‘‘జగడం’’ దళిత నేపథ్యంలో సాగినప్పటికీ నవల రజాకార్ల ఆగడాలతో ఆరంభమవుతుంది. కాలువ మల్లయ్య ‘‘సాంబయ్య చదువు’’లో 1947 – 95 పాఠశాల నుంచి కళాశాల విద్య వరకు వచ్చిన మార్పులు ఆంధ్ర తెలంగాణ ఏర్పాటు ఉద్యమం నక్సలైట్‌ ఉద్యమం తెలంగాణను ఏ మేరకు ప్రభావితం చేశాయో విపులీకరించారు.
తెలంగాణ సాంఘిక సాంస్కృతిక జీవితాన్ని, దొరల నిరంకుశ పీడనకు, దోపిడీకి గురవుతున్న ఒక గ్రామాన్ని, ఆ దొరల కబంధ హస్తాల నుంచి విముక్తం చేసిన, ఒక గాంధేయవాది కథ ‘‘నిరుడు కురిసిన కల’’ (బి.మురళీధర్‌)
హైదరాబాద్‌ చారిత్రక నేపథ్యాన్ని విశిష్టతను లోకేశ్వర్‌ ‘‘సలాం హైదారబాద్‌’’ నవలలో చిత్రించారు. పరస్పర మత సహనంతో మానవత్వం వెల్లివిరిసిన ఒకప్పటి నగర జీవన సరళిని ఆవిష్కరించారు.
కాకినాడ యానాంల మార్గాలలో ఉన్న కోరంగికి చారిత్రకంగా చాలా పేరుంది. ఆంగ్లో ఫ్రెంచి యుద్ధాలు మొదలుకొని ఒక పల్లెలో జరిగిన మామూలు సంగతుల వరకూ చిత్రించింది ‘‘బంకోలా’’ నవల. ఒక చారిత్రక సంఘటన ప్రభావం సమకాలీన సమాజంపై ఎలాపడుతుందో నిరూపించింది.
సింహప్రసాద్‌ ‘‘స్వేచ్ఛా ప్రస్థానం’’ స్వాతంత్య్రోద్యమ నేపథ్యంలో ప్రారంభమై అయిదున్నర దశాబ్దాల తెలుగు రాజకీయ చరిత్రను ఓ మహిళా కేంద్రం స్థానంగా చేసుకుని సాగింది.
పాఠశాల స్థాయి నుంచి విశ్వవిద్యాలయం స్థాయి వరకు ఉన్న సమస్యలను చిత్రిస్తూ కూడా కొన్ని నవలలు వచ్చాయి.
కళ్యాణి రచించిన ‘‘భేటి’’ నవల పాఠశాలలో మార్గదర్శకులుగా ఉండవలసిన ఉపాధ్యాయుల్లో క్రమశిక్షణ, నిజాయితీ లోపిస్తే సున్నిత మనస్కులయిన పిల్లలు ఎంత నొచ్చుకుంటారో లోకంలో మంచిపట్ల వారిలో ఎలాంటి అపనమ్మకం కలుగుతుందో వివరించారు.
గారాబంగా పెరిగిన పిల్లలు కన్నవారి నుంచి, పెరిగిన పరిసరాల నుంచి దూరమైనప్పుడు ఆ పిల్లల్లో రేగిన కల్లోలమే చంద్రలత ‘‘వర్థని’’ నవల.
భావుకుడయిన ఒక విద్యార్థి హృదయంలో ఎగిసిన రాగరంజిత భావాలు, కలలు, కోరికలు సంఘర్షణలు లేఖా ప్రక్రియలో సాగింది చంద్రశేఖర ఆజాద్‌ ‘‘నాన్నకో ఉత్తరం’’ నవల.
విద్యార్థి ‘‘తొలి అడుగు’’ నవలలో ఆశనిరాశల మధ్య కొట్టుమిట్టాడుతున్న విద్యార్థులకు నేటి కర్తవ్యాన్ని, వారిపట్ల తల్లిదండ్రుల ప్రవర్తనని, ఉపాధ్యాయుల బాధ్యతని గుర్తుచేస్తుంది.
‘ది యూనివర్సిటీ’ నవలలో కె.సురేష్‌ చాలా ఆసక్తికరమైన, ఆలోచించవలసిన ప్రతిపాదన చేశారు. లోపభూయిష్టమైన ఈ విద్యావిధానం వల్ల విద్యార్థుల్లో స్వార్థం, సంపాదన తన కోసమే తను, అనే భావన పెరిగిపోతుందని ప్రత్యామ్నాయంగా శ్రాస్తీయమైన విద్యాబోధన గురించి రచయిత కొన్ని సూచనలు చేశాడు.
పరిశోధనా రంగాలలో విశ్వవిద్యాలయ ఆచార్యులు గైడులుగా వ్యవహరిస్తూ విద్యార్థులను పెట్టే ఇబ్బందులను ‘‘స్కాలర్‌’’ నవలలో ఏకరవు పెట్టారు సీతా రత్నం.
ప్రపంచం ముందున్న అతి పెద్ద సమస్య, అత్యంత ప్రమాదకరమైన సమస్య, పర్యావరణం. ఈ అంశాల పట్ల కూడా రచయితలు స్పందించిన తీరు అభినందనీయం.
పరిశ్రమలు సృష్టిస్తున్న కాలుష్యం జనజీవనంపై చూపిన దుష్టభావం ప్రాణ్‌రావు ‘‘నీలిపాప’’ నవలలో బయటపెట్టారు. అభివృద్ధి పేరిట విస్తరిస్తున్న పరిశ్రమలు పర్యావరణానిక,ి మనిషి మనుగడక,ి ఎలా పరిణమించాయో ఇందులో చూడవచ్చు.
ఆనకట్టల నిర్మాణం వల్ల జరిగే సాధక బాధకాలను ఒక గ్రామం ప్రాతిపదికగా పరిసరాలు, కాలుష్యం, నీటి సమస్య వంటి పర్యావరణ సమస్యలతో చర్చించింది ‘‘దృశ్యాదృశ్యం’’ (చంద్రలత) నవల.
ఊర్లు పట్టణాలుగా పట్టణాలు నగరాలుగా మారుతున్న పరిణామక్రమంలో ఆవాస భూములు అమ్మకపు సరుకై సంపదల అభివృద్ధిలో ఎలా భాగమవుతాయో విశదపరుస్తుంది. ‘‘ఇల్లు’’ (రాచకొండ విశ్వనాథశ్రాస్తి) నవల. ఇల్లు ఉనికికి ఆలంబన కాని వ్యాపార సంబంధాలు బలపడే క్రమంలో ఉనికికి సంబంధించిన అంశాలు సైతం ఆర్థిక విలువలుగా మారిపోయి లాభనష్టాల దోపిడి దురాగతాల పరిధిలోకి వెళ్ళిపోతాయని నిరూపించిన నవల.
వైద్య విజ్ఞాన రంగంలో జరుగుతున్న ప్రయోగాలు సంతానోత్పత్తి విషయంలో జన్యుశాస్త్ర విషయంలో ఇటీవల పరిశోధనలు ప్రాతిపదికగా చేసుకుని రాసిందే కె.కె.మీనన్‌ ‘‘క్రతువు’’. కృత్రిమ గర్భధారణకు ముందు, తరువాత, రమేష్‌ దంపతుల మానసిక మార్పులు ఈ నవల సహజంగా వర్ణించింది.
ధనకాంక్ష, భోగలాలసతనీ, స్త్రీ పొందుపొందేందుకు ప్రజల మూఢత్వాన్ని, బలహీనతల్ని, వాడుకునే వారు మన సమాజంలో ఇటీవల మరీ ఎక్కువయ్యారు.
ఈ క్రమంలో మనకు చాలా మంది బాబాలు స్వాములు అమ్మలు, యోగులు, అవతారాలు కనబడుతున్నారు. వీళ్ళు సాగించే చీకటి తప్పులను విశ్వమోహనరెడ్డి తన ‘‘నరబలి’’లో బట్టబయలు చేశాడు.