందు యాతు ధానతనుత్రాణచూర్ణమను బురదయందు బాణసమాక్రాంతంబులై పగిలి పడియున్న వనుట. శోణితము నదీప్రవాహముగఁ బాఱు చున్నదనియు అందు రాక్షసకవచచూర్ణము పంకముగా నున్నదనియు అందు బాణసంకీర్ణములై పగిలి పడియున్న తెల్లగొడు గులు సితాంభోజములను బోలియున్నవనియు భావము.

ఒక్కొక్కపొంతన్ = ఒక్కొక్కప్రదేశమునందు; అవక్రచక్రఘాతంబులన్= అకుటిలమగు చక్రనామకాయుధములతాఁకులచేత, సుదర్శనప్రహారములచేత నని యర్థాంతరము; విశకలితోత్తమాంగంబులై = తునియలుచేయఁబడిన కొనలు కలవై, త్రుంపఁ బడిన శిరములు కలవై యని యర్థాంతరము; భాస్వచ్చంద్రరథాచ్ఛాదనంబు – భాస్వత్ చంద్రరథ=ప్రకాశించుచున్న స్వర్ణ రథములయొక్క, సూర్యచంద్రశరీరములయొక్క, ఆచ్ఛాదనంబు=ఆవరణమును; అంబరంబునన్ = వస్త్రముచేత, ఆకాశము నందు; కావించుచున్ =చేయుచు; కేతువిఖ్యాతిన్ = పతాక యను పేరును, కేతుగ్రహమనుపేరు నని యర్థాంతరము; పొగడొం దుటంబోలెన్ = ప్రసిద్ధిని బొందుటచేవలె; నిశాటకాంతానుషంగంబు – నిశాటకాంత=రక్షోనాథులయొక్క, రాక్షస్త్రీయొక్క అని యర్థాంతరము, అనుషంగంబు =అనుసరణమును; డింపని బిరుదపతాకానికరంబులును = వదలని బిరుదయుక్తములయిన టెక్కెముల గుంపులును; అనఁగా పతాకలు కేతుశబ్దసామ్యమున, కేతుగ్రహము చక్రముచే నఱకఁబడినతల గలిగి యంబరమున సూర్యచంద్రశరీరాచ్ఛాదనమును గావించుచు రాక్షసస్త్రీ యనుసరణమును వహించునట్లు, చక్రాయుధములచేతఁ ద్రుంపఁబడిన కొనలు గలవై, వస్త్రములచే రథముల నాచ్ఛాదించుచు, నిశాచరనాథుల ననుసరించుచు నొకమూలఁ బడియుండెనని భావము. ఒక్కొక్కచాయన్= ఒక్కొక్కప్రదేశమునందు; పరులతోన్ =శత్రువులతో, ఇతరజనులతో నని యర్థాంతరము; కలహంబులు మాని = జగడము వదలి; అసమాంబకలగ్నహృదయులై = సరిలేని యమ్ములు నాటిన ఱొమ్ములు గలవారై, విషమలోచనుఁ డైన శివునియం దాసక్తమైన హృదయము గలవారై; ద్విజపక్షపాతంబు = కంకగృధ్రాదులయొక్క ఱెక్కలపాటును, బ్రాహ్మ ణులయందలి ప్రీతిని; చేకొని = స్వీకరించి; తాము; సాదు లగుటన్ బోలెన్ = రౌతులగుటచేతవలె, సజ్జనులగుటచేబలె; నైశ్చ ల్యంబునన్ =నిశ్చలతచేత; తోఁచు వాహారోహకులును=తోఁచుచున్న అశ్వారోహకులును; అనఁగా సాధుజనులు పరులతో కలహము మాని, సాంబమూర్తియందు లగ్నహృదయులై , బ్రాహ్మణపక్షపాతము దాల్చి, ధ్యానయోగమున నైశ్చల్యమును భజించునట్లు తన్నామసామ్యంబున అశ్వారోహకులును పరులతో కలహము మాని, అసమాంబకములచే లగ్నహృదయులై, గృధ్రాదిద్విజపక్షపాతమును దాల్చి, ప్రాణవియోగ మగుటవలన నైశ్చల్యమును వహించి యొకమూలఁ బడియుండిరని భావము.

ఒక్కొక్కదిక్కునన్ = ఒక్కొక్కప్రదేశమునందు; హరిదంశుక స్తవనీయనరవరప్రక్ష్వేడనతాడనంబులన్ –హరిదంశుక = దిగంబరుఁడైన శివునిచేత, స్తవనీయ=కొనియాడఁదగిన, నరవర=సుచంద్రునియొక్క, ప్రక్ష్వేడన=బాణములయొక్క, తాడ నంబులన్=దెబ్బలచేత; హరిదంశుక = పీతాంబరుఁడైన కృష్ణునిచేత,స్తవనీయ=కొనియాడఁదగిన, నర=అర్జునునియొక్క, వర=శ్రేష్ఠములైన, ప్రక్ష్వేడన=బాణములయొక్క, తాడనంబులన్=దెబ్బలచేత, నని యర్థాంతరము; విగతప్రాణంబులై = గతా సువులై; రాజరాజు=కుబేరుఁడు, దుర్యోధనుఁడని యర్థాంతరము; ఉల్లసద్విస్మయంబునన్ = ప్రకాశించు నాశ్చర్యముతోడ; వీక్షింపన్=చూచుచుండఁగా; సూతజాతతాగతిన్ = సూతజాతిప్రాప్తిచేత, సూతులవల్లఁ బుట్టుట యనఁగా కర్ణత్వముయొక్క ప్రాప్తిచేత; పరఁగుటంబోలెన్ = ఒప్పుచుండుటచేతవలె; ధరణిన్=భూమియందు; పడిన యంతృకులంబులును = పడియున్న సారథుల సముదాయములును; శ్రీకృష్ణునిచేఁ గొనియాడఁదగిన కిరీటియొక్కబాణతాడనములచే విగతప్రాణుండై దుర్యోధను నిచే సవిస్మయంబుగ నీక్షింపఁబడు కర్ణుని చందంబున యంతృకులంబు సుచంద్రుని బాణతాడనములచే విగతప్రాణంబై కుబేరు నిచే సవిస్మయంబుగ నీక్షింపఁబడుచు యుద్ధభూమి కొకమూలఁ బడియుండెనని సూతజాతత్వసామ్యమున వర్ణింపఁబడియె. ఒక్కొక్కక్రేవలన్= ఒక్కొక్కప్రదేశములందు; పుణ్యజనానంగీకృతంబులై = రక్కసులచేతఁ బరిగ్రహింపఁబడనివియై, పెద్దల చేతఁ బరిగ్రహింపఁబడనివియై యని యర్థాంతరము; ఎంతయున్=మిక్కిలి; సౌగుణ్యంబు = మంచియల్లె గలుగుటను, మంచి గుణములు గలుగుటను; సంపాదింపక =ఆర్జింపక; నిశ్శరయోగంబు = గుణసాంగత్యములేమిచే బాణయోగాభావమును, జలసంగత్యభావమును; బెరసి = పొంది; ధన్వాహ్వయంబులగుటంబోలెన్ = విల్లనెడు పేరుగల వగుటచేతవలె, నిర్జలదేశము లని పేరుగాంచుటచేతవలె, ‘ధన్వజాంగలదేశే స్యా ద్ధన్వచాపే’ అని విశ్వము; పెంపున్=వృద్ధిని; కననికోదండంబులును = పొందని ధనుస్సులును; అనఁగా నిర్జలదేశములు సజ్జనులచే ననంగీకృతంబులై మంచిప్రదేశము లనుట లేక జలహీనములై పెంపు గనని యట్లు ధన్వనామసామ్యముచే విండ్లును పుణ్యజనులైన రాక్షసులచే విడువఁబడి అల్లెత్రాటిసంబంధము లేనందున శరసం బంధము గానక యొకమూలఁ బడియున్నవని భావము. ధనువులు తమ్ముఁ బట్టుకొను నాయకులచేతను, అల్లెత్రాళ్ళ చేతను వియుక్తములై విశకలితములుగాఁ బడియున్నవని పరమార్థము.
ఒక్కొక్కసీమలన్ = ఒక్కొక్కప్రదేశములందు; ఘనకాండాసారమహిమంబునన్ = గొప్పబాణవృష్టిమహిమచేత; ఘన = మేఘసంబంధియైన, కాండ=ఉదకముయొక్క, ఆసార=వర్షధారలయొక్క, మహిమంబునన్=అతిశయముచేత; వీతపత్రంబు లై =పోయిన ఱెక్కలు గలవై, రాలినయాకులు గలవై; అలఘుఫలనికాయసాంగత్యంబు – అలఘు= అధికమైన, ఫలనికాయ =ములుకులగుంపుయొక్క, పండ్లగుంపుయొక్క, ‘ఫలం హేతురసేర్థే స్యా త్ఫలకే ముష్టి లాభయోః జాతీఫలేపి కర్కోలేసస్య బాణాగ్రయోరపి’ అని విశ్వము, సాంగత్యంబు = కూడియుండుటను; కానక=పొందక; సొంపుచెడి =అందముఁ బాసి; బాణా త్మంబునన్ = శరస్వరూపముచేత, గోరంటవృక్షస్వరూపముచేత; పరఁగుటంబోలెన్ =ఒప్పుటచేతవలె; ధరాపదవిన్=భూ తలమందు; వ్రాలిన =పడినట్టి; నారాచజాలంబులును = బాణసమూహములను; అనఁగా గోరంటలు వర్షాకాలమున జలధార లచే విగతపత్రములై, ఫలములను బొందక, సొంపుచెడి భూతలమందు వ్రాలుట ప్రసిద్ధంబు గావున నట్లు బాణశబ్దసామ్యమున రాక్షసనారాచంబులు సుచంద్రబాణవర్షమహిమచేత పక్షహీనములయి వీడినములుకులు గలవై, సొంపుచెడి ధరాతలమున వ్రాలియున్న వనుట. పొలుపొందన్=ఇట్లు మూలమూలలకుఁ బడిన రథగజతురగాదు లొప్పుచుండఁగా; అత్యద్భుతంబై = మిక్కిలి యాశ్చర్య కరమై; దేవదానవాయోధనధరాస్థలంబు నందంబునన్ = దేవాసురయుద్ధభూమిచందంబున; జిష్ణుకరాసిఖండితకర్బుర చక్రాంగసంగతంబై – జిష్ణు=ఇంద్రునియొక్క, జయశీలుండైన సుచంద్రునియొక్క యని యర్థాంతరము, కర =హస్తమందలి, అసి=ఖడ్గముచేత, ఖండిత=నఱకఁబడిన,కర్బురచక్రాంగ=బంగరురథములతోడను, రాక్షససంఘములయొక్కతనువుల తోడను, సంగతంబై =కూడుకొన్నదై; రామరావణయుద్ధదేశంబుడంబునన్ = రామరావణులయొక్క యుద్ధప్రదేశమువలె; చటులహరిపటలరటనాఘటితంబై = చంచలములగు అశ్వసమూహముల ధ్వనితోఁగూడినదై, వానరసేనయొక్క యార్భటు లతోఁ గూడినదై; హరపురాసురసమరాస్థానంబుపోలికన్ = ఈశ్వరత్రిపురాసురుల యుద్ధభూమివలె; అనంతకలంబవిజృం భణగుంభితంబై – అనంతకలంబ = విష్ణురూపమగు బాణముయొక్క, బహుబాణములయొక్క,విజృంభణగుంభితంబై = అతిశయముతోఁ గూడుకొన్నదై; కుమారతారకాస్కందనతలంబుచందంబునన్ = కుమారతారకాసురలయొక్క రణభూమి వలె; అభేద్యశక్తిసంయుతంబై = భేదింప నలవిగాని శక్తియను నాయుధముతోఁ గూడినదై, అభేద్యమైన సామర్థ్యముతోఁ గూడిన దై; కౌరవపాండవసంగ్రామాంగణంబుచెలువునన్ = కౌరవపాండవుల యుద్ధభూమివలె; చక్రికేతనవిదారణచణభీమగదాక్రియా సముపేతంబై – చక్రికేతన=సర్పకేతనుఁడగు దుర్యోధనునియొక్క, విదారణ=భేదనమందు, చణ=సమర్థమైన, భీమ=భీముని యొక్క, గదాక్రియా =గదావిహారముతోడ, సముపేతంబై=కూడినదై; చక్రికేతన=రథపతాకలయొక్క, విదారణ=భేదన మందు, చణ=సమర్థమైన,భీమ= భయంకరమైన,గదాక్రియా =గదావిహారముతోడ, సముపేతంబై=కూడినదై, అనియర్థాంత రము; అమ్మహాసంగరరంగంబు = ఆమహాయుద్ధరంగము;వినుతికెక్కెన్=వాసికెక్కెను; అయ్యవసరంబునన్= ఆసమయ మున, దీని కుత్తరపద్యముతోడ సంబంధము.

చ. చకితనిశాటమై, పతిత◊సాదిజనంబయి, సుప్తయంతృజా
లకమయి, భిన్నకుంజరకు◊లంబయి, లూనరథంబునై, తద
ర్కకులనృపాలశక్తి నిల ◊వ్రాలిన యాత్మబలంబుఁ గాంచి, పా
యక మను రోషరేఖ యెడ◊నంది తమిస్రసురారి యత్తఱిన్. 121

టీక: చకితనిశాటమై = భయపడుచున్న రాక్షసులు గలదై; పతితసాదిజనంబయి = పడిన యశ్వారోహకులగుంపుగలదై; సుప్తయంతృజాలకమయి = నిద్రించిన సారథులగుంపు గలదై; భిన్నకుంజరకులంబయి = బ్రద్దలుచేయఁబడిన గజసంఘము గలదై; లూనరథంబునై = ఛిన్నములైన రథములు గలదై; తదర్కకులనృపాలశక్తిన్ = సూర్యవంశీయుఁడైన యారాజుయొక్క సామర్థ్యముచేత; ఇలన్=భూమియందు; వ్రాలిన =పడినట్టి; ఆత్మబలంబున్=తనసైన్యమును;కాంచి=చూచి; పాయక =వీడక; మను రోషరేఖ = వృద్ధిఁబొందుచున్నక్రోధపరంపరను; ఎడన్=మనస్సునందు; అంది = పొంది; తమిస్రసురారి = తమిస్రాసు రుఁడు; అత్తఱిన్=ఆసమయమందు. దీని కుత్తరపద్యముతో నన్వయము.

మహాస్రగ్ధర. వరకోదండప్రకాండో◊జ్జ్వలగుణనినద◊వ్రాతసాహాయ్యవద్దు
స్తరకంఠక్రోధనృత్య◊త్కహకహరవముల్ ◊తన్నృపానీకినీభీ
కరలీలన్ దోఁపఁ బ్రోత్థో◊త్కటరుడరుణితే◊క్షావిధిం దత్త్రియామా
చరుఁ డక్షీంద్రంబు భూమీ◊శరథము నెదుటం ◊జక్కఁ బోనిచ్చి యంతన్. 121

టీక: వరకోదండప్రకాండోజ్జ్వలగుణనినదవ్రాతసాహాయ్యవద్దుస్తరకంఠక్రోధనృత్యత్కహకహరావముల్ – వర=శ్రేష్ఠమగు, కోదండప్రకాండ=ప్రశస్తమగు చాపమందు, ఉజ్జ్వల=ప్రకాశించుచున్న, గుణ=అల్లెత్రాటియొక్క, నినదవ్రాత=ధ్వనిసంఘము యొక్క, సాహాయ్యవత్=సాహాయ్యయుక్తమగు, దుస్తరకంఠ=గహనమయిన కంఠమందు,క్రోధనృత్యత్=కోపముచే నాట్య మొనరించుచున్న, కహకహరవముల్= కహకహయను ధ్వనులు; తన్నృపానీకినీభీకరలీలన్ = ఆరాజుసైన్యమునకు భయం కరమగు రీతిచే; తోఁపన్ = తోఁచుచుండఁగా; ప్రోత్థోత్కటరుడరుణితేక్షావిధిన్ – ప్రోత్థ=ఉదయించిన, ఉత్కట=అధికమైన, రుట్= రోషముచేత, అరుణిత=ఎఱ్ఱగాఁజేయఁబడిన, ఈక్షావిధిన్ = దృగ్రీతిచేత; తత్=ఆయొక్క, త్రియామాచరుఁడు=తమి స్రాసురుఁడు; అక్షీంద్రంబు = రథశ్రేష్ఠమును; భూమీశరథము నెదుటన్ = సుచంద్రునిరథము ముందుగా; చక్కన్ పోనిచ్చి = సూటిగాఁ బోవునట్లు చేసి; అంతన్ = ఆమీఁదట, దీనికి ముందఱిపద్యముతో నన్వయము. ‘స్తతనస్రాగ ల్విరించాష్టవిరతులు మహాస్రగ్ధరం జెప్ప నొప్పున్’ అని మహాస్రగ్ధరలక్షణము.