పరిచయము

కవితలను వచనరూపముగా, పాటలుగా, పద్యములుగా వ్రాయవీలగును. ఇందులో వచన కవితా రచనలో తగినంత స్వేచ్ఛ ఉంటుంది. పద్యములు గణబద్ధమైనవి. అనగా, పద్యాల లోని పాదములలో ఒక్కొక్క అక్షరము ఒక లఘువుగానో (I), లేక ఒక గురువుగానో (U) ఉంటుంది. ఈ గురులఘువుల అమరిక ఒక్కొక్క పద్యమునకు ఒక్కొక్క విధముగా ఉంటుంది. శార్దూలవిక్రీడితమునకు గురులఘువులు UUUIIUIU IIIU UUIUUIU (మ-స-జ-స-త-త-గ) అయితే ఉత్పల మాలకు UIIUIUIII UIIUIIUIUIU (భ-ర-న-భ-భ-ర-వ). పద్యములను రాగ యుక్తముగా పాడుకోవచ్చును. కాని అన్ని పద్యాలను తాళము నకు తగినట్లుగా పాడుకోడానికి వీలు కాదు. తాళబద్ధములయిన కొన్ని పద్యాలను తాళవృత్తములు అనుట వాడుక. పాటలు లయబద్ధమైనవి. అందుకే ఇవి తాళయుక్తములు. చిత్ర గీతములు కావచ్చు, త్యాగరాజ కీర్తనలు కావచ్చు- అన్ని పాటలలో పూసలలో దారములా ఒక నిర్దిష్ట మయిన ఛందస్సు దాగి ఉంటుంది. చిత్రగీతములలోని ఛందస్సును గురించిన ఒక లఘుచర్చయే ఈ వ్యాసపు ముఖ్యోద్దేశము.

మాత్రాఛందస్సు

పాటలలో వాడబడే గణములు అక్షర గణములు కావు, అవి మాత్రాగణములు. మాత్ర లేక కళ అనేది ఒక లఘువును ఉచ్చరించు కాలపరిమితి. ఒక గురువు రెండు లఘువులకు సమానము, కాబట్టి దానిని ఉచ్చరించు కాలము రెండు మాత్రలు. మాత్రాగణముల సంఖ్యలు మాత్రల సంఖ్యపైన ఆధారపడి ఉంటాయి. మాత్రల, మాత్రాగణముల సంఖ్యలు: 1 – 1, 2 – 2, 3 – 3 (1), 4 – 5 (1), 5 – 8 (2), 6 – 13 (3). ఆఱు మాత్రలకంటె మనము పాటలలో ఎక్కువగా ఉపయోగించము. సామాన్యముగా పాటలు లఘువుతో ఆరంభమయితే, దాని ప్రక్కన మరొక లఘువు ఉంటుంది, గురువు ఉండడము అరుదు. అలా ఉన్నప్పుడు, దానిని ఎదురునడక అంటారు. ఎదురు నడకతో ఉండే మాత్రాగణముల సంఖ్యలు కుండలీ కరణములలో నివ్వబడినవి. ఇక్కడ ఇంకొక విశేషము- ఈ మాత్రాగణముల సంఖ్యలు ఖీఱపశీఅaషషఱ అబఎపవతీంతో సరి పోతాయి. కాని నేడు ఖీఱపశీఅaషషఱ అబఎపవతీం అని పిలువబడే సంఖ్యలను సుమారు ఆఱవ శతాబ్దములో విరహాంకుడు అనే ఒక ప్రాకృత లాక్షణికుడు ఈ మాత్రాగణములను క్రోడీకరించేటప్పుడు కనుగొన్నాడు. ఆఱు నుండి రెండు మాత్రల వరకు ఉండే మాత్రాగణములను ట (6 మాత్రలు), ఠ (5 మాత్రలు), డ (4 మాత్రలు), ఢ (3 మాత్రలు), ణ (2 మాత్రలు) గణములని అంటారు. మాత్రాగణముల వాడుకలో ఉండే సానుకూలత ఏమంటే మాత్రల సంఖ్య ఒకటిగా నున్నంతవరకు ఒక మాత్రా గణమునకు బదులు మరొక మాత్రాగణమును వాడుకొన వచ్చును, ఉదా. మనసున- మనసా, కృష్ణుడు- కృష్ణా, రామమ్మ- రమణమ్మ, ఇత్యాదులు.

తెలుగు భాషలోని పద్యములలో మనకు తారసపడే కొన్ని ముఖ్యాంశములు- (1) పద్యములో గణాలకు సరిగా పదాలు ఎప్పుడూ విరుగవు. చంపకమాలవంటి వృత్తాలలో ఒక పాదములా మరొక పాదము ఉండదు. (2) సంస్కృతములో కొన్ని వృత్తాలకు పాదము మధ్యలో విరామము ఉంటుంది, పాదాంతములో సామాన్యముగా అన్ని వృత్తాలకు ఒక విరామము ఉంటుంది, కాని తెలుగులో పదాలు ఒక పాదమునుండి మరొక పాదములోని చొచ్చుకొని పోవడము సామాన్యము. ఉపజాతులైన సీసము, గీతులలో సామాన్యముగా ఏ పాదానికి ఆ పాదము స్వతంత్ర ముగా నుంటుంది. (3) రగడలవంటి తాళ వృత్తాలలో కూడ పదములను మాత్రాగణములకు తగ్గట్లు అన్ని చోటులలో విరిచి వ్రాయలేదు మన తెలుగు కవులు. (4) పద్యాలలో వచ్చెన్, పోయెన్ లాటి ద్రుతాంతములు (న-కారపు పొల్లు) సామాన్యము.

కాని పాటలలో హ్రస్వాన్ని దీర్ఘముగా పొడిగించుకొని పాడుకొనవచ్చును, ముఖ్యముగా చివర ఉండే అక్షరాలను. కొన్ని సమయాలలో మూడు లఘువులను త్వరగా ఉచ్చరించి రెండు లఘువులని అనుకొనవచ్చును. పద్యాలలో ఇలాటివి నిషిద్ధము. పాటలలో సామాన్యముగా మాత్రాగణములకు సరిగా పద ములు విరుగుతాయి. శాస్త్రీయ సంగీతములో ఇలాటివి కొన్ని వేళలలో లుప్తమై ఉండవచ్చును, కాని చిత్రగీతాలలో ఇటువంటివి వుండవు. పాటలలో పాదములు లేక పంక్తులు స్వతం త్రముగా నిలబడి ఉంటాయి, రెండు పంక్తులలో ఒకే పదము విరిగి వుండదు. సామాన్యముగా అంత్యప్రాస కూడ చిత్రగీతాలలో వుంటుంది. పాటంతా ఒకే విధమైన మాత్రాగణములతో సాగితే వాటి నడక లేక గతి ఒకే విధముగా ఉంటుంది. పాటంతా ఒకే గతిలో నుండ నవసరము లేదు; పాటలలో పల్లవి ఒక గతిలో సాగవచ్చును, చరణములు వేరొక గతిలో సాగవచ్చును. మూడు మాత్రల గతిని త్య్రస్రగతి అని, నాలుగు మాత్రల గతిని చతురస్రగతి అని, ఐదు మాత్రల గతిని ఖండగతి అని పిలు స్తారు. ఒకే పంక్తిలో రెండు రకములైన మాత్రాగణములు కూడ కొన్ని పాటలలో ఉంటాయి. అట్టి నడకను మిశ్రగతి అంటారు. క్రింద ఇట్టి గతులకు ఉదాహరణములను చిత్రగీతములనుండి మీకు అందజేస్తాను.

త్య్రస్రగతి- త్య్రస్రగతిలోని మాత్రాగణములు UI, III, ఎదురు నడకతో IU. మాయాబజారులోని వివాహభోజనంబు వింతైన వంటకంబు వియ్యాలవారి విందు ఒహోహొ నాకె ముందు… అనే పాట త్య్రస్రగతిలోనిదే. శ్రీ సీతారామకళ్యాణము లోని రావణుని శివతాండవస్తోత్రము కూడ త్య్రస్రగతిలోనిదే. ఎదురు నడకతోడి ఎనిమిది లగములతో (IU) ఉండే ఈ వృత్తమును పంచచామరము అంటారు. అందులోనిది ఒకటి క్రింద ఇస్తున్నాను –

ప్రఫుల్ల-నీల-పంకజ-ప్రపంచ-కాలిమ-ప్రభా-
వలంబి-కంఠ-కందలీ-రుచి-ప్రబద్ధ-కంధరం
స్మరచ్ఛిదం పురచ్ఛిదం భవచ్ఛిదం మఖచ్ఛిదం
గజచ్ఛిదాంధకచ్ఛిదం తమంతకచ్ఛిదం భజే

భార్యాభర్తలులోని జోరుగా హుషారుగా షికారు పోదమా పాట గతి కూడ త్య్రస్రగతియే. ఇందులో ఆఱు సూర్య గణములు, చివర ఒక గురువు ఉన్నది. ఇంకొక సూర్యగణము ఉండి వుంటే అది జాతి పద్యమైన ఉత్సాహతో సరిపోయేది. అమరగాయకుడు పి.బి. శ్రీనివాస్ కన్నడములో పాడిన విజయనగరద వీరపుత్ర (విజయనగరపు వీరపుత్రుడు) అనే చిత్రములోని అపార కీర్తి గళిసి మెరెవ భవ్య నాడిదు అనే పాట కూడ మూడు మాత్రలతో కూడిన పదాలతోడి త్య్రస్రగతిలోనిదే.

చతురస్రగతి- చతురస్రగతిలో ప్రతి మాత్రాగణమునకు నాలుగు మాత్రలు ఉంటాయి. వాటి గురు-లఘువులు – UU, UII, IIU, IIII, ఎదురు నడకతో IUI. కంద పద్యము చతుర్మాత్రలతో శోభిల్లుతుందన్న విషయము అందరికీ తెలిసినదే. ఇలాటి కంద పద్యములను, అర్ధకందములను యక్షగానములలో తరచు మనము వింటాము. మల్లీశ్వరి చిత్రములో ఉషాపరిణయ నాటికలో మగువా అను పదముతో ఆరంభమయ్యే ఒక కంద పద్యము ఉన్నది. చతుర్మాత్రలతో ఎన్నో వృత్తాలు, కందము, మధురగతి రగడ లాటి పద్యములు ఉన్నాయి. చతుర్మాత్రలతో పాటలు లెక్క లేనన్ని ఉన్నాయి. శంకరాభరణములోని రామదాస కీర్తన`

ఏ తీరున నను దయ జూచెదవో యినవంశోత్తమ రామా,
నా తరమా భవసాగర మీదగ నళినదళేక్షణ రామా

అనే పాటలో పాదానికి ఏడు చతుర్మాత్రలు ఉన్నాయి. పల్లవిలో వలెనే చరణాలలో కూడ ఏడు మాత్రల పాదములు ఉన్నాయి. అలాగే పాదమునకు ఏడు చతుర్మాత్రలు ఉండే మరొక పాట తెనాలి రామకృష్ణలోని జయదేవుని అష్టపది-

చందన చర్చిత నీల కలేవర పీతవసన వనమాలీ
కేళి చలన్మణి కుండల మండిత గండయుగస్మితశాలీ

(చందన । చర్చిత । నీల క । లేవర । పీతవ । సన వన। మాలీ)

ఈ పాటలోని మిగిలిన చరణములకు, ధ్రువమునకు (హరిరిహ ముగ్ధ వధూనికరే విలసిని విలసతి కేళిపరే) కూడ చతుర్మాత్రలే.

ఈ ఉదాహరణలు ప్రాచీన వాగ్గేయకారులది, ఇప్పటి వారిది కాదని మీరనుకొన్నారంటే, మిస్సమ్మ చిత్రములోని బృందావనమది అందరిదీ గోవిందుడు అందరి వాడేలే ఎందుకె రాధా యీసునసూయలు అందము లందరి ఆనందములే పాటను గమనించండి.

మొదటి పాదమును మాత్రాగణములుగా విరిచినప్పుడు అది ఇలాగుంటుంది –

బృందా । వనమది । అందరి। దీ గో। విందుడు । అందరి । వాడే। లే

దీనికి, చందనచర్చితకు ఉన్న తేడా ఇందులో అదనముగా చివర ఒక గురువు ఉండడమే. ఈ బృందావనమది అందరిదీ అనే పాటకు వ్యంగ్యానుకరణమే (పేరడీ) మిథునము చిత్రము లోని ఆవకాయ మన అందరిదీ గోంగూర పచ్చడి మనదేలే అనే పాట. ఇందులో రచయిత కొద్దిగా స్వాతంత్య్రము తీసికొనెను కాబట్టి అక్కడక్కడ గణభంగము కలిగినది.

మల్లీశ్వరి చిత్రములోని మనసున మల్లెల మాలలూగెనే పాటలోని చరణము చతురస్రగతికి ఒక చక్కని ఉదాహరణ. ఆ చరణము-

కొమ్మల గువ్వలు గుసగుస యనినా
రెమ్మల గాలులు ఉసురుసు రనినా
అలలు కొలనులో గలగల మనినా
దవ్వుల వేణువు సవ్వడి వినినా