అప్పటివరకు విన్న జనమేజయుడు ఉత్సాహంగా ఆ తర్వాత యుద్ధక్రమం ఎలా జరిగిందో చెప్పమని వైశంపాయన ఋషిని వేడుకున్నాడు. అతనిలా చెప్పాడు: కర్ణుడి చావుతో బిక్కచచ్చి మిగిలిన కొద్ది కౌరవసైన్యంతో దుర్యోధనుడు శిబిరానికి తిరిగెళ్ళాడు. శ్రేయోభిలాషుల ఓదార్పుతో తేరుకుని, శల్యుణ్ణి సేనాపతిగా చేసుకుని మర్నాటి యుద్ధానికి సిద్ధమయాడు. భీకర సమరం జరిగాక మధ్యాన్నానికి ధర్మరాజు చేతిలో శల్యుడు మరణించాడు. మిగిలిన కౌరవసైన్యం కూడ దాదాపు సమూలంగా నాశనమైంది. దాంతో దుర్యోధనుడి ధైర్యం నీరుగారింది. ఒంటరిగా రణరంగం విడిచి వెళ్ళి ఒక మడుగులో దాక్కున్నాడు. ఆ విషయం తెలిసిన పాండవులు, వాళ్ళ బలాలు వెళ్ళి చుట్టుముట్టి పిలిస్తే బయటికొచ్చి భీముడితో చాలాసేపు గదాయుద్ధం చేసి అతని దెబ్బకి తొడలు విరిగి పడ్డాడు. ఆ తర్వాత రాత్రివేళ అశ్వత్థామ కృపకృతవర్మలు తనకి తోడుగా పాండవ శిబిరాల్లో జొరబడి అక్కడ ఉన్న వాళ్ళందర్నీ హతమార్చాడు.

తిరిగి తెల్లవారాక సంజయుడు కురుక్షేత్రాన్నుంచి హస్తినకి వచ్చాడు.

అతని కళ్ళనుంచి నీళ్ళు ధారాపాతంగా కారుతున్నయ్. కాళ్ళు తడబడుతున్నయ్. ఆపలేని దుఃఖంతో, చేతులు పైకెత్తి ఏడుస్తూ ఎవరు కనిపించినా “రారాజిక మనకి లేడు, అందరికీ ఆనందం కలిగించిన వాడు చివరికి అన్యాయానికి బలయ్యాడు”అని ఆక్రోశిస్తూ నడిచి నడిచి ధృతరాష్ట్రుడి మందిరంలోకి వెళ్ళాడు. లోపలి కొలువులో ధృతరాష్ట్రుణ్ణి చూశాడు. అతని చుట్టూ గాంధారి, కోడళ్ళు, విదురుడు వున్నారు. అందరూ దీనంగా యుద్ధవార్తలు తలుచుకుని దుఃఖిస్తున్నారు. సంజయుడు బిగ్గరగా ఏడుస్తూ ధృతరాష్ట్రుడి దగ్గరికి వెళ్ళి తనెవరో చెప్పుకుని నమస్కరించి ఎలుగు రాచిన గొంతుతో “మహారాజా, శల్యుడు మరణించాడు, శకుని పరలోకాలకి పోయాడు, ఉలూకుడు అంతరించాడు. సంశప్తకులంతా యముడికి అతిథులయ్యారు. కాంభోజులు, యవనులు, పర్వతీయులు, మ్లేచ్ఛులు, అంతా గతించారు. నాలుగు దిక్కుల రాజులూ శవాలై పడ్డారు. నీ కొడుకులు, కర్ణుడి కొడుకులు నిష్క్రమించారు. భీముడి ప్రతిజ్ఞ తీరి రారాజు తొడలు విరిగి దుమ్మూ ధూళిలో కలిశాడు. వాళ్ళవైపు ధృష్టద్యుమ్నుడు, శిఖండి, ఉత్తమౌజుడు, యుధామన్యుడు మొదలైన పాంచాలురంతా పరలోకాలకి పోయారు. మత్స్య, ప్రభద్రక బలాలన్నీ మట్టిగలిసినయ్. నీ మనవలు ప్రతివింధ్యుడు మొదలైన ద్రౌపదేయులైదుగురూ అస్తమించారు. పాండవసైన్యంలో ఏనుగులు, గుర్రాలు, భటులు ఒక్కరు మిగల్లేదు. కౌరవ శిబిరాల్లో గాని పాండవ శిబిరాల్లో గాని మగపురుగన్నది మచ్చుకైనా లేదు. మనవైపు అశ్వత్థామ, కృపుడు, కృతవర్మ – ఈ ముగ్గురే ప్రాణాల్తో వున్నారు. వాళ్ళవైపు ఐదుగురు పాండవులు, కృష్ణుడు, సాత్యకి, నీకొడుకు యుయుత్సుడు – ఈ ఎనిమిది మంది మాత్రం మిగిలారు. నీ కొడుకు కోసం పదకొండక్షౌహిణులు, అతన్ని చంపటానికి ఏడక్షౌహిణులు – మొత్తం పద్దెనిమిదక్షౌహిణుల సేనలు యుద్ధభూమికి బలయినయ్” అని చెప్పేసరికి ధృతరాష్ట్రుడు మూర్ఛపడ్డాడు. విదురుడు వివశుడై కిందపడ్డాడు. గాంధారి, మిగిలిన స్త్రీలు నేలమీద పడి ఏడ్చారు. చుట్టూ వున్న చుట్టాలు మొహాల్లో కళంతా పోయి నిశ్చేష్టులై నిలబడ్డారు.

సంజయుడు అనేక ప్రయత్నాల్తో అందర్నీ తెలివిలోకి తెచ్చాడు. ధృతరాష్ట్రుడికి శరీరమంతా ఒణుకొచ్చింది. నాలిక పిడచగట్టుకుపోయింది. అతిప్రయత్నం మీద విదురుడి వంకకి తిరిగి “కొడుకులంతా పోయారు, దిక్కూమొక్కూ లేనివాణ్ణయాను, తమ్ముడా నాకూ మీ వదినకీ ఇంక నువ్వేరా దిక్కు”అని బావురుమన్నాడు. మళ్ళీ మూర్ఛలో మునిగాడు. చల్లటి నీళ్ళు చల్లి, విసనకర్రల్తో విసిరి అతన్ని సేదదీర్చారు. కడవలో చిక్కిన మహాసర్పంలా బుసలుకొట్టాడు ధృతరాష్ట్రుడు. శూన్యంలోకి చూస్తూ కూర్చున్నాడు. అక్కడ వున్న వాళ్ళంతా గొల్లుమన్నారు. కాసేపటికి కోలుకుని విదురుడితో “నాయనా, వదిన్ని, కోడళ్ళని, చుట్టాల్ని వాళ్ళ వాళ్ళ నివాసాలకి పంపు”అని చెప్తే అతను ఒక్కొక్కర్ని ఓదార్చి తగిన వాహనాలు ఏర్పాటుచేసి ఇళ్ళకి పంపించాడు. అందరూ భోరుభోరున ఏడుస్తూ అక్కణ్ణుంచి కదిలారు.

ధృతరాష్ట్రుడు ఉసూరుమంటూ కూర్చున్నాడు. “ఇంక ఇప్పుడేమిటి గతి” అని వాపోయాడు. సంజయుణ్ణి చూసి “కొడుకులంతా కాటికిపోయారు కాని పాండవులైదుగురూ చెక్కుచెదరకుండా వున్నారంటే నా మనసు భగ్గున మండుతున్నది. ఇన్నాళ్ళూ వాళ్ళ మాటలు వినటమే కాని కొడుకుల్ని కంటితో చూసుకున్నది లేదు. ఇప్పుడిక ఆ మాటలు కూడ కరువైనయ్. భక్తితో కొలుచుకునే పెద్దకొడుకు లేడు. యుద్ధం మాట వచ్చినప్పుడు ద్రోణుడు, భీష్ముడు, కృపుడు, అశ్వత్థామ మనవైపున్నారు, నాకు పాండవులొక లెక్కా అన్నాడు. కర్ణుడొక్కడు చాలు వాళ్ళందర్నీ కట్టగట్టి మట్టుబెట్టటానికన్నాడు. వాళ్ళంతా కాక బాహ్లికుడు, సోమదత్తుడు, భగదత్తుడు, శకుని, భూరిశ్రవుడు, శలుడు, శల్యుడు, సైంధవుడు, విందానువిందులు – ఇంతమంది మనవైపున్నారు, గెలుపు తథ్యం అన్నాడు. నేనూ నిజమే అనుకున్నా. చివరికి పాండవులు మిగిలారు, మనవాళ్ళంతా మడిశారు. భీష్ముడు సామాన్యుడా? వీరసింహుడు. అంత మహాత్ముణ్ణి నక్కలాటి శిఖండిని అడ్డుపెట్టుకుని జయించాడు అర్జునుడు. యోధాగ్రేసరుడు ద్రోణాచార్యుడికి ఎందుకూ కొరగాని వాడి చేతిలో చావొచ్చిపడింది. వీరవిక్రముడు సైంధవుడు అనవసరంగా బలయ్యాడు. మహావీరులైన బాహ్లిక సోమదత్తుల్ని శత్రువులు అవలీలగా చంపారు. విధినేమనుకోవచ్చు? ఏనుగంతవాడు భూరిశ్రవుడు. ఎదురన్నది లేనివాడు భగదత్తుడు. ఇద్దరూ దూదిపింజల్లా ఎగిరిపోయారు.

శత్రుభయంకరుడు కర్ణుడు. ఐనా శత్రువుల్లో ఒక్కణ్ణి కూడ చంపలేకపోయాడు. లోకాలన్నీ చెప్పుకునే భుజవిక్రమం శల్యుడిది. ఏం సాధించింది? ఇంతమంది మహానుభావుల్నీ శత్రువులు తేలిగ్గా చంపేశారు. పాండవుల్ని చంపటానికి తనూ తన తమ్ముళ్ళూ చాలనుకున్నాడు, ఆ తమ్ముళ్ళందర్నీ ఊచకోత కోశారు, తనని తొడలు విరిచి కింద పడేశారు.

అంతా ఐపోయింది. నాకు మిగిలింది అడవులకి పోయి ఆకులూ అలములూ తినటం. ఇక్కడే వుంటే ఆ భీముడు రోజూ నన్ను సూటిపోటి మాటల్తో చంపుతాడు. దుర్యోధనుడి గురించి, దుశ్శాసనుడి గురించి పదేపదే చెప్పి నన్ను దెప్పిపొడుస్తాడు. నా బతుకు నిత్య చావౌతుంది. దుర్యోధనుడు మూర్ఖుడు, వీడివల్ల రాజలోకం అంతటికీ కీడు మూడుతుందని ఇదివరకే విదురుడు చెప్పాడు. బుర్రతక్కువ వాళ్ళు అతని మాట వినలేదు. దైవం నన్ను కూడ వాళ్ళ మాటలే వినేట్టు చేసింది. దానికి ఫలితం ఇప్పుడనుభవిస్తున్నా. ఏం అనుకుని ఏం లాభం?

కర్ణుడి చావు తర్వాత యుద్ధం ఎలా జరిగిందో చెప్పు. ఎవర్ని మనబలాలకి సేనాధిపతిగా నియమించారు? అర్జునుణ్ణెదుర్కుని అతనెలా నిలబడ్డాడు? అంతా వివరంగా చెప్పు నాకు”అని సంజయుణ్ణడిగాడు ధృతరాష్ట్రుడు.

సంజయుడు చివరిరోజు యుద్ధక్రమాన్ని వివరించటం ప్రారంభించాడు.

కర్ణుడు, అతనితో పాటు అనేకమంది శూరులు, రాజులు, చతురంగబలాలు సమసినయ్. మనసేనలు బాగా సన్నగిల్లినయ్. ఆ రోజు కలిగిన ఓటమిని తల్చుకుంటూ బాధగా వెనక్కితిరిగి శిబిరాలకేసి కదిలాడు దుర్యోధనుడు. మందిరానికి వెళ్ళకుండా బయటనే ఒక విశాల స్థలంలో బంధుమిత్రుల్తో కొలువుదీరాడు. అప్పుడు కృపాచార్యుడతనితో ఇలా అన్నాడు: “యుద్ధం రాజధర్మం, అది నువ్వు ఆచరిస్తున్నావ్, మంచిపనే. ఐతే నేను చెప్పే మాటలు కూడ విను. నచ్చితే ఆచరించు, కాదంటే మాను, నీ ఇష్టం.

యుద్ధం మొదలై పదిహేడు రోజులైంది. మనవైపు మహామహులు ఎందరో మరణించారు. మన సైన్యం అలిసిపోయి వుంది. అటువైపు కృష్ణుడి రక్షణలో ముఖ్యులంతా క్షేమంగా వున్నారు. అర్జునుడు అడ్డూ ఆపూ లేకుండా మనసేనల్ని రణభూమికి బలిస్తున్నాడు. ద్రోణుడు, కర్ణుడు మిగిలిన మహారథులం అంతా రక్షిస్తున్న సైంధవుణ్ణి అతను అవలీలగా చంపాడు, మానవమాత్రులకి సాధ్యమయ్యే పనేనా అది? అతని బలిమితో వాళ్ళ సైన్యం చీకూచింతా లేకుండా వుంది. ఇప్పుడు మిగిలున్న మనసైన్యాన్ని ఊచకోత కొయ్యటం అతనికి సులువు.

బలంగా వున్నప్పుడు యుద్ధం, బలం తగ్గినప్పుడు సంధి సరైన మార్గాలని పెద్దలు చెప్పారు. మనకిది సంధి సమయం. ఆత్మవినాశనం ఘోరపాపం. బతికుంటే అన్ని రకాల శుభాలూ పొందొచ్చు. అవసరమైంది చేసి తన్ని తను రక్షించుకోవాలి ముందు.

సంధి చేసుకో. ధర్మరాజు ఎలాగూ ధృతరాష్ట్రుడికీ, నీకూ రాజ్యభాగాలిస్తాడు. కృష్ణుడు కూడ కాదనడు. వాళ్ళిద్దరి మాట మిగిలిన పాండవులు జవదాటరు. నీ మంచి కోరే చెప్తున్నా, నా ప్రాణాలు కాచుకోవటానికి కాదు.”

అంతా విని దుర్యోధనుడొక పెద్ద నిట్టూర్పు విడిచాడు. కళ్ళు మూసుకుని కొంతసేపు ఆలోచించాడు. అతని వైపు తిరిగి “నువ్వు చెప్పిందంతా నా మంచి కోసమే. కాని అది నాకు హితం కాదు. ఎందుకంటే, ఇంతగడిచాక ఇప్పుడు సంధి అంటే భీముడు నా మీద తన ప్రతిజ్ఞ చెల్లిస్తాడని భయపడి అలా చేశాననుకుంటారంతా. పైగా ఇంతకాలం ఏకచ్ఛత్రాధిపత్యంగా పాలించి సామంతులందరి సేవలందుకున్న నేను ఎవడో దయ తలిచి ఇచ్చే రాజ్యం తీసుకోవాలా? ఇప్పటికి మించిపోయిందేమీ లేదు, మనందరం కలిసి విక్రమిస్తే పాండవుల్ని ఓడించటం కష్టం కాదు. నీ మాట వినలేదని బాధ వద్దు. రణమే మనకి శరణం” అని తెగేసి చెప్పాడు దుర్యోధనుడు. చుట్టూ వున్న రాజులంతా అతన్ని మెచ్చుకుని మరుసటి రోజు యుద్ధంలో పరాక్రమించటానికి ఉవ్విళ్ళూరారు.

అప్పుడు కృప, కృతవర్మ, అశ్వత్థామ, శకుని, శల్యులు కూడబలుక్కుని దుర్యోధనుడితో “ఈ రాత్రి మనం ఇక్కడుండటం మంచిది కాదు, కర్ణుడు లేడని ధైర్యంతో శత్రువులు రాత్రికి రాత్రి మన మీద పడొచ్చు. చతురంగబలాల్తో దూరంగా వెళ్ళి వుండి వాళ్ళు ఊహించని దిక్కునుంచి రేపు దాడి చేద్దాం, అలా మనం విజయం పొందొచ్చు”అని చెప్తే అతను అలాగేనన్నాడు. అక్కడికి రెండామడల దూరంలో సరస్వతీ నది ఒడ్డున బలాల్ని మోహరించి, అంతా నదిలో హాయిగా స్నానాలు చేసి వెంట తెచ్చుకున్న ఆహారాలు భోంచేసి చక్కగా కబుర్లు చెప్పుకుంటూ సేనాపతిగా ఒకరిని నియమించమని దుర్యోధనుణ్ణి కోరారు. అతను తన మిత్రుడైన అశ్వత్థామని సలహా అడిగితే అతను “యుద్ధనైపుణ్యంలో, శౌర్యంలో, భుజబలంలో, పరాక్రమంలో, ధైర్యసంపదలో శల్యుడు తనకి తనే సాటి. తన మేనల్లుళ్ళు పాండవుల్ని కాదని నీతో చేరిన అతని కన్న నీకు దగ్గరి వాళ్ళు ఇంకెవరు? శల్యుణ్ణి సర్వసేనాపతిని చెయ్యి”అని చెప్పాడు. దుర్యోధనుడు సింహాసనం దిగి వినయంగా శల్యుడితో “నిజమైన స్నేహితుడివి నువ్వు. నా సైన్యానికి అధిపతివై మమ్మల్నందర్నీ గట్టెక్కించు, పాండవుల్ని మట్టుబెట్టు. నువ్వు ముందుంటే మేమంతా నీ వెనక నడుస్తాం” అని ప్రార్థించాడు. శల్యుడు ఎంతగానో ఆనందించాడు. “నేను నీ వైపుకి వచ్చినప్పుడే నా ధనం, ప్రాణం, సైన్యం నీ వశమైనయ్, ఇప్పుడింతగా ప్రాధేయపడాలా? తప్పకుండా నీ సైన్యాన్ని రక్షిస్తా. నాకు కృష్ణార్జునులు ఓ లెక్కకాదు. నా బాణపరంపరల్తో పాండవబలాల్ని చీకాకు పరిచి భీష్మ, ద్రోణ, కర్ణుల్ని మించి విక్రమిస్తా. దేవతలంతా నన్ను పొగిడేట్టు చేస్తా, చూడు” అని చెప్తే నీకొడుకు సుప్రీతుడయాడు.

కనక కలశాల్లో సరస్వతీ జలాల్ని తెప్పించి తను, తగిన రాజులు సేనామధ్యంలో అతన్ని అభిషేకించి సైన్యాధిపత్య పట్టాన్ని అతనికి కట్టారు. మంగళ తూర్య రావాలు చెలరేగినయ్. సైనికులు సింహనాదాలు చేశారు. తర్వాత అందరూ సుఖనిద్ర చేశారు.

అక్కడ ధర్మరాజు కూడ ఆరుబయట కొలువు దీరి మనవార్తల కోసం వెళ్ళిన గూఢచారుల కోసం ఎదురుచూస్తూ వినోదాల్లో పొద్దుపుచ్చుతున్నాడు. ఇంతలో మనవైపు నుంచి మంగళ వాద్యాల ధ్వనులు వినిపించినయ్, వాళ్ళ చారులు వెళ్ళి ఇక్కడ జరిగిన విశేషాలు వినిపించారు. ధర్మరాజు కర్తవ్యమేమిటని కృష్ణుణ్ణడిగాడు. కృష్ణుడతనితో “శల్యుడు సామాన్యుడు కాడు, భీష్మ, ద్రోణ, కర్ణుల్లో ఎవరికీ తక్కువ కాడు. దానికి తోడు ఇప్పుడు తనకి కలిగిన గౌరవంతో ఇంకా ఉత్సాహంగా యుద్ధంలో విజృంభిస్తాడు రేపు. అతన్ని చంపే వాళ్ళు మనసైన్యంలో ఒక్కరే వున్నారు, అది నువ్వే. మేనమామనే దయాదాక్షిణ్యాలు వదిలి రేపే అతన్ని నువ్వు చంపాలి. దాంతో దుర్యోధనుడు పూర్తిగా నీరుగారిపోతాడు. యుద్ధం పరిసమాప్తమౌతుంది” అని కార్యం బోధించాడు. ధర్మరాజు “నీమాటకి నేను ఎదురుచెప్తానా?”అని అందర్నీ విడుదులకి వెళ్ళమని చెప్పి తనూ వెళ్ళి హాయిగా నిద్రపోయాడు.

అప్పుడు నేనిక్కడికి తిరిగొచ్చి నీకు కర్ణుడి మరణం వరకు జరిగిన యుద్ధక్రమం చెప్పి వెళ్ళా. అలా నే వెళ్ళేసరికి అప్పుడప్పుడే తెల్లవారుతున్నది.