ఉపోద్ఘాతం

పాలకుడు భ్రష్టుపట్టిపోయిన వేళ, భరించరాని మనోవేదన చవిచూసిన మంత్రి ఏం చేస్తాడు? రెండు పనులు చేస్తాడు. ఒకటి. పాలకుడికి నచ్చచెప్పి, ప్రజలకు మేలు చేయించాలని చూస్తాడు. రెండు. అది అసాధ్యమయితే, పదవి వదలిపెట్టుకొని దూరంగా పోయి ఏ వ్యవసాయమో చేసుకుంటాడు.

వాంఛేశ్వర మంత్రి సరిగ్గా ఇదే చేశాడు. అంతటితో ఆగక ఆ పాలకుడి అలసత్వాన్ని, ఆయన్ని ఆశ్రయించుకు బతుకుతూ ప్రజల్ని కాల్చుకుతినే మోతుబరుల ఆగడాలనీ చీల్చి చెండాడుతూ, సంస్కృతంలో, నూరు శ్లోకాలతో మహిష శతకం అనే వ్యంగ్య రచన చేశాడు. తన రచన చదివి, పాలకుడు సిగ్గుపడి చెంపలు వేసుకునేలాగా చేశాడు.

మహిషం అంటే దున్నపోతు. పల్లెటూళ్ళల్లో ప్రజలకు దగ్గిరగా దీనికి విశేషించి ఏ గౌరవం లేదని గమనించాలి. ఇటువంటి జంతువుని ‘సంకేతం’ గా తీసుకుని దానిని స్తుతిస్తున్నట్టు నటిస్తూ సమాజంలో చెడుని చెండాడేడు. ఇదంతా ఎలాజరిగిందంటే —

తంజావూరు రాజ్యాన్ని క్రీ.శ. 1674 నుండి 1885 వరకూ మహారాష్ట్ర రాజులు పరిపాలించారు.వారిలో పదకొండవ పాలకుడు, రెండవ ఏకోజీ కొడుకు ప్రతాప సింగు 1739 నుంచి 1763 వరకూ పరిపాలించాడు. ఈతని తండ్రి కాలం నుంచి వాంఛేశ్వర మంత్రి వీరి కొలువులో తెలివైన వ్యక్తిగా మన్ననలు పొందుతూ, సమర్థంగా మంత్రిత్వం నిర్వహిస్తుండేవాడు. రెండవ ఏకోజి మరణించాక, రాజ్యపరిపాలన అరాచకంలో పడింది. దానికి తోడు ప్రతాపసింగు, చాలా కుర్రవాడు సింహాసనమెక్కాడు. యౌవనం, ధనసంపత్తిః ప్రభుత్వమవివేకతా ఏకైకమప్యనర్థాయ కిము యత్ర చతుష్టయం – యౌవనం, బాగాడబ్బుండడం, పాలకపదవిలో వుండడం, అజ్ఞాని కావడం, వీటిలో ఒక్కొక్కటి ఉంటేనే మనిషికనర్థం. ఇంక ఈ నాలుగూ ఒక మనిషికే ప్రాప్తిస్తే, ఇంక చెప్పేందుకేముంది? అని సూక్తి చెప్పినట్టే అయింది ప్రతాపసింగు పని. చుట్టూ ఇచ్చకాలు చెప్పేవాళ్ళు చేరి తమపబ్బం గడుపుకొన్నారు. రాజు పేరు చెప్పి సుబేదారులు ప్రజలను పడరాని పాట్లకు గురి చేయ సాగారు. పరిపాలన నిరంకుశంగా తయారయింది. మంచితనంతో, నెమ్మదితనంతో, చదువుసంధ్యలతో, మెత్తగా పనిచేసే అధికారులని పదవులనుంచి తొలగించి, నిరంకుశులని దేశం మీదికి వదిలారు. బలవంతంగా ప్రజలనుంచి ధనధాన్యాలను దోపిడి చేయసాగారు. మానాభిమానాలను కోరుకునే చాలామంది రాజ్యం వదిలి వెళ్ళిపోయారు. అమాత్యుడుగా వున్న వాంఛేశ్వరుడు ఈ దుర్భర పరిస్థితిని సరిచేసే ప్రయత్నాలు చేశాడు. ఫలితం దక్కలేదు. ఒక దశలో వాంచేశ్వర మంత్రి, ప్రతాపసింగుని కలుసుకొనే మాట్లాడే అవకాలు సైతం దూరమయ్యాయి. వ్యక్తిగతంగా అవమానాలకు పాలయ్యాడు. దీనితో ఒళ్ళు మండిపోయి, కడుపులో కసి వెళ్ళగ్రక్కడానికి మహిష శతకం వ్రాసి ప్రచారం చేయించాడు. ఈ శతకం ప్రతాపసింగు చదివి, తప్పు తెలుసుకొని, మళ్ళీ వాంఛేశ్వర మంత్రిని దగ్గరకు తీసుకొని, ఆయన సలహా పాటించి మంచి రాజనిపించుకున్నాడు.

దుష్టపాలనను ఖండించడం, దుర్మార్గుల ఆగడాలను చీల్చి చెండాడడం ప్రధాన లక్ష్యాలుగా గల ఈ శతకానికి చారిత్రకంగానే కాదు, నైతికంగా, సామాజికంగా కూడా ఎంతో విలువ వుంది. వాంఛేశ్వర మంత్రి గొప్ప పండిత వంశంలో పుట్టాడు. అతి చిన్నతనంలోనే శాహాజీ మహరాజు మెప్పుపొంది, తకుట్టికవిత (బాలకవి) అనే బిరుదం పొందాడు. పెద్దవాడయ్యాక రెండవ ఏకోజీ కొలువులో అమాత్యపదవినే కాదు, ఆస్థాన విద్వాంసుడి పదవికూడా నిర్వహించాడు. శహాజీ మహరాజు తిరువిశనల్లూరు గ్రామాన్ని శహాజీ పుర అగ్రహారం చేసి 47 మంది ఉద్దండ పండితులకు దానం చేశాడు. ఆ 47 గురిలో వాంఛేశ్వర మంత్రి తండ్రి కూడా ఒకరు. వాంఛేశ్వర మంత్రి జన్మస్థలం ఈ తిరువిశనల్లూరే.

వాంఛేశ్వర మంత్రి ఈ మహిష శతకమే కాక, ధాటీ శతకమనీ, ఆశీర్వాద శతకమనీ మరో రెండు పుస్తకాలు వ్రాశాడట. ఈ మహిష శతకానికి వాంఛేశ్వర మంత్రి ముని మనుమడు ( అతని పేరూ వాంఛేశ్వరుడే) “శ్లేషార్థ చంద్రిక” అనే పేరుతో సంస్కృతంలో వ్యాఖ్యానం వ్రాశాడు. ఈయన మహా పండితుడు. తర్కశాస్త్ర నిధి. 80 ఏళ్ళవరకు జీవించి, 1849 ప్రాంతంలో మరణించాడు. తెలుగులో 1952 లో కావ్యతీర్థ మద్దులపల్లి వేంకట సుబ్రహ్మణ్య శాస్త్రి తేటగా తాత్పర్య రచన చేశారు. ఇక ఒక్కొక్క శ్లోకం పరిశీలిద్దాం.

మంత్రి మహిషం 1

వాంఛేశ్వర మంత్రి తన రచన ప్రారంభాన్ని కావ్య సాంప్రదాయ ప్రకారం, ఆశీర్వాదంతో ేస్తున్నాడు.

స్వస్తస్య్తు ప్రథమం సమస్త జగతే
శస్తా గుణస్తోమత
స్సంతో యే నివసంతి సంతు మఖిన
స్తే మీ శివానుగ్రహాత్‌
ధర్మిష్ఠేపధి సంచర న్వ్తవనిపా
ధర్మోపదేశాదృతా
స్తేషాం యే భువి మంత్రిణ స్సుమనస
స్తే సంతు దీర్ఘాయుషః

మొట్టమొదట, పరమశివుడి దయవల్ల మొత్తం ప్రపంచానికి మేలు జరగాలి. దయ, ఓర్పు, అసూయారహితం, పరిశుద్ధత, శ్రమలేమి, మంగళం, కార్పణ్యరాహిత్యం, ఆశలేమి వంటి గుణాలున్న మంచివాళ్ళకు సుఖం కలగాలి. పాలకులు ధర్మబద్ధంగా నడవాలి. వాళ్ళదగ్గిర పనిచేసే మంత్రులు మంచిమనస్సుతో పాలకులకు ధర్మం బోధించగలిగి మసలాలి. అటువంటివారు ఆయుర్దాయం కలిగి సుఖంగా జీవించాలి. తను మంత్రిగా కొలువు సాగిస్తున్నది, భోసలరాజవంశం వారికి. తరతరాల పాటు వాళ్ళకు మేలు జరగాలని కూడా తను అవమానపడినప్పటికీ కూడా కవి కోరుకుంటున్నాడు.

యే జాతా విమలేత్ర భోసలకులే
సూర్యేందు వంశోపమే
రాజానశ్చిర జీవిన శ్చ సుఖిన
స్తే సంతు సంతానినః
యే తద్వంశ పరంపరాక్రమవశా
త్సభ్యా స్సమాభ్యాగతా
స్తే సంతు ప్రథమాన మాన విభవా
రాజ్యాం కటాక్షోర్మిభిః

సూర్య, చంద్రవంశాలతో సమానంగా , మచ్చలేని విధంగా భోసల రాజవంశంలో పుట్టిన వాళ్ళందరూ, దేవుడి దయవల్ల చిరంజీవులు, సుఖసంపన్నులు, సంతానవంతులు కావాలి. అంతే కాదు. ఈ రాజవంశం వాళ్ళకు వంశపారంపర్యంగా మంత్రిపదవులు నిర్వహించేవారికి కూడా, శుభాలు జరగాలి. వాళ్ళు తమపాలకులకు అనుగ్రహ పాత్రులై గౌరవాలు, వైభవాలు పొందుతూ అభివృద్ధి చెందాలి. పాలకుల కడగంటిచూపుల తరగలతో మంత్రులు సుఖవంతులు కావాలని వాంఛేశ్వర మంత్రి వాంఛ.

మంత్రి మహిషం 2

మారిపోయిన పరిస్థితులపట్ల మంత్రికి కష్టం తోచింది. వంశం ఎంతగొప్పదైతే మాత్రం ఏం లాభం? అసభ్య ప్రవర్తన గల వారు తయారయ్యారు. ఇక ఉద్యోగం వల్ల ప్రయోజనం లేదు. వ్యవసాయం చేసుకోవడం ఒక్కటే దారి, అని నిర్ణయానికి వచ్చి మాట్లాడుతున్నాడు.

నానాజి ప్రభు చంద్రభాను శహజీంద్రానంద రా యాదయౌ
విద్వాంసః ప్రభవో గతాశ్రితసుధీ సందోహ జీవాతవః
విద్యాయాం విష బుద్ధయో హి వృషలా సభ్యా స్వ్థిదానీంతనాః
కిమ్‌ కుర్వేబ కృషే వ్రజామి శరణం త్వా మేవ విశ్వావనీం.

ఒకప్పుడైతే ధర్మాత్ముడు నానాజి మంత్రి, చంద్రభాను ప్రభువు, శాహజీ మహరాజు, ఆనందరాయ మంత్రి, వంటి వారు స్వయంగా మహా విద్వాంసులై తమదగ్గరకు వచ్చేవిద్వాంసుల్ని ఉదారంగా పోషించేవారు. కాని, ఆ రోజులు వెళ్ళిపోయాయి. ఇప్పటికీ కొందరు మంచి పాలకులు లేకపోలేదు, పూర్వపు వాళ్ళంతగా కాదు. వీళ్ళు సభ్యత గల వాళ్ళు కారు. ధార్మికులు కారు. వేద,పురాణాలు, స్మృతులు వంటి వాటి మీద గౌరవం లేదు. ఈ పరిస్థితుల్లో ఏం ెయ్యాలి? సమస్త ప్రాణులనీ రక్షించే వ్యవసాయ మాతా, నిన్నే శరణు వేడుకొంటున్నాను. వేడుకుంటున్నాడు సరే. వ్యవసాయం చేసుకోవడానికి వాంఛేశ్వర మంత్రి కులానికి వేద శాస్త్రాలు ఒప్పుకోవే, అని ఎవరైనా ఆక్షేపణ చేస్తారేమోనని ఇక్కడ ఆ ప్రమాణం కూడా చూపించదలచి మంత్రి అంటున్నాడు.

అక్షైర్మేతి నను శ్రుతి స్మృతి పథం ప్రాయః ప్రవిష్ఠేన కిం?
సౌఖ్యం వా హల జీవినా మనుపమం భ్రాతర్న కిం పశ్యసి?
కిం వక్ష్యే త దపి క్షితీశ్వరబహిర్వ్దార ప్రకోష్ఠస్థలీ
దీర్ఘావష్యితి రౌరవాయ కురుషే హా హంత హంత సృహాం.

ఋగ్వేదంలోని శాకల శాఖ సప్తమాష్టకంలో ఏ మన్నాడో వినలేదా? “జూదం ఆడవద్దు. సేద్యం చేసుకో. సేద్యం చేసుకుంటూ లోక గౌరవం పొందుతూ ధన ధాన్యాలతో ఆనందం గా జీవించు,” అని కదా వుంది. కనక వ్యవసాయం చేసే వాళ్ళకు సాటిలేని సుఖం కలుగుతూండడం అనుభవంలో ఉన్నదే, సోదరా. అయినా నువ్వు రాజగృహాల ద్వారాల ముంగిళ్ళలో పడివుండి ఎంతకాలమైనా నిరీక్షణతో గడపాలని కోరతావెందుకు? ఏం చెప్పాలి? అయ్యయ్యో, ఇంత కన్నా నరకం వేరే వుందా?

మంత్రి మహిషం 3

వ్యవసాయం చేసుకోవడం వేదసమ్మతమేనని ప్రమాణం చూపించావు సరే నయ్యా. ఆ ప్రమాణం వైశ్య కులం వారికి, తదితరులకు వర్తిస్తుంది గాని, నీ కులానికి పనికిరాదు. సేద్యం వల్ల ప్రత్యక్షంగా లాభం కనబడుతోంది కనుక తప్పులేదని వేదప్రామాణ్యం చూపించడం సరికాదు అనే ఆక్షేపకులకు మంత్రి సమాధానం చెపుతున్నాడు.

దుర్భిక్షం కృషితో న హీతి జగతి ఖ్యాతం కిల, బ్రహ్మణా
మాపద్ధర్మ తయా మనౌ చ కృషి గో రక్షా దికం సమ్మతం
భూపే ష్వర్థపరేషు హంత సమయే క్షుణ్ణే చ దుర్భిక్షతో
వృత్యర్థం కృషి మాశ్రయే మ భువి నః కిం వా తతో హీయతే.

సేద్యం వల్ల, కరవు లాటకాలుండవని లోకంలో ప్రసిద్ధి కద. ఆపద్ధర్మంగా బ్రాహ్మణులు, వ్యవసాయం పశుపోషణ చేసుకోవచ్చునని మను ధర్మశాస్త్రం కూడా చెపుతోంది. పాలకులు కేవలం నసంపాదన మీద దృష్టి పెట్టివుంటేనూ, కరవు కాటకాలతో కాలం సంక్షోభించి పోతుంటేనూ, బ్రతుకు తెరువు కోసం వ్యవసాయ వృత్తిని ఆశ్రయించక ఇంకేం చెయ్యాలి? కనక ఆ వృత్తినే ఆశ్రయించుకుంటాం. స్వధర్మం ఎలాగూ అనుష్ఠిస్తూనే ఉంటామనేది కూడా వ్యవసాయం మాకు ఆపద్ధర్మ వృత్తి అనడంలో ఉంది.

ఇలా సమాధానం చెప్పగా మహిషం (దున్నపోతు) మంత్రిని ” ఏమయ్యా, నీకు ఒక పాలకుడి కొలువులో సాగుబాటు లేకపోతే పోయె. వేరే చోటుకు పోయి చదువు చెప్పుకుంటూ జీవించవచ్చు కదా, అది శాస్త్రసమ్మతం కదా? అలా చేయవేమి?” అని అడిగినట్టు భావించి, దానికి సమాధానం చెపుతున్నాడు.

ఆర్య శ్రీధర మంబుదీక్షిత మిమౌ దృష్య్తా మహా పండితౌ
విద్యాయై సృహయే న యద్యపి వరం క్షాత్రం బిభే మ్యాహవాత్‌
వాణిజ్యం ధన మూలకం త దఖిలం త్యక్వ్తా శ్రిత స్వ్తా మహం
త్వం విద్యా చ ధనం త్వ మేవ సకలం త్వం మే లులాయ ప్రభో.

మహారాజశ్రీ దున్నపోతుగారూ, వినండి. శ్రీధరుడున్నాడు కదా, మహాపండితుడు. అంబుదీక్షితులూ ఉన్నాడు, గొప్ప నిష్ఠాపరుడు. పండితుడు. షడ్దర్శనాలూ ఆపోశనం పట్టి వదిలాడు. ఇద్దరూ దుర్భర దారిద్య్రం అనుభవిస్తున్నారు. వీళ్ళని చూశాక చదువంటే నాకు విరక్తి కలిగింది. తను చదువుకోవడం, ఇతరులకు చదువు చెప్పడం అనేవి బ్రాహ్మణ ధర్మాలైనా, అవి నిష్ప్రయోజనాలని తేలిపోయింది. పోనీ, క్షత్రియ ధర్మమైన శస్త్రాలను ఆశ్రయిద్దామా అంటే, యుద్ధం అంటే భయం కనుక మానేశాను. సరి, ఏ భయం లేని వ్యాపార వృత్తి వుంది కదా అనుకుంటే, దానికి డబ్బు కావాలి. అది మనదగ్గిర లేదు కదా. ఇవేమీ లాభం లేవని నిర్ధారించుకొని, నిన్ను ఆశ్రయించాను. నువ్వే నాచదువు, నువ్వే నా ధనం, అన్నీ నువ్వే, నీ దయవుంటేనే ఇవన్నీ నాకు దక్కుతాయి.

మంత్రి మహిషం 4

చదువు వ్యాపార వస్తువై పోయింది. మర్యాదగా విద్యా జీవనం సాగించడం నానాటికీ కష్టమై పోతోందని ఉదాహరణలద్వారా మంత్రి విశదం చేస్తున్నాడు.

విద్యాపణ్య విశేష విక్రయవణిగ్జాత స్సుధీ శ్శ్రీధర
స్స్వన్నం స్వర్ణ మభూ ద్బతాంబు మఖినో ధిక్తస్య షడ్దర్శినీం
ఖ్యాతః కుట్టికవిస్తు దుర్ధని గృహద్వారేషు నిద్రాయతే
త త్సర్వం మహిషేశ్వరాననుసృతే ర్దౌర్భాగ్య ధామ్నః ఫలం.

శ్రీధర పండితుడు డబ్బు తీసుకొని చదువు చెప్పి బతుకు వెళ్ళదీయవలసి వస్తోంది. పోనీ చేస్తే చేశాడయ్యా, ఇచ్చే డబ్బుని బట్టి, చెప్పే చదువులో వ్యాపార పద్ధతిలో హెచ్చు తగ్గులు చూపిస్తూ మరీ పూర్తి వ్యాపారి అయిపోయాడు. ఇక అంబుదీక్షితుడి విషయానికి వస్తే, తినడానికి వరి అన్నం బంగారమై పోయింది. పూట గడవడం లేదు. ఇంక ఆయన చదివిన కపిల, కాణాద, గౌతమ, పాతంజల, వ్యాస, జైమిని ఋషులు వ్రాసిన షడ్దర్శనాలు ఎందుకు? తగలబెట్టడానికా? ఈ అంబుదీక్షితులుతో కలిసి చదువుకున్న కుట్టికవి ఉన్నాడు (తనే, వాంఛేశ్వర మంత్రి) పొగరు బలిసిన ధనవంతుల వాకిళ్ళముందు నిద్రపోతున్నాడు. ఇదంతా ఎందుకిలా జరిగిందో తెలుసా? దారిద్య్రాన్ని నిర్మూలించగల శ్రీ దున్నపోతు గారిని ఆశ్రయించకపోవడం వల్లనే. సరే, ఈ దేశంలో విద్యవల్ల ప్రయోజనం ఏమీ లేదనుకోవవయ్యా. దేశంలో ఇతర ప్రాంతాలు గొడ్డుపోలేదు కద. అక్కడ ఆదరం ఉంటుంది గనక, సుఖంగా బతక వచ్చునే. అన్నిటా దైన్యమేల? అని శ్రీధర పండితుడనగా దానికి సమాధానం చెపుతున్నాడు.

విద్యన్మాకురు సాహసం శ్రుణువచో వక్ష్యామి య త్తేహితం
త్యక్వ్తా కామద మత్ర సైరిభ పతిం నిర్వ్యాజ బంధుం నృణాం
శ్రీరంగా భిద పత్తనం ప్రతిసఖే మా గా జ్వర స్యా లయం
దూరే శ్రీర్నికటే కృతాంత మహిష గ్రైవేయ ఘంటారవః.

మిత్రమా, శ్రీధరా, సాహసం వద్దు. ఒక మంచి మాట చెపుతున్నాను విను. కోరిన కోరికలు తీర్చేమహారాజశ్రీ దున్నపోతువారిని విడిచి, ఎక్కడికో వెళ్ళాలంటావు. శ్రీరంగపట్టణానికి వెళ్ళేవు సుమా. ఆ వూరు జ్వరాలకు పుట్టిల్లు. అక్కడి వెళ్ళి సంపాదించగలిగేదిజబ్బు తప్ప డబ్బు కాదు. ధన సంపాదన లక్ష్యం దూరం గా వుండిపోయి, యమధర్మరాజు వాహనమైన మహిషం మెడలోని గంట, గణగణ దగ్గరగా వినిపిస్తుంది. శ్రీరంగపట్టణంలో విద్యకు గౌరవం వుండవచ్చు. అక్కడ ప్రభువు ధనం కూడా ఇవ్వవచ్చు. అనారోగ్యపు పుట్ట ధనం ఇచ్చినా వద్దు. ఆయువు మూడుతుంది.

మంత్రిమహిషం 5

విద్యాజీవనం ఏమీ లాభం లేదు. సేద్యమే శ్రేష్ఠమంటూ, శ్రుతి, స్మృతి, ప్రత్యక్షప్రమాణాల ద్వారా నిరూపించి ఆ సేద్యానికి ప్రధాన సాధనమైన దున్నపోతును వర్ణించదలిచాడు మంత్రి. డానికి రాచరికాన్ని ఆపాదిస్తూ, అరాచకాలను ఖండిస్తూ, మంచిని ఉపదేసిస్తూ కావ్యరంగంలోకి కాలు
మోపుతున్నాడు.

యం యో ర క్షతి తస్యస ప్రభురితి స్పష్టం హి, మ ద్రక్షిణో
రజ శ్రీమహిషాన్‌ వినుత్య సఫలం కుర్వేద్య వాగ్వైభవం
మత్పీడా నిరతాన్‌ మదీయ మహిమాభి జ్ఞాన శూన్యాన్‌ ప్రభూన్‌
య న్నిందామి నిమశ్య తద్గుణ విద స్తుష్యంతు సంతో నృపా.

ఏవరెవరిని రక్షిస్తారో, వారే వారికి ప్రభువనేది లోక ప్రసిద్ధం. అందుకని నన్ను రక్షించేది, మహారాజశ్రీ దున్నపోతువారే కనుక, ఆ ప్రభుస్తుతి చేసి న మాట నేర్పరితనాన్ని సఫలం చేసుకుంటాను. నన్ను పీడించడానికి సిద్ధపడేవారిని, నా శక్తినెరుగని అజ్ఞానులైన వారిని, ప్రభువులను, నిందిస్తాను. ఈ నిందను విని గుణం గ్రహించగల, మంచి రాజులు సంతోషిస్తారు.దున్నపోతు వ్యవసాయానికి ముఖ్య సాధనమని, నీకు ప్రభువుగా కనిపించవచ్చు. దానిని స్తుతిస్తున్నట్టుగా శతకం కూర్చి, మూర్ఖులకు జ్ఞానోపదేశం చేయాలని ప్రయత్నించడంకంటె, నేరుగా ఉపదేశించవచ్చు కదా, అని ఎవరైనా అడుగుతారేమో. ఆలాగ కాదు, ద్రోహబుద్ధిగల మూర్ఖులకు నేరుగా ఏమి చెప్పినా, బుర్రకెక్కదు. ఈలాగ చెప్పక తప్పదు అంటాడు మంత్రి.

కంచి త్పశ్వధమం లు లాయ విగుణం కర్తుం ప్రబమ్ధాన్‌ శతం
త్వా మాలంబ్య సముత్సహే , న ఖలు తద్వర్ణస్య మహాత్మ్యత
మ ద్రోహ ప్రవణాధికారి హతక క్రోధేన త న్నిన్దన
వ్యాజా త్త త్ప్రభు త్ప్రభు ష్వపిచ వా గ్గండో మయా పాత్యతే.

మహిషరాజా, నీ గురించి ఒక శతకం చెప్పదలచు కున్నాను. నీ సాటి జంతువ్ల్లో నీవు అధముడివి. ఏ మంచి గుణాల్లూ చెప్పదగినవి లేవు. అయినా, చెపుతున్నాను కదా, అని “నా వంటి మహిమాత్వం ఎవరికీ లేద” ని గర్వపడేవు సుమా. అదేమీ కాదు. నాకు ద్రోహం చేయదలచుకొన్న ఒక అధికారి వెధవని చీకొట్టదలచి, ఈ వంకతో, వాడికి అధికారం కట్టబెట్టిన, వాడి పైవాడికి, ఆ పైవాడికి, తగిలే విధంగా నా వాక్కునే కర్రను చేసి విసురుతున్నాను.

మంత్రి మహిషం 6

దున్నపోతు స్తోత్రం నెపంగా, పాలకులను అన్యాపదేశంగా నిందించడం వల్ల, నిజంగా ధర్మపరులైన రాజులకు కవుల మీద పట్టరాని ఆగ్రహం కలగవచ్చు. అంతేకాదు పండితులందరి మీద కూడా ఆకోపం ప్రసరించవచ్చు. దీని వల్ల ఏమి ప్రయోజనం సాధించినట్టు? అంటూ ప్రశ్న వేసుకునే
బుద్ధిమంతులైన రాజులకీ శతకం సంతోషాన్నే గాని, క్రోధం కలిగించదంటూ, మంత్రి ఇలా అంటున్నాడు

శ్త్రుౖత్వెత న్మహిష ప్రబంధ మహ యే భూపా గుణగ్రా హణ
స్తే బుద్వ్ధా నిజదుర్గుణాన్‌ కవిముఖా త్త ద్వ్య్దంగ్య మర్యాదయా
అద్రోహేణ నిజాః ప్రజా ఇవ యధా ధర్మం ప్రజా రక్షితుం
కుర్వంతు స్వకుల క్రమాగత నరాన్‌ దేశాధికారోచితాన్‌

ఈ మహిషశతకం విని, గుణాలు గ్రహించగల రాజులు సహృదయంతో కవిద్వారా వెలువడిన ఒక్కొక్క శ్లోకంలో ఉన్న వ్యంగ్యార్థాన్ని తెలుసుకొని, తమలోని చెడ్డగుణాలను గుర్తెరిగి, తమ ప్రజలను కన్నబిడ్డల లాగ ధర్మబద్ధంగా పరిపాలించే నిమిత్తం కులక్రమానుగతంగా వచ్చే అర్హులైన వాళ్ళను పదవుల్లో నియమించాలి.

రాజులకు కోపం తెప్పించడం కోసం కాదీ రచన. వారి విధానాలను సంస్కరించడం కోసమే. పాలకులకు మంచి గుణాల మీద గౌరవమే వుంటే, చెడ్డవాళ్ళకి అధికారమిచ్చిన దెవరు? అని ప్రశ్నించుకున్నాడు మంత్రి. కొందరు ద్రోహులు ధర్మాత్ముల్లాగా నటిస్తూ అధికార యంత్రాంగంలో పదవులు చేపట్టి, ప్రజల సర్వస్వాన్ని కొల్లగొట్టే పనిలో వున్నారు. ఎప్పుడూ ఈ సంగతి పాలకుడు గుర్తించడం లేదని మంత్రి బాధ. రాజు బుద్ధిమంతుడే. అతని కంటె బుద్ధిమంతులు మంత్రులు. అయినా, వారినీ, వీరినీ కూడా మోసగిస్తూ, దేశద్రోహ బుద్ధితో కొందరు కుసంస్కారులు, స్వేచ్ఛావ్యవహారాలతో ప్రజల్ని నానా బాధల పాలు చేస్తున్నారు. అందువల్ల మహిష రాజుగారూ, చోళదేశంలో వ్యవసాయం చెయ్యాలని కోరుకోకండీ ఆ కుసంస్కారాలు అధికారంలోకి వచ్చాకే, నా సర్వస్వం కోల్పోయి గోచిపాతతో మిగిలాను. నీకా గోచిపాత పోయే సమస్య కూడా లేదయ్యా సోదరా!!

రాజా ముగ్ధమతి స్తతో ऽపి సచివాస్తాన్‌ పంచయంతః ఖలా
దేశద్రోహ పరా స్తదైవ వృషలా స్సర్వాపహారోద్యతాః
ఆశాం మా కురు చోళదేశ కృషయే త్వం సైరి భాతః పరం
శిష్టం మే త్వలమల్లకం తదపి నభ్రాత స్తవా స్వ్తంతతః

మంత్రి మహిషం 7

దుర్మార్గం అనుసరించే ఆలోచనే రావాలి గాని, వచ్చిందే తడవు స్వార్థపరులైన కుసంస్కారులు విజృంభించకుండా ఊరుకోరు కదా! మంత్రి చెపుతున్నాడు

ధాన్యం వాథ ధనాని వా సమధికం కృత్వా మిథ స్స్పర్థయా
మిధ్యా సాహసినో ऽభ్యుపేత్య వృషలా దేశాధికారాశయా
ఉత్కోచేన నృపాంతక స్థిత జనాన్‌ వశ్యాన్‌ విధాయ ప్రజా
సర్వస్వం ప్రసభం హరంతి చ శఠా స్తేయాంతు కాలాంతికమ్‌

కుత్సితబుద్ధి గల కుసంస్కారులు కొందరు, దేశాధికారం పొందాలనే తహతహతో, మేం ఎక్కువ ధాన్యమిస్తామనో, ధనం ఎక్కువిస్తామనో, వారిలో వారు పోటీలు పడి, పాట పెంచివేసి, లేని సాహసాలు ప్రదర్శిస్తూ, రాజసన్నిధిలో వుండే పెద్ద అధికారులకు లంచాలిచ్చి లొంగదీసుకుని, అధికారం సంపాదించుకుని, బలవంతంగా ప్రజల సర్వస్వాన్నీ దోపిడీ చేస్తున్నారు. అటువంటి దుర్మార్గులు యమ సన్నిధికి పోవాలి. వాళ్ళు బతికి వుండడానికి అర్హులు కారని వాంఛేశ్వర మంత్రి నిప్పులు చెరుగుతున్నాడు. శాపనార్థాలు సరేనయ్యా బ్రాహ్మణులు సేద్యానికి ఉద్యమించారంటే, దొంగలయ్యారనే కదా అర్థం! అంటూ ఎత్తిపొడిచే వారికి సమాధానం చెపుతున్నాడు.

చౌర్యం నామ కృషీవలస్య సహజో ధర్మోః హ్య వృత్య్తంతరై
శ్చోళేషు ద్విజసత్తమై రనుచితా ప్యంగీ కృతా సా కృషిః
తా నేతాన్‌ వృషలా శ్శపం త్య కరుణా యే దుశ్శ్రవై ర్భాషితై
ర్యే వాతాన్‌ ప్రిహరంతి తే న్ముఖకరం భూయాత్క్రిమీణాం పదమ్‌

దొంగతనమా? అది రైతుకి సహజమే అనాలి. ఎందుకంటే, భూమినుంచి ధాన్యాన్ని, గడ్డిని, ఎత్తుకొని పోతూంటాడు. వ్యవసాయ వృత్తి తగినది కాకపోవచ్చు. కాని, చోళ దేశంలో బ్రాహ్మణులకు బ్రతుకుతెరువు వేరే లేకపోవడం వల్ల తప్పడం లేదు. ఇది ఆపద్ధర్మ వృత్తిగా, వ్యవసాయం చేసుకుంటూంటే, కొందరు కుసంస్కారులు వినజాలని పదజాలంతో తిడుతూన్నారు. కొందరైతే కొడుతున్నారు కూడా. వారి నోట పురుగులు పడ! వారి చేతులకు పురుగులు పట్టి పోను!! మంత్రికి కడుపు మండిపోయి బాధించే దుష్టుల మీద కసితో శాపనార్థాలకు దిగాడు.

మంత్రి మహిషం 8

వ్యవసాయాన్ని వృత్తిగా ఎంచుకున్నప్పటికీ, సుఖం లేదు శాంతి లేదు రక్షణ లేదు అని మంత్రి వాపోతున్నాడు.

విద్యాజీవన కుంఠనేన చ కృషా వాలంబితా యాం చిరా
దాపక్వే కణిశే కుతోऽపి పిశునాః కేదార మావృణ్వతే
హా కిం వచ్మి? సుభాహ వాలుమణియం మేజుష్ఠ హస్తాంతరం
హర్కారస్థల సంప్రతీ ముజుముదాది త్యాదయో నిర్దయాః

శాస్త్రబద్ధమైన విద్యాజీవనం లేకపోవడం వల్ల ఇంకేదారీ లేక వ్యవసాయాన్ని నమ్ముకొంటే తీరా పంట కంకిపట్టి పండే సమయానికి, పిసినిగొట్లు తయారు! ఇంక చెప్పేదేముంది? సుభాహులు, వాలు మణియాలు, మేజుష్ఠులు, హస్తాంతరులు, హర్కార స్థలులు, సంప్రతీ ముజుముదాత్తులు వంటి ప్రభుత్వ పదవుల్లో వున్న అధికారులు దయా దాక్షిణ్యాలు లేకుండా, నాలుగు వైపుల నుంచి పంటపొలాల మీదకు క్రమ్ముకొస్తారు. పంటను ఏదో ఒక నెపం పెట్టి ఒడుచుకొని పోవడమే వారి పని! డబ్బు మదం నెత్తికెక్కిన, కన్నుమిన్ను కానకుండా రెపరెపలాడిపోయే స్వభావం కలిగిన, పొగరుబోతుల కంటె దున్నపోతే మేలైనది. ఎందువల్లనో చెపుతున్నాడు.

ముగ్ధాన్‌ ధిగ్ధనికాన్‌ రమామదమషీ దిగ్ధాన్‌ విదగ్ధా నహో!
జగ్ధౌ యబ్ధిషు దగ్ధబుద్ధి విభవాన్‌ స్నిగ్ధైః ఖలై రన్వహయ్‌
ధన్యం సైరిభ మేక మేవ భువనే మన్యే కి మ్తౖన్యెర్నృపై
ర్యో ధాన్యై శ్చ ధనై శ్చ రక్షతి జనాన్‌ సర్వోపకార క్షమః

ధనమదం తలకెక్కి తిండికీ, మైథునానికీ గొప్ప పండితులై, చెడుసావాసాలతో మసలుతూ, ఉన్న జ్ఞానం కూడా పోగొట్టుకొన్న ధనవంతుల్ని ఎల్లప్పుడూ తీవ్రంగా నిరసిస్తాను. వాళ్ళకు డబ్బుంది ఏం లాభం? ఈ ప్రపంచంలో దున్నపోతును మించిన అదృష్టవంతు లుండరు. ఎందుకంటే, అది కష్టం ఓర్చి ప్రజలకు ధనం, ధాన్యం రెండూ సమకూరుస్తుంది. ఆ విధంగా రక్షిస్తుంది. అంతటి ఉపకారం చేసే దున్నపోతును కాదని ఇతర పాలకుల నెందుకు ఆశ్రయించాలి? డబ్బు పొగరు మనుషుల్లో వివేకాన్ని మింగేసి పశుప్రాయుల్ని చేస్తూంటే జన్మకి పశువైనా, దున్నపోతు పజలకు రక్షణ ఇస్తున్నది కనుక ఆశ్రయించాలని కవి హృదయం!

మంత్రి మహిషం 9

డబ్బుపొగరు తలకెక్కిపోయిన వారికి నన్ను మించిన వాడెవడు? అనే దురభిమానం పట్టరానిదిగా వుంటుంది. పోనీ ఆ సంపాదించిన డబ్బు న్యాయసమ్మతంగా వచ్చిందా? అబ్బే! అన్యాయాలు చేసి మూటకట్టినది! డబ్బంటే సంపాదిస్తారు గాని, సంస్కారహీనంగా “దుర్‌ ధనికులు” ప్రవర్తిస్తారంటూ మంత్రి కర్కశంగా నిందకు సిద్ధపడుతున్నాడు.

మత్తా విత్తమదై ర్దురాగ్రహ భృత శ్చండాల రండాసుతా
యే ऽమీ దుర్ధనికా నితాంత పరుష వ్యాహారకౌలేయకాః
తేషాం వక్త్ర విలోకనా త్తవ వరం స్థూలాండకోశే క్షణం
యేన శ్రీమహిషేంద్ర లోస్యత ఇహ ప్రాయోణ మృష్టాసనమ్‌

అన్యాయార్జనంతో అహంకరించే ధనికులు వట్టి నీచపు ముండాకొడుకులు. కుక్కల్లాగా కర్ణకఠోరమైన మాటలు మొరుగుతుంటారు. శ్రీశ్రీశ్రీ హిషరాజా! అటువంటి వాళ్ళ ముఖాలు చూడడం కంటె బరువైన నీ వృషణ దర్శనం మేలు! ఈ దర్శనం వల్ల (అంటే పొలం దున్నే వేళ నీ వెనుక భాగాన నిలిచి వుండడం వల్ల) తరుచుగా మహామంచి భోజనం దొరుకుతుంది. అరక దున్ని, పంట పండించే వారికి మంచి తిండి లభించడం ఖాయం!! ఆ ధనవంతులు నాకే కాదయ్యా, నీకూ అపకారులే … అంటూ మంత్రి, దున్నపోతుకీ, దుర్‌ ధనికులకీ, తండ్రీ కొడుకుల సంబంధాన్ని అంటగట్టి ఎద్దేవా చేస్తున్నాడు.

దేహం స్వం పరిదగ్ధ యద్ధి భవతా ధాన్యం ధనం వా ర్జితమ్‌
తత్సర్వ ప్రసభం హరంతి హి సుచే దారా స్స్వకీయం యథా
హేతు స్తక్త కిలాయమేవ మహిష జ్ఞాతో మయా శ్రూయతాః
పుత్రా ఏవ పిత ు ర్హరంతి హి ధనుప్రేమ్ణా బలా ద్వాऽఖిలమ్‌

మహిషరాజా! నువ్వు నీ శరీరాన్ని ఎంతో కష్టపెట్టుకుని, ధనమో, ధాన్యమో సంపాదించుకుంటే… పన్నులు వసూలు పేరిట సుబేదారులు వచ్చి, ఆ మొత్తమంతా, తమ సొంత సొమ్మైనట్టుగా ఒడుచుకు పోతారు. ఇదెలా సాధ్యమని నేనాలోచిస్తే నాకీ కారణం కనిపిస్తోంది. విను.. ప్రేమతో
కానియ్యి, బలవంతంగా కానియ్యి, తండ్రి ఆస్తిని పట్టుకు పోయే వాళ్ళు కొడుకులే కదా! వీళ్ళని “దున్నపోతు కొడుకు” లని అంటే తప్పేముంది? కనకనే నీ సొమ్ము దోచుకుపోతున్నారని మంత్రి విస్తరించి చెప్పాడు. పాలకుడు, పంట పండించుకొనే రైతుకి ఉపకారమేదీ చేయక పోగా, బలిమిని
దోచుకుపోవడానికి మాత్రం ముందుంటాడని వ్యంగ్యం!

మంత్రి మహిషం 10

నువ్వు ఒళ్ళు విరుచుకుని పండించిన ధాన్యాన్ని ఎత్తుకు పోవచ్చే అధికారులు నీకు అన్నలా? తమ్ముళ్ళా? అంటూ మహిషానికి మరో బంధుత్వం అంటగడుతున్నాడు మంత్రి!

ఉన్మత్తా ద్రవిణాధికార వశత స్స్తంభం గతా దుర్గుణైః
సంజాతా వృషలేశతో విరచితా న్యాయా విభూత్యాదృతాః
కేచి చ్ఛృంగ భృత శ్చ సంప్రతి సుబేదారా ధమాః కాసర
జ్యేష్ఠాః కిం భవతో? వద త్వ మధనా సత్యం సనిష్ఠా ఇమే

కాసర రాజా! ఈ సుబేదారులనే అధములకు నీ పోలికలే కనిపిస్తున్నాయి. వీళ్ళూ నీ కన్నలా? తమ్ముళ్ళా? ఎందుకంటున్నానంటే, నీకున్న బలం వల్ల అనేక విధాల గొంతెత్తి అరుస్తూ (ఏదైన గేదెను చూచినప్పుడు మరీనూ!) వెర్రెత్తినంటుంటావు. వాళ్ళేమో డబ్బు, అధికారం తమ చేతిలో ఉన్నాయి కదా అని వెర్రెత్తి వున్నారు. నువ్వు, మొరటైన తాళ్ళతో కట్టడ వల్ల కట్రాటకు కట్టుబడి వున్నావు. వాళ్ళు దంభం, అహంకారం వంటి దుర్గుణాల పాలై, బిగుసుకు పోయి వున్నారు. ఇది చెయ్యవచ్చు, ఇది చెయ్యకూడదు అనే జ్ఞానం నశించి మసలుతున్నారన్న మాట! ఏపాటి కొద్ది పుణ్యం వల్లనో ఇలా పుట్టేవు. నువ్వు, నిన్ను పోషించే రైతులకు ఆదాయాన్ని పుష్కలంగా సమకూర్చి ఐశ్వర్యంతో తులతూగుతూంటే, వాళ్ళు సచ్ఛూద్ర వంశాలలో పుట్టి అన్యాయాలు చేస్తూ, లంచాలు పట్టి డబ్బు సంపాదించి, ధనవంతులయ్యారు. నీకు కొమ్ములే వున్నాయి. వాళ్ళకు అధికార చిహ్నంగా కొమ్మువాద్యముంది. (అంటే వారు వస్తూంటే అధికార చిహ్నంగా ఆ వాద్యం వినవస్తుంది.) పోలికలు సరిపోయి, నాకు అలా అనిపించింది. (శ్లోకంలో కవి వాడిన పదాలు రెండర్థాలు సూచిస్తున్నాయి.) అయినా దున్నపోతుది ఉత్తమస్థానమే! దున్నపోతుతో మంచిమాటలాడుతూ, తనకు ద్రోహం చేసిన సుబేదారును యముడికి పట్టియ్యి అని ప్రార్థిస్తున్నాడు మంత్రి.

తృణ్యాదాన జలావగాహన తనూ సంఘర్షణాది క్రమైః
కామం సైరిభ రాజరాజ భవత స్సేవా మకారం చిరమ్‌
ఏతావ త్వ్తహ మర్థయే పితృపతిం దేవం త్వదారోహణం
క్షిప్రం ప్రాపయ సన్నిధిం నను సుబేదారస్య మ ద్ద్రోహిణః

నీకు గడ్డివేసి, నీరు పోసి, నీ ఒళ్ళు మురికిపోయే లాగ తోమి, స్నానం చేయించి అనేక విధాలుగా చాలాకాలంగా నీ సేవ చేస్తున్నాను. దున్నపోతు రారాజా! నిన్ను ఒక్క కోరిక కోరుతున్నాను. నాకు ద్రోహం చేసిన సుబేదారు దగ్గరకు, నిన్ను వాహనంగా వాడుకొనే యమధర్మరాజును తొందరగా తీసుకువెళ్ళు. (సుబేదారు నాకే కాదు, నీ శ్రమను దోచుకు పోయాడు కనుక నీకూ ద్రోహే!)

మంత్రి – మహిషం – 11

మంత్రి మానసికంగా ఎంతగా రగిలిపోతున్నా, తనకు సహజంగావున్న వ్యంగ్య హాస్య ప్రవృత్తిని విడిచిపెట్టకుండా, మహిషంతో ఇలా అంటున్నాడు.

క్షుద్బాధాం యది యాసి కాసరపతే
తర్హీదు మాకర్ణ్యతా
మస్మాభి ర్హి తృణీకృతాన్` భువి సుబే
దారాన్` సుఖం భక్షయ
నిస్సారా నపరాధ లేశ రహితా
నేతాన్ పలా లోత్కరా
న్నిత్యం భక్షయతా త్వయా క ఇహ హా
లోకోపకారో భవేత్`.

మహిష ప్రభూ! నీకు ఆకలి వేస్తే నా దృష్టిలో గడ్డిపరకలతో సమానులైన, సుబేదారుల్ని హాయిగా తిను. నేను చెప్పేది విను. ఇలా చేస్తే లోకోపకారం చేసిన ఖ్యాతి నీకు దక్కుతుంది. గడ్డికి రుచీ, పచీ లేదు. పాపం గడ్డిపరకలు ఏ తప్పిదం చేయనివి. వీటిని ఎప్పుడూ తినే నువ్వు, తప్పిదాలు చేయడం తప్ప మరొకటి ఎరగని సుబేదారుల్ని తిన్నావంటే, లోక కంటకుల్ని తొలగించినట్టే లెక్క! పైగా నువ్వు కాసరపతివి! తృణప్రాయుల్ని తినేసే హక్కు సహజంగా నీకుంది అని మంత్రి ఆంతర్యం. ఆ సంగతి అలా వుంచవయ్యా, రాజ సభలో ప్రవేశించి ఠీవీగా కూర్చో, నీకేమి తక్కువ? అంటూ మహిషాన్ని ప్రోత్సహిస్తున్నాడు మంత్రి –

కర్షం కర్ష మహర్నిశం వసుమతీం
క్లి శ్నాసి కిం కాసర?
త్వం సభ్యై రధునాతనై ర్నృప సభం
సాకం సుఖే నా వస,
న జ్ఞానం న చ మే స్తి కౌశల
మితి వ్యర్ధాం మతిం మా కృథా
స్త్వత్తో మూఢతమా ఇమే; భవసి హి
త్వం తేషు వాచస్పతిః.

దున్నపోతా! రాత్రీ పగలూ భూమిని దున్నుతూ శరీరాన్నెందుకు కష్టపెట్టుకుంటావు? నన్నడిగితే, ఈనాటి రాజసభలో కూర్చునే సభ్యులతో సుఖంగా కలిసి, కూర్చో. “నా కంత జ్ఞానం లేద”నో, “నాకంత నేర్పరితనం లేద”నో అనవసరపు ఆలోచనకు తావివ్వకు. వీళ్ళు నీకంటె మూర్ఖులు. నిజం చెప్పాలంటే, వాళ్ళలో నువ్వే బృహస్పతివి! సందేహించకు కానియ్యి.

మంత్రికి ఆనాటి రాజసభలను “అలంకరించే” సభ్యుల బుద్ధి విశేషం మీద అంతటి అభిప్రాయం వున్నదన్న మాట! దున్నపోతులను మించిన జ్ఞానశూన్యులు “సభ్యులు” గా చెల్లిపోతున్నారని మంత్రికి ఆవేదన!

మంత్రి – మహిషం – 12

మంత్రి ఎవరిని ఆశ్రయించుకుంటే మేలు జరుగుతుందో చాలాకాలం గ్రహించుకోలేకపోయానంటూ మంత్రి వాపోతూ అంటున్నాడు.

తా నాశ్రిత్య చిరం ఖలాన్` మధుముచా
వాచా చ నుత్వా బహు
శ్రాంతో హం విఫలశ్రమ స్తదుపరి
ద్రా గ్వైశ్యకర్మా శ్రితః
నిష్కాణ్యద్య శతం వితీర్య మహిషా
భిఖ్యా నుపేత్య ప్రభూన్`
సమ్యక్తైః పరిరక్షిత శ్చ కృతవిత
స్తౌ మద్య హర్షేణ తాన్`.

ఇంతవరకు చెప్పిన దుర్మార్గుల్ని ఆశ్రయించుకొని తేనె మాటలతో వాళ్ళను చాలాకాలం పొగిడి పొగిడి, అలసిపోయాను. వారి నాశ్రయించడంవల్ల వట్టి శ్రమ తప్ప ఏ ప్రయోజనం కలగలేదు. వాణిజ్యం వైపు మళ్ళాను. అలా సంపాదించిన, నూరు మాడలు ఖర్చు చేసి, మహిష ప్రభువుల్ని ఆశ్రయించాను. ఆ ప్రభువు వారే నన్ను రక్షించారు. అందుకు కృతజ్ఞతతో వారిని సంతోషంగా స్తోత్రం చేస్తున్నాను. దుర్మార్గుల్ని ప్రభువులనుకొని పొరబడి నా తప్పు తెలుసుకొని, అసలైన రక్షణ నిచ్చే ప్రభువు సన్నిధి చేరి, సుఖపడుతున్నానని మంత్రి భావం.

నీ ఔదార్యం గొప్పదయ్యా, నువ్వు సామాన్య జంతువవుకావు అంటూ కృతజ్ఞతా పూర్వకంగా, మంత్రి అంటున్నాడు మహిషంతో –

త్వం క్రేతోసి మయా పణైః కతీపయై
ర్భ్ర్తుం కుటుంబం నిజం
త్వం తు ప్రా గధ మరణతా మివ భజన్
స్వం క్లేశయిత్వా వపుః
నానాధాన్య సముద్భవై ర్యదకరో
స్త్వం మాం తథా నిర్వృతం
తత్తే స్మి మూల్యం వినా.

శ్రీ మహిషరాజా, వినవయ్యా! నా భార్య, పిల్లలను పోషించుకోవడం కోసం కొంత సొమ్ము ఖర్చుచేసి నిన్ను కొన్నాను. నువ్వేమో, నా కెప్పుడో బాకీ పడినట్టు, నీ శరీరాన్ని శ్రమపెట్టి అనేక విధాలైన ధాన్యాలు పండించి నన్ను సుఖపెట్టావు. ఆ యీ కారణం వల్ల నువ్వు నాకు చేసిన ఉపకారాలకు జవాబుగా నేను నీకు అమ్ముడు పోతున్నాను. ఇందుకు నువ్వేమీ “వెల” చెల్లించనవసరంలేదు.

మంత్రి కన్నీటితో అన్నమాటలివి. నన్ను మనిషి….సాటి మనిషి అవమానాల పాలు చేసి, కష్టపెట్టాడు. నువ్వు జంతువవై వుండీ, నువ్వు శ్రమపడి నన్ను సుఖపెట్టావు. నిన్ను నేను కొని వుండ వచ్చు. నేను నీకు “వెల” ఏమీ చెల్లించనవసరం లేని విధంగా అమ్ముడు పోతున్నానని మంత్రి కృతజ్ఞత తెలుపుతున్నాడు.

మంత్రి – మహిషం – 13

నాకు నువ్వు నీకు నేను అన్యోన్యంగా కట్టుబడి ఉన్నామంటూ మంత్రి అనుబంధాన్ని విశదం చేస్తున్నాడు.

త్వం బద్ధోసి హి మద్గుణై ర్దృఢ మహం
బద్ధోస్మి చ త్వ ద్గుణై
స్త్వం మాం రక్షసి సైరిభోత్తమ సఖే!
రక్షామి చ త్వా మహం
ఇ త్యన్యోన్య కృతోపకారముదితా
వావా మిహ ద్వా వపి
స్థాస్యావ శ్శరదాం శతం
ద్రుత అమీ నశ్యంత న శ్శత్రవః

సైరిభశ్రేష్టుడా! నువ్వు నా గుణాలకు (త్రాళ్ళకు) కట్టుబడి వున్నావు. నీ గుణాలకు (మంచి లక్షణాలకు) నేను గట్టిగా కట్టుబడి వున్నాను. అంటే, ఉభయుల్ని రెండు విధాల “గుణాలు” (త్రాళ్ళు) బంధించివుంచాయి. నువ్వు నన్ను కాపాడుతున్నావు. నిన్ను నేను కూడా కాపాడుతున్నాను. ఈ విధంగా ఒకరికొకరం ఉపకారం చేసుకోవడం ద్వారా సంతోషం పొందుతున్న మన మిద్దరం కూడా నూరేళ్ళు నిండుగా జీవిద్దాం. మన శత్రువులు నశించిపోదురు గాక!

ఉపకార గుణం, కృతజ్ఞతాభావం, సుగుణాలకు నిబద్ధులై వుండడం చిరకాలం జీవించడానికర్హతలుగా మంత్రి పరోక్షంగా సూచిస్తున్నాడు. మహిష రాజాధి రాజును ఒక పక్కన స్తోత్రం చేస్తూనే, ఆ చేయడంలో, తనను బాధించే ఒక “లోటు” లేదా “లోపం” గురించి మంత్రి వాపోతున్నాడు.

స్తోతు త్వాం మహిషాది రాజ సుగుణాం
దీదాంసతే ధీ ర్మమ
త్వం చ స్తుత్యత యా ప్రబంధ వచసాం
యోగ్యోసి కిం త్వ స్వహం`
విత్తోన్మత్త నరేంద్ర దుర్గుణ ఘటా
మిధ్యాస్త వోపక్రమై
ర్వాగ్భిః పర్యుషితాభి రద్య భవతః
కుర్వే మతిం క్షమ్యతాం`

రారాజా! మంచి గుణాలకు ఆలవాలమైన నిన్ను స్తోత్రం చేయాలని నా బుద్ధికి తోస్తోంది. నువ్వు స్తుతికి అర్హుడవే కనుక నీ పై గ్రంధ రచన చేయడానికి యోగ్యుడవు. డబ్బు మదంతో వెర్రెత్తి, మంచి చెడ్డల్ని మరిచిన పాలకుల గుంపుల దుర్గుణాలను, దొంగస్తోత్రాలు చేసి నా పద జాలానికి మకిలి పట్టించాను కదా! అటువంటి “పాసిపోయిన” పదజాలంతో నిన్ను స్తోత్రం చేస్తున్నందుకు నన్ను క్షమించు!

అర్హుల్ని స్తుతించకపోవడం ఒక తప్పయితే, అనర్హుల్ని స్తుతించడం పెద్ద తప్పు. పని గడవడం కోసం, శుంఠల్ని స్తోత్రం చేసి చేసి, మాటలకు మకిలి పట్టించడం నేరం. అటువంటి “నిలవ” మాటలతో స్తుతి చేస్తున్నందుకు మన్నించవయ్యా అంటూ మంత్రి సిగ్గుపడుతున్నాడు.

మంత్రి – మహిషం – 14

నువ్వు సమర్థుడివి. మమ్మల్ని రక్షించగల వాడివి నువ్వే అంటూ కృతజ్ఞతా పూర్వకంగా మంత్రి, మహిషాన్ని సంభావిస్తూ అంటున్నాడు.

శంబా కారు పిషాణి శిత్తి రియదా
ముంజాళి కంబాళికా
సూచీ కారు విశేష కోద్రవ తిల
శ్యామాక గోధూమకాన్`
త్వం సిద్ధార్థ కుళుత్థ ముద్గ తువరీ
నిష్పావ మాషాదికం
తం తం కాల ముపేత్య సైరిభపతే
నిష్వాద్య సంరక్షణః

సైరిప్రభూ! ద్రావిడ దేశంలో ప్రసిద్ధంగా పండే శంబాలు, కారులు, పిషాణాలు, రియడాలు, ముంజాళులు, శంబాళికలు, సుచీలు మొదలైన రకరకాల వడ్లు, కొర్రలు, నువ్వులు, చామలు, గోధుమలు, తెల్లావాలు, ఉలవలు, పెసలు, కందులు, అనుములు, మినుములు మొదలైన ఇతర పంటలు, కాలానుగుణంగా ఉత్పాదించి నువ్వు మమ్మల్ని రక్షించు.

భూమి సారవంతమైనది. నువ్వు ఎంతటి శ్రమనైనా తట్టుకోగల బలశాలివి మాత్రమే కాదు, నిన్ను నమ్ముకున్న వాళ్ళని రక్షించే సద్గుణశాలివి కూడా కనుక, నిన్నీ కోరిక కోరుతున్నాను. ఈ పంటలు మా పొట్ట నింపడమేకాదు, మాకు ధన సంపాదన కూడా చేసి పెడతాయని ధ్వని. బుద్ధి హీనుడు, చేతికందిన అన్నాన్ని జారవిడిచి, భిక్షాటనకు బయలుదేరతాడనే న్యాయాన్ని స్మరించుకొంటూ మంత్రి మహిష హృదయాన్ని ప్రశంసిస్తున్నాడు.

న బ్రూషే పరుషం న జల్పసి మృషా
వాదాన్ న గర్వోన్నతిం
ధత్సే ప్రత్యుత లాంగలే నియమిత
స్స్వం క్లేశయిత్వా వపుః
మర్త్యానా మనుపాధి జీవనకృతే
త్వం కల్పసే కాసర!
త్వ య్యేవం సతి దుర్నృపా ననుసరన్
హంతా స్మ్యహం వంచితః.

నువ్వు కటువుగా మాట్లాడవు. అబ్ద్ధాలు చెప్పవు. గర్వంతో రెచ్చిపోవు. ఈ సుగుణాలు సరే. నాగలికి కట్టిన నీ శరీరాన్ని కష్ట పెట్టుకుని మనుషులకు ఉపద్రవాలు లేని జీవనోపాధి ఏర్పరుస్తున్నావు. నువ్వు ఇంత ఉదారంగా ఉంటూంటే, అయ్యయ్యో, నా సంగతి చూడు! నేను దుర్మార్గులైన పాలకుల వెంటబడి మోస పోయాను!

తెలివి తేటలకల్లా ముఖ్యం, ఇతరుల యోగ్యతా యోగ్యతల్ని అంచనా వేసుకుని యోగ్యుల్ని ఆశ్రయించడం ప్రధానం. నేను ఉపకారివైన నిన్ను గుర్తించి, ఆశ్రయించడంలో ఆలస్యం చేశానయ్యా! అని మంత్రి వాపోతున్నాడు.

మంత్రి – మహిషం – 15

సేవించుకోదలిచినప్పుడు మాన మర్యాద లెరిగిన, వివేకం కలిగిన “పాలకుడు” దొరకడం కూడా అదృష్టమే! అంటున్నాడు మంత్రి.

పైశున్యం నహి కర్ణగామి భవతో
నాంచ స్యయే వంచనా
మేకా కారత యైవ తిష్ఠసి సఖే
సర్వా స్వవస్థా స్వపి
భూపాలై రల మవ్యవస్థ విషయై
ర్దిష్ట్యాద్య లబ్దోసి నః
శ్రీమత్కాసర సార్వభౌమ భవతా
నా ధేన మోదామహే

మిత్రమా! కాసర సమ్రాట్`! చెప్పుడు మాటలే పనిగా పెట్టుకొన్న కొండెగాళ్ళ మాటలు, నీ చెవి కెక్కవు. నువ్వు ఎవరినీ మోసం చేయవు. ఎటువంటి పరిస్థితుల్లోనూ నువ్వు ప్రవర్తనలో హెచ్చు, తగ్గులు లేకుండా ఒకే విధంగా వుంటావు. ఈ రాజులున్నారు చూశావా, వీళ్ళెప్పుడు అరాచకంగా వుంటారు. (వారి చేతల్లో మాటల్లో, నిలకడ వుండదు) చాలు చాలు. వాళ్ళు వద్దు. మా అదృష్టం కొద్దీ నువ్వు మాకు దక్కేవు. నీ వంటి ప్రభువు దొరికినందుకు మాకెంతో ఆనందంగా వుంది. ఆశ్రయించుకున్న వాళ్ళను రక్షించడంలో అగ్రేసరుడైన నిన్ను ఆశీర్వదించకుండా ఉండలేనంటున్నాడు మంత్రి.

న స్వప్నేపి దరిద్రతా ప్రసజతి
త్వా మాశ్రితానాం నృణాం
కో శే ద్రవ్య చయైః ప తంతి బహువ
శ్స్యాల్యాదయో వ్రీహయః
ఇత్థం సర్వ జనావన ప్రతి భువే
దీనా వళీ బంధవే
భూ యస్యో మహిషాధిరాజ భవతే
భూ యా సుర ద్యాశిషః.

నా మహిష రాజా! నిన్ను నమ్ముకొని బతికే మనుషులకు కలలో కూడా పేదరికాన్ని దరిజేరనివ్వవు. కోశాలలో, కొట్టాలలో ధన సంపద, ధాన్య సంపద వచ్చి పడతాయి. (అంటే డబ్బుకి డబ్బు, వివిధ ధాన్య రాశులకు రాశులు వృద్ధి అవుతాయి). ఇలాగ ప్రజలందరిని రక్షించడానికి కంకణం కట్టుకున్న దీన జనబంధువువైన నీ కివే మా ఆశీర్వాదాలు. నీకు ఏ రోగాలు లేకుండా, దృఢమైన శరీరం కలకాలం వుండాలని కోరుకుంటున్నామని సారాంశం.

నీ ఆరోగ్యం మా ఆరోగ్యం. నీ సేవ మా భాగ్యం. నీ దయా వీక్షణం మాకు రక్షణం. పది కాలాలపాటు నువ్వు బాగుండాలని కోరుకుంటామయ్యా! అని మంత్రి కృతజ్ఞతా వచనం!

మంత్రి – మహిషం – 16

రోజూ దుష్ట పాలకుల కటువైన మాటలు విని విని విసిగి పోయిన చెవులకు, మహిష కంఠధ్వని, అమృతపాయంగా వినిపిస్తుందంటున్నాడు మంత్రి.

నిత్యం హంత వివర్ధమాన సుమహా
దుష్ప్రాభవోత్సాహ వ
ద్దు ర్భూపాలకృపా లవ చ్యుత రుశ
త్యాకర్ణ నో దీర్ణయోః
నిర్వ్యా జం మమ కర్ణయో స్త్య మమృతం
హుంకారవం చా కృథా
దిష్ట్యా సంప్రతి సీద సీహ మహిష
క్షేత్రేషు కృ ష్యున్ముఖః.

ఒకనాటి కొకనాడు పెరిగిపోతున్న దురభిమానం, దుష్పరిపాలనం గల చెడ్డ పాలకులు మాట్లాడే మచ్చుకైనా దయలేని, కటువైన, మాటలు విని విని, చెవులు చిల్లులుపడ్డ నాకు, నువ్వు ఏ కారణం లేకుండానే చేసే హుంకారం అమృత సమానంగా వినిపిస్తోంది. అటువంటి నువ్వు, ఓ మహిషరాజా! దైవవశాత్తు (విధి ప్రేరణవల్ల) పొలం దున్నే నిమిత్తం వరిమళ్ళలో ఉత్సాహంగా శరీరాన్ని కష్టపెట్టుకుంటున్నావు. సుఖపడవలసిన నీకు కష్టాన్ని, సుఖాలకు తగని దుష్టులకు వైభవ సమృద్ధిని, ఆ “విధి” కల్పించిందని మంత్రి ఖేదపడుతున్నాడు.

నిజంగా దయగలిగి రక్షించగల మహిష రాజాధిరాజును ఆశ్రయించకుండా, కొందరు దుష్ట ప్రభువుల్ని పట్టుకు వ్రేలాడతారెందుకు? అని మంత్రి అసహనంతో ప్రశ్నిస్తున్నాడు.

మూఢా భాస ధనోష్మ భీష్మవదన
క్ష్మాపాల పాశాంగణే
ష్యాశా పాశ వికృష్యమాణ హృదయా
వ్యర్ధాం స్థితిం తన్యతే
అస్మ ద్భూపతి మాశ్రయంతి న బుధాః
కామప్రదం సైరిభం
యోస్మా నక్షతి రక్షతి క్షితిఫలై
సౌమ్య స్సమస్తై రపి.

మూర్ఖులు, నిందితులు, డబ్బున్నది కదా అని ఎప్పుడూ రుస రుసలాడుతూ ముఖాన్ని కోపంతో మటమట లాడించుకొంటూండే తుచ్ఛ పాలకుల, ఇంటి వాకిళ్ళలో పడిగాపులు కాస్తూ, వాళ్ళేదో ఒరగబెట్టక పోతారా అనే ఆశాపాశాలు యీడ్చి పెడుతూండగా నిరర్ధకంగా కొందరు గడుపుతున్నారు. అంతే గాని కోరిన కోరికలు తీర్చి, ధనధాన్యాలు సమకూర్చి, రక్షించగల ప్రసన్నమూర్తి మా మహిష ప్రభువును ఆశ్రయించరుకదా!

తుచ్ఛులు, మదమత్తులు, అయిన పాలకుల వెంట ఎందుకు పడి, అవమానపడతారయ్యా? మహిషాన్ని నమ్ముకొని వ్యవసాయం చేసుకుంటే ఎంత సుఖం!! అని మంత్రి గట్టిగా మందలిస్తున్నాడు.

మంత్రి – మహిషం – 17

దున్నపోతుకు ఏమి తక్కువ? మహారాజయోగమంటే ఏమిటి? మనం అనుకోవడంలోనే వుంది. ఆ మాటకు వస్తే, దున్నపోతుకు రాజభోగాలు తక్కువా? అని ప్రశ్నించి, అవేమిటో చెపుతున్నాడు మంత్రి.

గోష్ఠం తే నృప మందిరం శకృ దపి
ప్రాయేణ కస్తూరికా
పృధ్వీరేణు సముత్కర స్తు వపుషః
ప్రత్యగ్ర పిష్టాతకః
నిర్వ్యా జోపకృతి ప్రవీణ మనసో
మానేన ల బ్ధోన్నతే
స్సర్వం తే మహిషాధిరాజ త దిదం
భూషా విశేషాయతే.

మహిష రాజాధిరాజా! నీది మహారాజ యోగమే! మహారాజులకు భవనాలుంటే, నీకు నువ్వుండే పశుశాలే రాజభవనం. వాళ్ళకు ఒంటికి పూసుకొనడానికి కస్తూరి వుంటే, నీ పేడ నీకు కస్తూరి. వారి బట్టలకు, వాసన సమకూర్చే పరిమళ ద్రవ్యం “పట వాసకం” వుంటే, నీకు నీ నేల ధూళే “పట వాసకం”! కారణం లేకుండానే ఇతరులకు ఉపకారం చేయడంలో నిపుణుడివి. ఉన్నతమైన మనస్సు కలిగి ప్రతిష్ఠ సంపాదించుకున్న వాడివి అయిన నీకు అందుబాటులో ఉన్నవి గొప్ప అలంకారాలుగా పరిణమిస్తున్నాయి.

మహిషం, నానా కష్టాలు పడి, పాలకుడి ధనాగారాన్ని నింపుతూండగా, ఆ పాలకుడు మాత్రం దానికి ద్రోహం చేస్తున్నాడని మంత్రి యీసడిస్తున్నాడు.

హా! జానుద్వయసే దురుద్ధరపదే
పంకే వహన్` లాంగలం
పశ్చా చ్ఛూద్రకర ప్రతోద ఘటనా
సంజాత భూరి వ్రణః
క్లేశం యాసి హి కోశపూరణ కృతే
రాజ్ఞ స్స తు ద్రుహ్యతి
బ్రూమః కిం మహిషేంద్ర! తే శివ శివ
త్వ ద్భాగ సర్వస్వహృత్.

మహిషేంద్ర! మోకాలి లోతు బురదలో, కాలు కదపడానికి వీలులేని స్థితిలో, నాగలి మోస్తూ నీ వెనక వైపున నిలబడి ఆ నాగలి నడిపించే పెద్దకాపు ముల్లు గర్రతో పొడవడం వల్ల ఏర్పడిన పెద్దగాయంతో, బాధను సహిస్తూ పాలకుడిగారి బొక్కసం నింపడానికి కష్టపడుతున్నావు. ఇంత చేస్తున్న నీ పట్ల ఆయన గారికి కృతజ్ఞత ఏమైనా వుందా? శివ శివా! ఇంక చెప్పేదేముంది! నీ సర్వస్వం దోచుకుని నీకు ద్రోహమే చేస్తున్నాడయ్యా!

ఆయాస పడేది నువ్వు! అందలాలెక్కినవాడు దోపిడిగాడు! వాడికి కృతజ్ఞత ఎక్కడిది! ద్రోహమే చేస్తాడని గమనించమని మంత్రి నిప్పులు చెరుగుతున్నాడు.

మంత్రి – మహిషం – 18

మహిషం, సామాన్య జంతువు కాదు. మానసం కలది. ఎవరినైనా పోషించగలననే ధీమా కలది. అందుకే, దాని ప్రతిజ్ఞ ఏమిటో వివరిస్తున్నాడు మంత్రి.

మూఢాః కేచి దుపాశ్రయంతి ధనికాన్
క్లిశ్యంతు నశ్యంతు వా
యో మా మాశ్రయతే తమేవ బిభృయా
మాత్మప్రయాసై రితి
మృ ష్టాన్నైక వదాన్య సైరిభపతే
హుంభా రవ వ్యాజతో
ఘంటా ఘోష పురస్సరం వితను షే
శమ్య క్ప్రతిజ్ఞా మపి.

“కొందరు మూర్ఖులు, ధనవంతులను ఆశ్రయించుకు బతుకుతూంటారు. వాళ్ళు కష్టాల పాలుకానీ, చావనీ, మన కనవసరం. నన్ను ఆశ్రయించినవారికి నన్ను కష్టపెట్టుకునైనా సరే, పోషణ జరిపిస్తాను.” అంటూ నీ మెడలోని గంటమోత సాక్షిగా, “హుంభా” అని ధ్వనిచేసే నెపంతోనూ, ప్రతిజ్ఞ చేస్తున్నావయ్యా, సైరిభపతీ! మృష్టాన్నదాతా!!

ఆ ప్రతిజ్ఞ అర్ధం చేసుకున్న వాళ్ళు బాగుపడతారు. కానివాళ్ళు కష్టాలపాలవుతారని మంత్రి స్పష్టం చేస్తున్నాడు. నీ గుణగణాలను ఎంత పొగిడినా తనివి తీరదు. తలుచు కొనేకొద్దీ అవి ప్రశంసనీయాలే నంటున్నాడు మంత్రి.

ఖ్యాతా నాహరతు క్రతూ నపి శతం
క్రూరం విధత్తాం తపో
యోగాభ్యాస ముపైతు వా కలయతాం
తీర్థాటనం వా పునః
త్వ త్సందర్శన మంతరా న మహిష
ప్రాప్నోతి లోక శ్శుభాన్
హం హో ప శ్వథమోపి సైరిభ గుణై
శ్శ్లాఘ్యోసి లోకోత్తరైః.

ఎవరు కానీ సుప్రసిద్ధంగా జ్యోతిష్టోమం మొదలైన యజ్ఞాలు చెయ్యవచ్చు గాక, కఠిన నియమాలతో తపస్సు చేయవచ్చు గాక, అష్టాంగ యుక్త చిత్తవృత్తి నిరోధకమైన యోగాభ్యాసం చేయవచ్చు గాక! అలాగే, ధనుష్కోటి, ప్రయాగ మొదలైన తీర్థాలు తిరిగి స్నానాలు ఆచరించవచ్చుగాక, ఒకసారి కాదు మళ్ళీ మళ్ళీ చేయవచ్చుగాక! అయినప్పటికీ, నీ దర్శనం లేకుండా నీతో సహవాసం లేకుండా, ప్రజలు శుభాలు, యజ్ఞ దాన భోగాలు, పొందజాలరు. నువ్వు అందరూ లోకువగా చూసే పశువువే కావచ్చు. కొందరి దృష్టిలో నికృష్టుడవే కావచ్చు. ధాన్యాలు ఉత్పత్తి చేయడం ద్వారా, యజ్ఞ హవిస్సులు ఉత్పత్తి చేయడం ద్వారా, జనజీవనానికి ఉపకారం చేస్తూ ప్రశంసా యోగ్యత సంపాదించుకున్నావు. ఇది ఆశ్చర్యకరమే!!

మంత్రి – మహిషం – 19

నిజమాలోచించి, నిష్పక్షపాతంగా చెప్పవలసి వస్తే ఈ ప్రపంచపు నిలకడతనానికి, దున్నపోతే ఆధారమని నిరూపిస్తున్నాడు మంత్రి.

త్వా మాదౌ గణయంతి మూఢగణనా
ప్రస్తావనా యాం జనా
స్తే మూఢా మహి మావిద స్తవ న తే
మృష్యామి తాం వాచ్యతాం
స స్యోత్పత్తి నిదాన మ స్యథ హవి
ర్మూలం సురాణా మసి
బ్రూమః కిం బహు కాసరేంద్ర జగతా
మాధారతాం గా హసే.

ఈ లోకంలో జనం చిత్రం చూశావా? మూర్ఖుల్ని లెక్కించే సందర్భాల్లో మొట్ట మొదట నిన్ను లెక్కిస్తూంటారు. వాళ్ళు వట్టి మూర్ఖులు. అంతే కాదు, నీ మహిమ బొత్తిగా ఎరగనివారు. అటువంటి వారి మాటల్ని సహించను. ధాన్యాల ఉత్పత్తికి నువ్వే ఆధారం. దేవతలకు యజ్ఞాలలో సమర్పించే హవిర్ద్రవ్యాలను ఉత్పత్తి చేయడానికి సైతం నువ్వే మూలాధారం. అసలిన్ని మాటలనుకోవడమెందుకు? ఈ ప్రపంచం మొత్తానికే నువ్వు మూలాధారం. నిన్ను ఇంత శక్తిమంతుడ్ని, మూర్ఖుల జాబితాలో జేర్చిన వారే మూర్ఖులు అంటూ ఈసడిస్తున్నాడు. రాజ గృహ ద్వారాలు పట్టుకొని వ్రేలాడే వారేపాటి వారు? ఆ పని చేసిన దోషం నశించడం కోసం, మంత్రి, మహిషానికి నమస్కరిస్తూ ఇలా అంటున్నాడు.

దుర్వాణీక సముద్య దుద్భట భట
శ్రేణీ కర వ్యాపృత
ద్రాఘీయ స్ఫుట ధూమవర్తి విగళ
ద్ధూమాంధకారా వృతే
తన్నిష్ఠీవన పూతిగంథ భరితే
భూపాల బాహ్యాంగణే
వాసక్లేశ హరాయ సైరిభపతే
మన్నాధ! తుభ్యం నమః.

మహిషరాజా! నీకు నా నమస్కారం. ఎందుకంటే, నువ్వే నా ప్రభువ్వి! చాలాకాలంగా, నిలబడడానికి దుర్భరంగా వుండే రాజగృహాల వాకిళ్ళలో నేను పడిగాపులు కాశాను. పొగరుతలకెక్కిన రాజభటులు మెరిసే కత్తులు ధరించి, ద్వారంలో నిలుచుండి, వచ్చిన వారి యోగ్యత విచారించకుండా కటువుగా మాట్లాడుతూ, పొడుగాటి పొగాకు చుట్టలు, చేత వహించి పొగ వదులుతూ, ఆ పొగ దట్టంగా చుట్టూ అలుముకొనేలాగ చేస్తూ, తుపుకు తుపుక్కున ఉమ్ముతూ, దుర్గంధం నింపుతూండే రాజద్వారాలవి! అటువంటి చోట నిలబడిన కష్టం హరించి పోవడానికి గాను నీకీ నమస్కారమయ్యా అని పాపపరిహారం చెప్పుకుంటున్నాడు మంత్రి.

మంత్రి – మహిషం – 20

కవులూ, ఆశ్రితులూ, తమ ప్రభువుల శృంగార చేష్టల్ని గొప్ప చేసి వర్ణిస్తూవుంటారు. ఆయా శృంగార చేష్టలు తప్ప, ఆ ప్రభువులు తమ జీవితాల్లో ఏమీ సాధించిన దాఖలాలు కనిపించవు! మరి, నాకు ప్రభువువైన, ఉదారుడవు, శ్రమజీవివి అయిన నీ శృంగార చేష్టలు నేను వర్ణిస్తే మాత్రం తప్పేముంది? అని సంజాయిషీ చెప్పుకుంటూ వర్ణనకు దిగుగున్నాడు మంత్రి.

కేదారే మహిషీ మనోజ గృహ మా
ఘ్రా యోన్నమ య్యావనం
దంతాన్ ఖురైః క్ష్మాం ఖనన్
ప్రత్యగ్రాయిత సూరణాంకుర నిభం
త త్కించి దుజ్జృంభయ
న్నానందం మహిషేంద్ర నిర్విశసి య
త్త ద్ద్రష్టృ నేత్రోత్సవః.

మహిష రసిక రాజేంద్రా! నువ్వు వరిపొలంలో, నీ ప్రేయసి గేదె “మనోజగృహాన్ని” మూజూసి, మోరపైకెత్తి, పళ్ళు బయట పెట్టి (పళ్ళికిలించి) వికృతంగా కూతకూసి, గిట్టలతో నేలను తవ్వి, కొత్త కందమొలక వంటి “ఒకానొకదాన్ని” (నీ అంగభాగాన్ని) రిక్కబెట్టి, ఎంత ఆనందం అనుభవిస్తున్నావో! చూసే వాళ్ళకు ఎంత కన్నుల పండువుగా వుంటుందో ఎంతని చెప్పేది? మంత్రి ఈ “నాటు వర్ణన”, తెలిసి తెలిసి చెయ్యడంలో వుద్దేశం, కవులు తమ ప్రభువుల మితిమీరిన శృంగార వర్ణనల పట్ల తనకు గల ఏవగింపు ప్రకటించడం. వాళ్ళది శృంగారమైతే, నీ శృంగారం వర్ణనీయం కాకుండా పోతుందా? అని మహిషాన్ని రెచ్చగొట్టడం!!

పోనీ అదెందుకు? వద్దులే నీలో ఋషీశ్వరుణ్ణి చూసే ప్రయత్నం చేస్తానంటూ పూర్తిగా వేరైన వర్ణనకు ఉపక్రమిస్తున్నాడు మంత్రి.

పర్ణానాం పయసాం చ నిత్యమశనైః
కాలం క్షిపన్ వర్తసేనిష్కంప స్తపసి స్థితో హి నిభృతం
త్వం పర్ణశాలాంతరే
శేషే స్థండిల ఏవ చాను దివసం
ద్వి స్త్రి ర్ని మజ్జ స్యపి
ప్రార్థ్యం కిం తవ? కాసరేంద్ర య దృషే
శ్చర్యాం సమాలంబ సే.

కాసరేంద్ర! నువ్వు ఋషి మాదిరిగానే ఆకులు తిని బతుకుతున్నావు. కేవలం జలభక్షణ చేస్తున్నావు. కుటీరంలో నివసిస్తూ, చలనం నిరోధించి కాలం గడుపుతున్నావు. ఋషి పర్ణశాలలో తపస్సు చేసుకుంటూనట్టే, నువ్వు కూడా (తపసి – మాఘమాసంలో) పర్ణశాలలో గడుపుతున్నావు. ఆయనగారి మాదిరిగా, కటిక నేలమీద పడుకుంటున్నావు. ఋషి రోజూ రెండుసార్లు స్నానం చేస్తే, నువ్వు రెండుమూడు మార్లు నీటిలో మునుగుతున్నావు (స్నానమాచరిస్తున్నావు). ఇదంతా చూడగా నువ్వు ఋషి చర్యను అనుసరించగోరితే, అంతకంటె కావలసిన దేముంది? అనిపిస్తోంది.

(అసంపూర్ణం)

[త్వరలోనే పూర్తి పాఠం అందించడానికి ప్రయత్నిస్తున్నాము – సం.]