చ. అలవిభుఁ గాంచుఁ, గాంచి యెద ◊నప్పతిరూపము నుంచు, నుంచి ని
శ్చలమతి నెంచు, నెంచి మది ◊జాఱనికోర్కుల ముంచు, ముంచి యూ
ర్పులు కడు నించు, నించి వల◊పుల్ మన నాత్మ భ్రమించు, మించుఁబోఁ
డి లసదనంగసాయకత◊టీవిలుఠత్పటుశాంబరీగతిన్. 84
టీక: మించుఁబోఁ డి=మెఱుపువంటిదేహముగల చంద్రిక; లసదనంగసాయకతటీవిలుఠత్పటుశాంబరీగతిన్ – లసత్= ప్రకా శించుచున్న, అనంగసాయక=స్మరశరములయొక్క, తటీ=అగ్రభాగములయందు, విలుఠత్=పొరలుచున్న, పటు=సమర్థ మైన, శాంబరీగతిన్=మాయారీతిచేత; అలవిభున్=ఆరాజును; కాంచున్=చూచును; కాంచి =చూచి; అప్పతిరూపమున్ = ఆరాజురూపమును; ఎదన్=హృదయమునందు; ఉంచున్=నిలిపికొనును; ఉంచి = నిల్పికొని; నిశ్చలమతిన్=స్థిరచిత్తముచేత; ఎంచున్=ప్రశంసించును; ఎంచి =ప్రశంసించి; మదిన్=చిత్తమును; జాఱనికోర్కులన్ = వీడనిమనోరథములలో; ముంచున్ = మునుఁగఁజేయును; ముంచి; కడున్=మిక్కిలి; ఊర్పులు=నిశ్వాసములను; నించున్=నిండఁజేయును; నించి; వలపుల్= అను రాగములు; ఆత్మన్=చిత్తమందు; మనన్=పుట్టఁగా; భ్రమించున్=భ్రాంతినొందును. ఇటఁ జక్షుఃప్రీతి మనస్సంగ గుణనుతి చింత నోన్మాదము లను ననంగదశలు యథాసంభవముగ గదితంబు లయ్యె. ఊర్పులు స్మరదశానుభావములుగా నెఱుఁగవలయు.
క. ఈలీల నృపతిదర్శన,కేళీభవవిస్మయాను◊కీలితమతియై
నాళీకనయన ఆ! లల,నాళీకమలాస్త్రుఁ డనుచు ◊నతనిం బొగడెన్. 85
టీక: నాళీకనయన =కమలనేత్రయగు చంద్రిక; ఈలీలన్=ఈప్రకారముగ; నృపతిదర్శనకేళీభవవిస్మయానుకీలితమతి ఐ –నృపతి=రాజుయొక్క, దర్శనకేళీ=దర్శనవిలాసమున,భవ=పుట్టినట్టి, విస్మయ=ఆశ్చర్యముచేత, అనుకీలిత=బంధింపఁ బడిన, మతి ఐ =మనస్సుగలదై; ఆ = ఇది యాశ్చర్యమును దెలుపును; లలనాళీకమలాస్త్రుఁడు = యువతీసమూహమునకు కందర్పుఁడు; అనుచున్; అతనిన్=ఆరాజును (ఆసుచంద్రుని); పొగడెన్ = నుతించెను. నుతిప్రకారం బగ్రిమపద్యాదిగాఁ జెప్పఁ బడుచున్నది.
సీ. తనవిధుత్వ మ్మాస్య◊మున నొప్ప ఘనలక్ష్మి, యొనరఁ దోఁచినపూరు◊షోత్తముండు,
తనతమోగతి కైశ్య◊మునఁ దోఁప సద్గణ,త్రాణంబునకుఁ జేరు ◊రాజమౌళి,
తనయంగమహిమ నే◊త్రముల రాజిలఁ గళా,వ్యాప్తిఁ జూపట్టుప్ర◊జాధినేత,
తనశోణరుచి మోవిఁ ◊దగ జగమ్ములమ్రొక్కు,లంది చెల్వూనులో◊కైకబంధుఁ,
తే. డట్టి యీదిట్ట పతి యంచు ◊నబ్జపాణి, యవనిభృన్నాయకకుమారి ◊హంసయాన
పద్మినీమణి మానస◊పదవి మెచ్చ, సన్నుతింపఁ దరంబె భు◊జంగపతికి. 86
టీక: తనవిధుత్వమ్ము=తనవిష్ణుత్వము, చంద్రత్వమని యర్థాంతరము దోఁచుచున్నది, ‘విధు ర్విష్ణౌ చంద్రమసి’ అని యమ రుఁడు;ఆస్యమునన్=ముఖమున; ఒప్పన్; ఘనలక్ష్మి=గొప్పదియైన శ్రీదేవి, రాజ్యలక్ష్మి యని యర్థాంతరము దోఁచుచున్నది; ఒనరన్=ఒప్పఁగా; తోఁచినపూరుషోత్తముండు = తోఁచినట్టి నారాయణుఁడు, నరశ్రేష్ఠుఁడని యర్థాంతరము. తనతమోగతి =తన తమోగుణప్రాప్తి, చీఁకటితీరని యర్థాంతరము దోఁచుచున్నది; కైశ్యమునన్=కేశసమూహమందు; తోఁపన్; సద్గణత్రాణంబునకున్ = శ్రేష్ఠమగు ప్రమథగణరక్షణమునకు, సత్పురుషసంఘమున కని యర్థాంతరము; చేరు రాజమౌళి = భూమిఁ జేరిన మహాదేవుండు, రాజశ్రేష్ఠుండని యర్థాంతరము; తనయంగమహిమ = తనముఖాద్యవయవబాహుళ్యము, అంగములపూజ్యత యని యర్థాంతరము దోఁచును; నేత్రములన్ = కన్నులయందు; రాజిలన్=ప్రకాశింపఁగా; కళావ్యాప్తిన్=విద్యావ్యాప్తిచేత, తేజోవ్యాప్తిచేత నని యర్థాంతరము; చూపట్టు ప్రజాధినేత=అగపడుచున్న బ్రహ్మదేవుఁడు, నరపతి యని యర్థాంతరము; తనశోణరుచి = తనరక్తకాంతి; మోవిన్=పెదవియందు; తగన్=ఒప్పఁగా; జగమ్ములన్=లోకములందు; మ్రొక్కులు=ప్రణామ ములను; సూర్యపక్షమున ‘నమస్కారప్రియో భానుః’ అనుటచేతను, రాజపక్షమున శరణాగతిచేతను, అని తెలియవలయు; అంది =పొంది; చెల్వూనులోకైకబంధుఁడు = అందమందిన సూర్యుఁడు, భువనహితుఁడని యర్థాంతరము. అట్టి యీదిట్ట = పూర్వోక్తగుణశాలియగు నీదిట్టతనముగలవాఁడు; పతి = పెనిమిటి, భూపతి యని తోఁచును; అంచున్ = ఇట్లనుచు; అబ్జపాణి = పద్మహస్త యగు లక్ష్మీదేవి, పద్మములవంటి హస్తములుగల స్త్రీయని తోఁచును; అవనిభృన్నాయక కుమారి = పర్వతరాజసుత యగు గౌరి, రాజపుత్త్రి యని యర్థాంతరము దోఁచును; హంసయాన = హంస వాహనముగాఁగల సరస్వతి, హంసగమనయైన కలికి యని యర్థాంతరము దోఁచును; పద్మినీమణి = పద్మలత యను నారీమణి, ‘పద్మినీవల్లభో హరిః’ అనుటచేత సూర్యునిప్రియ పద్మిని యని చెప్పఁబడియె, పద్మినీజాతిస్త్రీరత్న మని యర్థాంతరము దోఁచుచున్నది; మానసపదవిన్=మనోవీథియందు; మెచ్చన్=ప్రశంసింపఁగా; భుజంగపతికిన్=శేషునికి; సన్నుతింపన్=కొనియాడుటకు; తరంబె =వశమా?
అనఁగా లక్ష్మీ గౌరీ సరస్వతీ పద్మినీమణులే, పైఁజెప్పినక్రమముగ విష్ణుమూర్తి యనియు, శివుఁడనియు, బ్రహ్మదేవుం డనియు, సూర్యుండనియుఁ గొనియాడుచుండఁగా నిట్టి యుత్తముని గొనియాడుటకు శేషునకైనఁ దరముగాదనుట. లక్ష్మి విష్ణువును, గౌరి శివుని, సరస్వతి బ్రహ్మను, పద్మిని సూర్యునిఁ బతి యని కొనియాడుట సహజమని తెలియునది. ఆరాజు మోము చంద్రునిఁ బోలిన దనియు, కేశములు చీఁకటిని బోలినవనియు, నేత్రములు విశాలము లనియు, మోవి యరుణమైన దనియు, దానంజేసి పద్మములఁబోలుకేలుగలదానికి, రాజపుత్త్రియగుదానికి, నంచనడలదానికి, పద్మినీజాతిస్త్రీరత్నమునకుఁ బతిగాఁ గోరఁదగినవాఁడనియు, భావపర్యవసానమగుచున్నది. ఇందువలన నబ్జపాణిత్వ రాజపుత్త్రీత్వ హంసగమనాత్వ పద్మినీమణిత్వాది గుణవిశిష్ట యగు తనకు నిట్టి లోకోత్తరగుణగరిష్ఠుఁడగు సుచంద్రుఁడు పతిగా వరింపఁదగినవాఁడని ఫలిత మగు చున్నది. శ్లిష్టరూపకము.
మ. గళపూగచ్ఛవి యబ్జకాండపరిస◊ర్గం బూన్పఁ, గన్నుల్ గనన్
నలరూపంబులు పెంప, లేనగవు చం◊ద్రశ్రేణుల న్మన్ప, ని
ర్మల మౌమోవి మధూత్కరంబు ఘటియిం◊ప, న్మించు నీభర్తతోఁ
దలఁపం జెల్లునె సాటి యౌ ననుచుఁ ద◊ద్రమ్యాంగసౌభాగ్యముల్. 87
టీక: గళపూగచ్ఛవి = పూగమువంటి గళముయొక్కకాంతి; అబ్జకాండపరిసర్గంబు—అబ్జకాండ = పద్మబాణుఁడగు మరుని యొక్క, శంఖసమూహముయొక్క, పరిసర్గంబు = సృష్టిని; ఊన్పన్ =వహింపఁగా; కన్నుల్ కనన్ =నేత్రములు చూడ; నల రూపంబులు = నలచక్రవర్తియొక్క స్వరూపములను, కమలరూపములను; పెంపన్=పోషింపఁగా; లేనగవు =చిఱునగవు; చంద్రశ్రేణులన్ = చంద్రులయొక్క గుంపులను, కర్పూరముయొక్క గుంపులను; మన్పన్=వృద్ధిఁబొందింపఁగా; నిర్మలము= నిర్దోషము; ఔ మోవి = అయిన పెదవి; మధూత్కరంబు = వసంతులయొక్క సమూహమును, తేనెలయొక్క సమూహమును; ఘటియింపన్= చేయఁగా; మించు నీభర్తతోన్ = అతిశయించు నీరాజుతో; తద్రమ్యాంగసౌభాగ్యమున్ – తత్=ఆస్మరనలచంద్ర వసంతులయొక్క, రమ్య=మనోజ్ఞములగు, అంగ =శరీరములయొక్క,సౌభాగ్యముల్=సౌందర్యములు; సాటియౌననుచున్
= సరియగుననుచు; తలఁపన్ చెల్లునె = స్మరింపఁదగునా? తగదనుట.
సుచంద్రుని యొక్కొక్క యవయవంబే యనేకస్మరనలచంద్రవసంతాదులను సృజించుచుండఁగా నట్టిసుచంద్రునితో వారు సాటి యౌదు రనుట చెల్ల దని యభిప్రాయము. ఈరాజు గళము శంఖమును, కన్నులు పద్మములను, లేనగవు కర్పూ రమును, బోలియున్న వనియు, పెదవి తేనియలు ఘటియించుచున్నదనఁగా నంత మధుర మనియు ఫలితము. శంఖాదులకు గళాద్యుపమిత్యనిష్పత్తిచేతఁ బ్రతీపభేదము శ్లిష్టరూపకోత్థాపితము.
చ. ఘనఖరతామిళద్విషమ◊కాండసమున్నతహేతిజాతతా
పనికర మంతయుం గడకుఁ ◊బాయఁగ నీసదధీశుపాదసే
వనగతి యేతదీయఘన◊వర్తనఁ గాంచక యున్నచోఁ గరం
బెనయదె నాదుశ్యామతన◊మెంతయు నుర్వి నిరర్థకత్వమున్. 88
టీక: ఇందుఁ జంద్రికాపరమైనయర్థము, రాత్రిపర మైనయర్థము గలుగును. ఏలాగనిన: ఘనఖరతామిళద్విషమకాండసము న్నతహేతిజాతతాపనికరము – ఘన=అధికమగు,ఖరతా=తీక్ష్ణత్వముతో, మిళత్=కూడుకొన్న, విషమకాండ=పంచబాణుని యొక్క, సప్తాశ్వుఁడైన సూర్యునియొక్క యని రాత్రిపరమైన యర్థము; సమున్నత=మిక్కిలి యతిశయించిన, హేతి=బాణ ములవలన, ‘హేతి స్స్యా దాయుధే జ్వాలే’ అని విశ్వము,జాత=పుట్టినట్టి, తాప=సంతాపముయొక్క, నికరము=సంఘము; హేతి=కిరణములయొక్క, జాత= సమూ హమువలన నైన, తాప=వేడియొక్క, నికరము= సమూహము అని రాత్రి పరమైన యర్థము; అంతయున్=ఎల్లను; కడకుఁ బాయఁగన్=కడకుఁ బోవఁగా; ఈసదధీశుపాదసేవనగతి– ఈసదధీశు = ఈ మంచి రాజుయొక్క, పాద=అడుగులయొక్క, సేవన=సేవించుట; ఈసదధీశు=నక్షత్రేశుఁడైన యీచంద్రునియొక్క, పాద= కిరణ ములయొక్క, సేవన=సేవించుట, అని రాత్రి పరమైన యర్థము; గతి =శరణము; ఏతదీయఘనవర్తనన్= ఈరాజుయొక్క యున్నతవృత్తిని, ఈచంద్రునియొక్క పూర్ణభావము నని యర్థాంతరము; కాంచక యున్నచోన్= చూడకుండినయెడల; నాదు శ్యామతనము=నాయొక్క యౌవనవతీత్వము, రాత్రిత్వము అని యర్థాంతరము; ఎంతయున్=మిక్కిలి; ఉర్విన్=పుడమి యందు; నిరర్థకత్వమున్=వ్యర్థతను; కరంబు ఎనయదె = మిక్కిలి పొందదా?
అనఁగా సూర్యకిరణజనితతాపము సనుటకు చంద్రకిరణసేవనమె రాత్రి కెట్లు శరణంబో అట్లుకాక యున్నరాత్రి యెట్లు వ్యర్థమో, అట్లు స్మరశరజనితసంతాపము సనుటకు నాకు నీరాజుపాదసేవనమె శరణంబు, అట్లు కానిచో నాదుతారుణ్య మంతయు వ్యర్థంబ యగునని భావము. ప్రకృతాప్రకృతముల కౌపమ్యంబు గమ్యము.
చ. అని యనివార్యదోహదస◊మన్వితమానసవల్లియై, వినూ
తనచపలాతనూకులమ◊తల్లి దలంచుచునుండునంతలో
వనిత యొకర్తు చేరి చెలు◊వా నిను రమ్మనె నిప్డు వీణియన్
విన జనయిత్రి యన్న గురు◊ని న్వినయంబునఁ గాంచెఁ గాంచినన్. 89
టీక: వినూతనచపలాతనూకులమతల్లి = నూతనమైన మెఱుపువంటి శరీరముగలవారిగుంపున శ్రేష్ఠయగు చంద్రిక; అనివార్య దోహదసమన్వితమానసవల్లియై – అనివార్య=నివారింప నలవికాని, దోహద=ఆసక్తితో, దోహదక్రియతో నని వల్లీపదస్వార స్యముచే నర్థాంతరము దోఁచును, సమన్విత=కూడుకొన్నట్టి, మానస=మనస్సనెడు, వల్లియై=లతగలదై; అని= పైవిధముగ; తలంచుచు = తలపోయుచు; ఉండునంతలో =ఉన్నంతలో; వనిత యొకర్తు = ఒకస్త్రీ; చేరి=వచ్చి; చెలువా=సకియా! జనయిత్రి =తల్లి; ఇప్డు =ఈసమయమున; వీణియన్ =వీణావాద్యమును; వినన్=వినుటకు; నినున్ రమ్మనెన్; అన్నన్=ఇట్లనఁగా; గురునిన్=గురువైన కుముదుని; వినయంబునన్ =వినయముతోడ; కాంచెన్=చూచెను; కాంచినన్ = అట్లు చూడఁగా, దీనికి ముందుపద్యముతో నన్వయము.
ఉ. కిన్నరకంఠి యీనృపతి◊కి న్సతి వయ్యెదు నాదుమాట యా
సన్నశుభంబు పొమ్మనుచుఁ ◊జక్కగ నంచినఁ దద్గురూక్తిచేఁ
గన్నియ యేగె మాతసము◊ఖంబును గాంతలు వెంట రాఁగ ను
ద్యన్నవహీరపాదకట◊కార్భటి యంచల బుజ్జగింపఁగన్. 90
టీక: కిన్నరకంఠి = కిన్నరులకంఠస్వరమువంటి కంఠస్వరముగలదానా! ఈనృపతికిన్=ఈరాజునకు; సతి వయ్యెదు = భార్యవు కాఁగలవు; నాదుమాట = నావాక్యము; ఆసన్నశుభంబు =సమీపించినశుభంబు గలది; పొమ్మనుచున్ = పోవలసిన దనుచు; చక్కగన్=బాగుగ; అంచినన్=పంపఁగా; తద్గురూక్తిచేన్=ఆగురువాక్యముచేత; కన్నియ=చంద్రిక; కాంతలు=స్త్రీలు; వెంట రాఁగన్ = వెంబడి రాఁగా; ఉద్యన్నవహీరపాదకటకార్భటి – ఉద్యత్=ఉదయించుచున్న, ఇది యార్భటికి విశేషణము, నవ=క్రొత్తనగు, హీర=వజ్రమయములగు, పాదకటక=కాలియందెలయొక్క, ఆర్భటి=ధ్వని; అంచలన్=హంసలను; బుజ్జ గింపఁగన్=లాలనసేయఁగా; మాతసముఖంబును = తల్లిసన్నిధింగూర్చి; ఏగెన్=పోయెను.
మ. అలయోషామణి యిట్టు లేగ రవివం◊శాధీశుఁ డుద్భ్రాంతహృ
త్తలయోగంబున నెందుఁ జెందె లతికా◊తన్వంగి వీక్షించుటల్
గలయో మారశరాళి నేకరణి వేఁ◊గ న్వచ్చు నివ్వేళ నా
నలయోషిత్సమఁ గాంచ కే ననుచుఁ జిం◊తారేఖ సంధించుచున్. 91
టీక: అలయోషామణి = ఆస్త్రీరత్నము; ఇట్టులు=ఈప్రకారము; ఏగన్=పోవఁగా; రవివంశాధీశుఁడు=సుచంద్రుఁడు; ఉద్భ్రాంత హృత్తలయోగంబునన్ –ఉద్భ్రాంత=బ్రమిసినట్టి, హృత్తల=హృదయప్రదేశముతోడి, యోగంబునన్=సంబంధముచేత; లతికాతన్వంగి =లతాసుకుమారదేహయగు చంద్రిక; ఎందున్ జెందెన్ = ఎటఁ బోయెను? వీక్షించుటల్=చూచుటలు; కలయో = స్వప్నమో; ఇవ్వేళన్=ఈసమయమందు; ఆ నలయోషిత్సమన్=దమయంతీతుల్యయగు నాచంద్రికను; కాంచక=చూడక; ఏన్=నేను; మారశరాళిన్=స్మరశరములగుంపుచేత; ఏకరణిన్=ఏరీతి; వేఁగన్ వచ్చున్=తపింపవచ్చును? అనుచున్=ఇట్ల నుచు; చింతారేఖ =చింతాపరంపరను; సంధించుచున్ = కావించుచు, దీని కుత్తరపద్యముతో నన్వయము.
సీ. శారి పూఁబొదఁ జేరి ◊చక్కఁబల్కినదారి, నారి వల్కె నటంచు ◊సారె దలఁచు,
రామచంపకధామ◊రాజి పర్వెడుసీమ, భామ నిల్చె నటంచుఁ ◊బ్రేమఁ గాంచు,
నంచ యింపు రహింప ◊నడుగు వెట్టినయంచఁ, గాంచనాంగి చరించె ◊నంచుఁ జూచు,
బాలకోకిల చాల◊నోలి మ్రోసెడుమూల, బాల పాడె నటంచుఁ ◊జాల మెచ్చు
తే. లలితపవమాన మాన నా◊లయవనస్థ,లాబ్జలసమానసౌమన◊సానుమోద
మలమ నసమానమానస ◊మతులప్రమద,మానఁగ సుచంద్రమానవా◊ధ్యక్షుఁ డలరు. 92
టీక: శారి =గోరువంక; పూఁబొదన్=పువ్వులపొదను; చేరి =పొంది; చక్కన్=బాగుగ; పల్కినదారిన్=పల్కినత్రోవను; నారి = చంద్రిక; పల్కెన్ అటంచున్ = పల్కె ననుచు; సారె =మాటిమాటికి; తలఁచున్=ఎంచును.
రామచంపకధామరాజి – రామ=ఒప్పుచున్న,చంపక=సంపెఁగలయొక్క,ధామరాజి =కాంతిపరంపర; పర్వెడుసీమన్ = ప్రస రించు ప్రదేశమునందు; భామ = చంద్రిక; నిల్చెన్ అటంచున్ = నిలిచియున్నదనుచు; ప్రేమన్ =ప్రీతితో; కాంచున్=చూచును.అంచ =హంస; ఇంపు రహింపన్=సొంపగునట్లుగా; అడుగువెట్టినయంచన్=అడుగిడినచోట; కాంచనాంగి =చంద్రిక; చరించె నంచున్=సంచరించె ననుచు; చూచున్ = అవలోకించును.
బాలకోకిల =చిన్నికోయిల; చాలన్=మిక్కిలి; ఓలిన్=వరుసగా; మ్రోసెడుమూలన్=కూయువంక; బాల =చంద్రిక; పాడెన్ అటంచున్ = గానముచేసె ననుచు; చాలన్=అధికముగా; మెచ్చున్ = శ్లాఘించును.
లలితపవమానము=మనోహరమైన మందమారుతము; ఆనన్=స్పృశింపఁగా; ఆలయవన స్థలాబ్జ లసమాన సౌమనసాను మోదము – ఆలయవన=సదనోద్యానమందుండెడు, స్థలాబ్జ=మెట్టదామరమొదలగు, లసమాన=ప్రకాశించుచున్న, సౌమనస = పుష్పసమూహముయొక్క, అనుమోదము =పరిమళము; అలమన్=క్రమ్ముటచేత; అసమానమానసము = సాటిలేని మనస్సు; అతులప్రమదము=నిరుపమానమగు సంతసమును; ఆనఁగన్=పొందఁగా; సుచంద్రమానవాధ్యక్షుఁడు = సుచంద్రనర పాలుఁడు; అలరున్ = ప్రకాశించును. చంద్రికాయత్తచిత్తుండై తదేకధ్యానము సేయు నారాజునకు పైఁజెప్పిన శారిపల్కులు లోనగునవి యెల్లఁ జంద్రికావ్యాపార ములుగఁ దోచె నని తాత్పర్యము.