క. జనపతివీనుల హరి యం,చిన ముత్తెపుటొంటు లలరెఁ ◊జేరువ లగ్నం
బెనసె విలంబం బిఁక నే, లని దెలుపఁగఁ జేరు కవిసు◊రాచార్యు లనన్. 40

టీక: లగ్నంబు=మూరుతము; చేరువన్=సమీపంబును; ఎనసెన్=పొందెను; విలంబంబు=ఆలస్యము; ఇఁకన్ ఏలని = ఇంక నెందుకని; తెలుపఁగన్=ఎఱింగించుటకై; చేరు కవిసురాచార్యులనన్ – చేరు=డగ్గఱునట్టి, కవిసురాచార్యులు ==శుక్ర బృహ స్పతులు, అనన్=అన్నట్లు; హరి=ఇంద్రుఁడు; అంచిన ముత్తెపుటొంటులు=పంపిన ముత్యాలయంటుజోళ్ళు; జనపతి వీనులన్ = రాజుచెవులందు; అలరెన్=ఒప్పెను. ఇంద్రుఁడు పంపిన ముత్యపుటొంటులు రాజుచెవులందు, లగ్నము సమీపించినది విలంబ మేల యని తెలియఁజేయు గురుశుక్రు లన్నట్లు ప్రకాశించెనని భావము. ఉత్ప్రేక్షాలంకారము.

క. వీవలిచెలి పనిచినము,క్తావళితో విభునివక్ష ◊మలరారెన్ దా
రావిసరప్రతిఫలన, శ్రీవిలసితకనకధరణి◊భృత్తటిపోల్కిన్. 41

టీక: వీవలిచెలి=వాయుసఖుఁడగు నగ్ని; పనిచినముక్తావళితోన్=పంపినట్టి ముత్యములహారముతో; విభునివక్షము=ఱేని ఱొమ్ము; తారా విసర ప్రతిఫలనశ్రీ విలసిత కనకధరణిభృ త్తటిపోల్కిన్ – తారా=చుక్కలయొక్క, విసర=గుంపుయొక్క, ప్రతిఫలనశ్రీ =ప్రతిబింబకాంతిచే, విలసిత=ప్రకాశించుచున్న, కనకధరణిభృత్=మేరుపర్వతముయొక్క, తటి పోల్కిన్ = తటమువలె; అలరారెన్=ప్రకాశించెను. అగ్ని పంపిన ముక్తాహారముతో సుచంద్రునిఱొమ్ము ఆకసమం దున్నచుక్కలు ప్రతిఫలించిన మేరుపర్వతముయొక్కచఱియవలెఁ బ్రకాశించెనని భావము. ఇచట నుపమాలంకారము.

క. జముఁ డంచిన మణిహంసక, మమరెం బతియంఘ్రిఁ ద్వత్ప◊రాళికృతశ్వ
భ్రముఁ బాపుము ధామవిభౌ,ఘముచే నని యడుగునొందు◊కంజాప్తుక్రియన్. 42

టీక. జముఁడు=యమధర్మరాజు; అంచిన మణిహంసకము—అంచిన=పంపిన, మణిహంసకము=మణిమయమగు కాలి యందె; పతియంఘ్రిన్=ఱేనియడుగునందు; త్వత్పరాళికృతశ్వభ్రమున్ – త్వత్=నీయొక్క, పర=శత్రువులయొక్క, ఆళి =శ్రేణిచేత, కృత=చేయఁబడిన, శ్వభ్రమున్=రంధ్రమును; ధామవిభౌఘముచేన్—ధామ=ప్రతాపముయొక్క, విభా=కాంతుల యొక్క, ఓఘముచేన్=గుంపుచేత; పాపుము=పోఁగొట్టుము; అని =ఇట్లని; అడుగునొందుకంజాప్తుక్రియన్ – అడుగునొందు = పాదముల నొందునట్టి, కంజాప్తుక్రియన్=సూర్యునివలె; అమరెన్=ఒప్పారెను.

అనఁగా యమధర్మరాజుచేఁ బంపఁబడిన కాలియందె సుచంద్రునిపాదమందు, నీచే రణమందుఁ గూలిన శూరులు గావిం చిన నామండలముయొక్క రంధ్రమును నీప్రతాపకాంతిపుంజముచేఁ గప్పుమని యడుగులందు వ్రాలిన సూర్యబింబముకైవడిఁ బ్రకాశించె నని భావము. ‘శ్లో. ద్వా విమౌ పురుషౌ లోకే సూర్యమణ్డలభేదినౌ, పరివ్రాడ్యోగయుక్త శ్చ, రణేచాభిముఖో హతః’ అని యెదిరించి రణమందుఁ గూలినవారు సూర్యమండలమును భేదింతు రనుటకుఁ బ్రమాణము.

క. పలభుజుఁ డంచిన రతన,మ్ములపతకము నృపతి దాల్పఁ ◊బొసఁగెం జిత్త
స్థలచంద్రికానురాగా, వలి వెగ్గల మగుచుఁ బైకి ◊వడి వెడలెననన్. 43

టీక. పలభుజుఁడు=నిరృతి; అంచిన రతనమ్ములపతకము=పంపిన రత్నమయమగు పతకము; నృపతి=సుచంద్రుఁడు; తాల్పన్=ధరింపఁగా; చిత్తస్థలచంద్రికానురాగావలి – చిత్తస్థల=హృదయప్రదేశమందున్న, చంద్రికా=చంద్రికావిషయమగు, అనురాగ=అనురక్తియొక్క, ఆవలి=శ్రేణి; వెగ్గల మగుచున్=అతిశయితంబగుచు; పైకిన్=బయటికి;వడిన్=వేగముగా; వెడలెను అనన్ =వచ్చె నన్నట్లుగా; పొసఁగెన్=ఒప్పెను. ఈపద్యమునం దుత్ప్రేక్షాలంకారము.

నిరృతి పంపియున్న రత్నమయమగు పతకము సుచంద్రుఁడు వక్షమున ధరింపఁగా, చంద్రికావిషయమైన యనురాగము హృదయములోనుండి పైకుబికి పర్వె నన్నట్లు భాసిల్లె నని భావము. ఈపద్యమందు మకారపకారములకు యతి చెల్లక యుండి నను, ముకారయతులలో పుఫుబుభులకు మాకొమ్ము చెల్లునని యప్పకవి యంగీకరించినందున ముకారమునకు పొ యను నక్ష రమునకును యతి చేయఁబడియున్నది. ‘క. హెచ్చరికను పుఫుబుభులకు, నచ్చపు మాకొమ్ము లే మ◊హాకవు లాదిన్, మెచ్చు లుగ నిలిపి రచ్చట, నచ్చటను ముకారయతుల◊టంచును గృతులన్’ – అని అప్పకవీయము.

క. శరధీశప్రేషితభా,స్వరమౌక్తికశుభికఁ దాల్చె ◊జనపతి ‘శుభికే
శిర ఆరోహ’ యటంచున్, ధరణీసురపాళి సుస్వ◊నంబునఁ బలుకన్. 44

టీక. జనపతి=సుచంద్రుఁడు; శరధీశప్రేషితభాస్వరమౌక్తికశుభికన్ – శరధీశ=వరుణునిచే, ప్రేషిత=పంపఁబడిన, భాస్వర= వెలుంగుచున్న, మౌక్తిక=ముత్తియములయొక్క,శుభికన్=బాసికమును; ‘శుభికేశిర ఆరోహ’ యటంచున్ – ‘శుభికేశిర ఆరోహ’ అను మంత్రము నుచ్చరించుచు; ధరణీసురపాళి=బ్రాహ్మణశ్రేణి; సుస్వనంబునన్=మేలైనధ్వనితో; పలుకన్ = వచించుచుండఁగా; తాల్చెన్=ధరించెను. అనఁగా వరుణుండు పంపిన ముత్తియంపుబాసికమును బ్రాహ్మణులు మంత్రములు చదువుచుండఁగా సుచంద్రుఁడు ధరించెనని భావము.

క. మరుదర్పితమణిముద్రిక, నరనాథుకరాంగుళికఁ ద◊నర్చెఁ బ్రవాళేం
దిర తనచెల్మికి రా భా,సురభద్రాసనము నిచ్చు◊సొంపు వహింపన్. 45

టీక. మరుదర్పితమణిముద్రిక – మరుత్=వాయువుచే, అర్పిత=ఈయఁబడిన, మణిముద్రిక=కెంపుటుంగరము; నరనాథు కరాంగుళికన్=సుచంద్రునివ్రేలియందు; ప్రవాళేందిర=పగడపుకాంతి యను లక్ష్మి; తనచెల్మికిన్=తననేస్తమునకు, అనఁగా రాజు కేలినేస్తమునకు; రాన్=రాఁగా; భాసురభద్రాసనము నిచ్చుసొంపు =మేలైనసింహాసనము నిచ్చునందమును; వహింపన్ =పూనునట్లు; తనర్చెన్=ఒప్పెను. అనఁగా వాయుదేవుఁడు పంపిన కెంపుటుంగరమును సుచంద్రుఁడు హస్తమున ధరింపఁగా నది ప్రవాళలక్ష్మి సుచంద్రునికేలిచెలిమిఁ గోరి రాఁగా, బహూకరించుటకుఁగా కేలు దాని కిచ్చిన భద్రాసనమురీతిఁ జూపట్టుచు నొప్పె నని భావము.

క. పతి దాల్పఁ బొలిచె ధనదా, ర్పితహీరాంగదము తనధ◊రిత్రీభారో
ద్ధృతి కలరి భుజాభజనా,దృతిఁ గుండలితాహినేత ◊యెనసినపోల్కిన్. 46

టీక. ధనదార్పితహీరాంగదము=కుబేరునిచే నీయఁబడిన రవలబాహుపురి; పతి=సుచంద్రుఁడు; తాల్పన్=ధరింపఁగా; తన ధరిత్రీభారోద్ధృతికిన్=తాను మోయుచున్న భూభారముయొక్కయెత్తుటకు; అలరి=సంతసించి; భుజాభజనాదృతిన్- భుజా =భుజములయొక్క, భజన=కొలుచుటయందు, ఆదృతిన్=ఆదరముచేత; కుండలితాహినేత =వలయితమైన చిలువదొర; ఎనసినపోల్కిన్=పొందినరీతిగా; పొలిచెన్=ప్రకాశించెను.

అనఁగాఁ గుబేరుఁ డిచ్చిన హీరాంగదము సుచంద్రుఁడు భుజములందు ధరియింపఁగా నది తాను మోయు భారమును నీభుజములు మోయుచున్న వని యాదరించుటకయి చేరియున్న యాదిశేషునిపగిదిఁ గానవచ్చె నని భావము.

క. హరుఁడంచిన నవకనకాం,బర మయ్యెడఁ గప్పి నృపతి ◊భాసిల్లెను బం
ధురసాంధ్యరాగవృతుఁడై, ధరణిం గనుపట్టు శిశిర◊ధామునిచాయన్. 47

టీక. అయ్యెడన్=ఆసమయమందు; హరుఁడు=ఈశానుఁడు; అంచిన=పంపిన; నవకనకాంబరము=నూతనమగు బంగరు వస్త్రమును; కప్పి=కప్పుకొని; నృపతి=సుచంద్రుఁడు; బంధురసాంధ్యరాగవృతుఁడై =సొంపగు సంజకెంపువన్నెతోఁ గూడిన వాఁడై; ధరణిన్=భూమియందు; కనుపట్టు శిశిరధామునిచాయన్= కనఁబడు చంద్రునివిధంబుగా; భాసిల్లెను=మెఱసెను.

ఈ సుచంద్రుఁడు, ఈశానుఁడు పంపిన కనకాంబరమును ధరియించి, సంధ్యారాగముతోఁ గూడుకొన్నవాఁడయి పుడమిఁ జేరిన చంద్రునివలెఁ బ్రకాశించె నని భావము.

వ. ఇవ్విధంబున సకలదిగ్రాజనియోజిత నానావిధదివ్యమణివిభూషణభూషితగాత్రుం డగుచు, నాసు చంద్రధరాకళత్రుండు నిశాముఖకృత్యంబులు నిర్వర్తించి మించినముదంబున వేల్పుదొర యంచిన చౌ దంతి నెక్కి యుదయనగవజ్రశృంగాగ్రవిద్యోతమానుండగు నరుణభానుండో యన నఖిలచక్రలోచన సమ్మోదసంపాదకమహాస్ఫురణంబునం బొలుపొందుచు, నభినవ్యశాతకుంభకుంభవారాంచిత పాండు రాతపత్రసహస్రంబు చుట్టు వలగొన నరుణమణిగణ సంస్యూతఫణిరమణ ఫణాదశశతమధ్యస్థితుండగు నృసింహదేవుండునుంబోలె నపరిమితవిబుధమనఃపథ జరీజృభ్యమాణ మహాద్భుతసంవర్ధకవిగ్రహప్రకా శంబునం బొగడొందుచు, నాత్మోత్సవసందర్శనలాలసా నానంద్యమాన పౌరమానవతీజనంబులు చల్లు మల్లికామాఘ్యాదివల్లికాదికోరకవారంబులు చుట్టు నావరింప శీతశైలహిమాధిదేవతావికీర్యమాణమిహికా ఘటికాపటల సంవృతమూర్తి యగుదక్షిణామూర్తి తెఱంగున దిగ్దళనకలనా వరీవృత్యమాన సద్గణకోలా హలంబుల కింపుఁబూనుచుఁ, బార్శ్వద్వయ పరిభ్రాజమాన గజాధిరాజాధిరోహి సామంతమహీకాంత సంవీజ్యమాన ధవళవాలవ్యజనంబు లసమానపవమాన మందయానవైఖరిఁ జాంచల్యమాన నవీనకాశ మాలిక లన్మనంబుఁ బొదలింప మహీతలంబునం దోఁచిన శరద్దినదైవంబు తెఱంగున ననేకరాజహంస సంసేవ్యమానుండయి రాజిల్లుచు, నగణేయతపనీయభంభికాతుత్తుంభికా తమ్మటతమామికాప్రముఖ బహుముఖవాద్యనిస్వానంబుల నలరి తదేకమంగళం బవలోకింపఁ దివుర షడ్ద్వయవిభాకరులు తమతమ ప్రియజనంబుల కరంబుల కొప్పగించి యంచిన నేతెంచి నిలుచు గురుసమాతత తేజోవిలాస లాలస్యమాన తత్కుమారశతశతంబులదారిం దైవాఱు పరిచారిక పాణిభృతగంధతైలధారా దేదీప్యమాన దీపికాసమూ హంబుల వీక్షాలక్ష్యంబులుగా నొనర్చుచు, నిరుగడల నెడయీక యడరునొయ్యారంబున నడచుగణికా గణంబులం గనుంగొని తొంగలించుమోహంబునఁ దదేకతానతం బొలుచు నభోవితర్దికాసీన నిర్జరస్తోమం బులపైఁ గంతుఁడు తత్సమయ సముచిత బహురూపంబు లంగీకరించి ప్రయోగించు నిర్వేలజ్వాలాకుల జాజ్వల్యమాన కలంబకదంబకంబులడంబున యంత్రకారవారంబు లొక్కమొత్తంబుగా ముట్టింపఁ బఱచు నాకాశబాణంబుల నవలోకించుచు, సర్వంసహాజన శ్రవణపర్వంబుగా నిజానవద్య పద్యగద్యంబులు చదు వుచుం బఱతెంచు యాచకకవీశలోకంబుల కాత్మీయ బంధుమిత్రదండనాథపురోహితముఖ్యులు దోయిళ్ళ ముంచి వెదచల్లు నవరత్నసువర్ణజాలంబులతో వైమత్యం బూను కారునికరకరశృంగ సముత్పాత్యమాన చారుధమనికాశిఖి స్ఫులింగికానికాయంబులం గాంచి వేడుకఁ బూనుచు, నుత్తుంగమాతంగచక్రాంగ సం ఘాత సంఘటితజయపతాకాగ్రతట హాటకపటాంచల టేటిక్యమాన పవమానధారా నిర్ధూతంబై స్వాశ్రయ రూపజలదవ్రాతంబు దెసలకుం బాఱి చన నంబరాంతరంబున నిలువ నోపక దివిజరాజరాజధాని కారావ రుద్ధముదిరంబులఁ గదియం బఱచు శంపాలతావితానంబుల మేనులం గురియు తత్ప్రయాణ జంజన్య మాన స్వేదోదబిందు సందోహంబులయందంబున నక్షత్రమార్గాభియాయి నక్షత్రబాణగణ పాపట్యమాన గర్భస్థలీ సనీస్రస్యమాన పాండుజ్వలన గుళికాజాతంబులపైఁ జూపులు నిలుపుచు, నశేషజగజ్జనజేగీయ మాన చిత్రసృజనాపారీణ లోహకారకౌశికవారంబు లపరిమితంబుగా నిజచమత్కారంబునం బుట్టింపఁ బట్టఁ జాలమిం బగులు వేధోండభాండమండలంబువలన బలువడి వెడలి నలుదిక్కులకుఁ బఱచు నుజ్జ్వల జ్జ్యోతిర్జాతంబులతీరున బంభజ్యమాన ఘటబాణపటలంబుల నిర్గమించు నానాళిబాణంబులం గాంచి మెచ్చుచుఁ, గబరికావిన్యస్తచాంపేయప్రసవ చరీచర్యమాణ పరాగపాళికావలయంబులుం గమనీయ ధూమప్రరోహాంతరాంతర బనీభ్రశ్యమాన తనుతరానలకణాలికావలయంబులుం బరస్పరంబు సతీర్థ్య త్వంబునం జూపట్ట నుదారభ్రమణయంత్రంబుల గుండ్రవరుసలు దిరుగు తెఱగంటికంటితో నద్వైతవాదం బులు సేయు ననల్పశిల్పికరయష్టికాగ్ర బంభ్రమ్యమాణ చక్రబాణచక్రంబులఁ జూపున నాక్రమించుచుఁ, దమోరిపుత్రీయ మహామహోనివహంబులు తృణీకరించి నిరర్గళనీరంధ్రపట్టాతపవారణచ్ఛాయా కపటం బునఁ బుడమి నంతయు నాక్రమించు కటికచీఁకటి గని భయంబు పుట్టఁ బాతాళంబుఁ జొరఁబాఱి యనేక దేశాధినాయక చమూసహచరణన్యాసంబున నచ్చట నిలువ లేక యవారితవారవాణ సాహో నినాద పాఫల్యమాన ధరాభాగంబున నొక్క మొత్తంబుగా గ్రక్కునం బైకి వెడలు తైజసత్ర్యణుకపరంపరల పెంపున భ్రాంతి వుట్టింప నిగుడు బిఱుసులమిణుంగురుల వీక్షించుచు, నిరతసురతతి వర్ణ్యమాన వితీర్ణిచాతురీ పో పుష్యమాణంబు లగురారణ్యమాన మానితబిరుదశంఖధ్వానంబులఁ దనశుభంబు దెలిసి యది తిలకింప నేతెంచిన సత్కీర్తిప్రవాహంబు పోలికం బ్రకాశించు నహర్వర్తికామరీచిధట్టంబుల దృగ్ధామంబులం గట్టుచు, నిర్వేలసూర్యజ్యోతిఃప్రభావసద్యోంతర్హితుం డగుట నన్నెలమిన్నం గన్నులఁగానక తాతప్యమానాంతరం బున వియత్తలంబున నంబుజారిబింబసత్వం బైనఁ గనుంగొనుదుము గాక యని చయ్యన నెగసి యగణిత పారలోకసంఘ సంఘర్షణోత్పతద్భుజాంగదమణిచూర్ణపరంపర నిండారఁ గప్పిన నచ్చటం జూడనోపమి సంజాతమూర్ఛామహత్త్వంబున గ్రక్కునం ద్రెళ్ళు నీలోత్పలకులంబుచెలువున వలుఁదకంబంబుల పయి నుండి జల్లున రాలు నీలోత్పలబాణకులంబులం గని యలరుచు, సుకరభ్రమరకప్రకరభాగ్యంబును, సురు చిరకైరవదళలోచనసమ్మదకృత్స్వరూపవైఖర్యంబును, సుందరకింజల్కమాంజుల్యంబును, శోభిల్ల నుల్ల సిల్లు సల్లకీపల్లవాధరామతల్లికల సరసకళాపాళికా రోచమాన కువలయేశసేవామనోరథంబున నేతెంచిన కుముదలతికలంగాఁ దలఁచి నభోంతరవావస్యమాన మరున్మానవతీపాతితసంతానలతాంత జాగళ్యమాన మరందబిందుసందోహకుహనా మహితహిమపృషద్వర్షంబుల కెట్టు లోర్చునని తన్మైత్రీగౌరవంబున నీడఁ జేరిన చంద్రాతపమండలంబు బెడంగునఁ గురంగలోచనామణులపై నెత్తిన యుల్లాభంబుపై దృష్టి వెల్లివిరి యించుచు, నభంగుర మార్దంగిక మృదంగ ధిమిర్ధిమిధ్వానంబులు నతివేలతాళిక తాళ నిస్వానంబులు ననూన వాంశిక వంశికానేకరాగతానంబులు నసమాన గాయక మానంబులు నతిశయిల్ల నాత్మీయ తాం డవవిలాస ప్రతిమాన భావభావనా నరీనృత్యమాన సురమీనలోచనా జనంబుల మీఁదికిం గుప్పించి తిరస్క రించి మరలం జేరు తీరున లాఁగులు వైచుచుం బఱతెంచు బిరుదుపాత్రల నేత్రంబు నానుచు, నసదృశం బును, నవాఙ్మనసగోచరంబును, నత్యద్భుతంబును, నభూతపూర్వంబును, ననితరలభ్యంబును నగు వైభవంబునఁ బాంచాలభూపాలమందిరంబు చేరం జనుసమయంబున. 48