[యుద్ధక్రమంలో అక్షౌహిణుల ప్రసక్తి పదేపదే వస్తుంది గనక ముందుగా అక్షౌహిణి అంటే ఎంతో చూద్దాం – ఒక రథం, ఒక ఏనుగు, మూడు గుర్రాలు, ఐదుగురు పదాతులు కలిస్తే ఒక పత్తి; మూడు పత్తులు ఒక సేనాముఖం; మూడు సేనాముఖాలు ఒక గుల్మం; మూడు గుల్మాలు ఒక గణం; మూడు గణాలు ఒక వాహిని; మూడు వాహినులు ఒక పృతన; మూడు పృతనలు ఒక చమువు; మూడు చమువులు ఒక కనీకిని; పది కనీకినులు ఒక అక్షౌహిణి.

అంటే ఒక అక్షౌహిణి సేనలో 21,870 రథాలు, అన్నే ఏనుగులు, 65,610 గుర్రాలు, 1,09,350 పదాతులు ఉంటారన్నమాట.]

తిక్కన ఇలా చెప్తున్నారు:

ఓ హరిహరనాథా ! ఇక భారతయుద్ధ వృత్తాంతం విను.

జనమేజయుడికి వైశంపాయనుడు అతని ముత్తాతలు పాండవుల వృత్తాంతాల్ని విపులీకరిస్తూ వాళ్ళకీ కౌరవులకీ జరిగిన మహాభారతసంగ్రామ క్రమాన్ని వినిపించటానికి పూనుకున్నాడు.

కృష్ణుడి సంధి ప్రయత్నాలు విఫలమైనయ్. దుర్యోధనుడు దుశ్శాసన, కర్ణ, శకునుల్తో సభ విడిచి వెళ్ళిపోయాడు. వాళ్ళంతా కలిసి కృష్ణుణ్ణి బంధించబోతున్నారని గ్రహించాడు సాత్యకి. యాదవసైన్యంతో కృతవర్మని సభాభవనం ముందుంచి తనొక్కడే లోపలికి వెళ్ళి దుర్యోధనుడి పన్నాగం గురించి రహస్యంగా అన్న చెవిలో చెప్పాడు. తర్వాత అతని అనుమతితో సాత్యకి అక్కడున్న వాళ్ళందరికీ దుర్యోధనుడి పథకం గురించి వివరించాడు. కృష్ణుడు తన సంగతి తను చూసుకోగలనని, ఇక బయల్దేరటానికి అనుమతి ఇవ్వమని ధృతరాష్ట్రుణ్ణడిగాడు. కంగారుపడి ధృతరాష్ట్రుడు దుర్యోధన దుశ్శాసనాదుల్ని వెంటనే తీసుకురమ్మని విదురుణ్ణి పంపాడు.

ధృతరాష్ట్రుడు కొడుకుని మందలించాడు. విదురుడు కూడ కృష్ణుణ్ణి తక్కువగా అంచనా వెయ్యొద్దని హెచ్చరించాడు. కృష్ణుడు “నేనొక్కణ్ణే వున్నాననుకుంటున్నావేమో, ఇలా చూడు” అంటూ తన విశ్వరూపం చూపించాడు. అతని శరీరాన్నుంచి బ్రహ్మాది దేవతలు, అష్టదిక్పాలకులు, బలరామార్జునులు, ఇతర పాండవులు, యాదవ వృష్ణి సైన్యాలు పుట్టుకొచ్చినయ్. అదిచూసి అంతా నిర్ఘాంతపోయారు. ధృతరాష్ట్రుడా రూపాన్ని చూడాలని కోరితే అతనికి తాత్కాలికంగా దివ్యదృష్టి ఇచ్చాడు కృష్ణుడు. తర్వాత ఆ రూపాన్ని ఉపసంహరించి సాత్యకి, కృతవర్మల్తో తిరుగు ప్రయాణం సాగించాడు. ధృతరాష్ట్రుడు, భీష్మ ద్రోణాది ఇతర పెద్దలు అతన్ని సాగనంపటానికి అతని వెనకే వచ్చారు.
ముందుగా కుంతి మందిరానికి వెళ్ళి జరిగినదంతా ఆమెకి చెప్పి కొడుకులకి ఆమె ఏం చెప్పమంటుందో అడిగాడు కృష్ణుడు. “పరాక్రమంతో సంపాదించుకున్నదే రాజులకి భోజ్యం. సంధి ప్రయత్నాలు జరిగినయ్, వాళ్ళతో కలిసుండటం సాధ్యం కాదని తేలిపోయింది. ఇంక అనుమానాలు వద్దు, యుద్ధమే మార్గమని చెప్పు” అన్నదామె.

కృష్ణుడక్కణ్ణుంచి బయల్దేరి అందర్నీ వీడ్కొలిపి, ఒక్క కర్ణుణ్ణి మాత్రం తనతో రమ్మని తీసుకెళ్ళాడు.

మరోవంక ధృతరాష్ట్రుడి కొలువులో అంతా కృష్ణుడి రాయబార విశేషాల గురించి మాట్లాడుతుంటే భీష్మద్రోణులు దుర్యోధనుడితో “కనీసం కుంతి ఐనా యుద్ధం వద్దని చెప్తుందనుకున్నాం, అదీ జరగలేదు. పాండవులకి దిశాదిర్దేశం చెయ్యగలిగిన వాళ్ళు ఇద్దరే – కృష్ణుడు, కుంతి. వాళ్ళిద్దరూ యుద్ధం వైపే మొగ్గు చూపుతున్నారు. అడ్డుపడకపోతే యుద్ధం తప్పదు. నువ్వు వెంటనే బయల్దేరివెళ్ళి దార్లోనే కృష్ణుణ్ణి ఆపి అతనితో కలిసి వెళ్ళి ధర్మరాజుతో సంధి మార్గం ఆలోచించు” అని ఉపదేశించారు. మొహాన గంటు పెట్టుకుని మౌనంగా ఉండిపోయాడు దుర్యోధనుడు. ధృతరాష్ట్రుడు కూడ ఏమీ మాట్టాడలేదు.

విషయం అర్థమై “జీవితంలో అన్నీ చూసిన వాళ్ళం మేము, మాకింకా మిగిలున్న ఆశలేం లేవు. ఒళ్ళు దాచుకోవటానికి ఈ మాటలనటం లేదు, వెళ్ళొస్తాం” అని అక్కణ్ణుంచి వెళ్ళిపోయారు వాళ్ళిద్దరు. దుర్యోధనుడు తన మందిరానికి వెళ్ళాడు.

కృష్ణుడు కర్ణుడితో రహస్యంగా అతని జన్మవృత్తాంతం చెప్పి అతను నిజానికి కుంతికొడుకని, పాండవపక్షానికి వస్తే అతన్ని రాజుని చేస్తానని, ద్రౌపది కూడ అతన్ని ఆరోభర్తగా తీసుకుంటుందని చెప్పాడు. కర్ణుడతన్ని సున్నితంగా తిరస్కరించి తన జన్మరహస్యం గురించి తను ముందే విన్నానని, ఐతే దుర్యోధనుణ్ణి వదిలి వచ్చే ప్రసక్తి లేదని స్పష్టం చేసి, ఈ విషయాన్ని రహస్యంగానే వుంచమని కోరాడు. కృష్ణుడు ఒప్పుకుని ఇంక ఏడెనిమిది రోజుల్లో అమావాస్య అని, అదే యుద్ధానికి సరైన ముహూర్తమని దుర్యోధనాదుల్తో చెప్పమని చెప్పి పాండవుల దగ్గరికి బయల్దేరాడు.

ఇంకోవంక కుంతి కర్ణుణ్ణి కలవాలని నిశ్చయించుకుంది. ఉదయాన్నే అతన్ని చూడాలని వెళ్తే అతను గంగాస్నానానికి వెళ్ళాడని విని అక్కడికి వెళ్ళి అతని జపం అయేవరకు అక్కడే కూర్చుంది. అతనామెని చూసి నమస్కరించి వచ్చిన పని అడిగాడు. రహస్యంగా ఆమె తనే అతని తల్లని, పాండవులతో కలవమని చెప్పింది. అతనా విషయం ముందే తెలుసని, ఐతే తను దుర్యోధనుడి ఋణం తీర్చుకుంటానని బదులిచ్చాడు. ఆమె అంత దూరం వెదుక్కుంటూ వచ్చింది గనక యుద్ధంలో అర్జునుడు తప్ప పాండవుల్లో మరెవరినీ చంపనని మాటిచ్చాడు కర్ణుడు. అదీ బాగానే వుందని కుంతి వెళ్ళిపోయింది.

కృష్ణుడు ఉపప్లావ్యం చేరుకుని జరిగిన విషయాలు క్లుప్తంగా చెప్పి విశ్రాంతి తీసుకున్నాడు. ఆ రోజు రాత్రి ధర్మరాజు తమ్ముల్తో కలిసి వుండి కృష్ణుణ్ణి రప్పించి హస్తినలో జరిగిన విషయాలన్నీ వివరంగా చెప్పమన్నాడు. కృష్ణుడు ఎవరెవరు ఏమేం మాట్టాడింది, ఏం చేసింది చెప్పాడు. చివరికి దుర్యోధనుడు తనని బంధించటానికి ప్రయత్నిస్తే తను ఆ సమయానికి తగ్గట్టు హంగులు, మాయలు చేసి బయటపడ్డానని వివరించాడు. కుంతి చెప్పిన మాటలు వినిపించి యుద్ధమే కర్తవ్యమని తన అభిప్రాయమని కూడ చెప్పాడు. ఇంకా సంధి ప్రయత్నాలకి ఏమైనా అవకాశముందా అనడిగాడు ధర్మరాజు. లేదన్నాడు కృష్ణుడు. తమ్ముళ్ళ అభిప్రాయం అడిగితే అర్జునుడు కృష్ణుడు యుద్ధమే మార్గమంటే అదే తమ అభిప్రాయమని అన్నాడు. యుద్ధమే కర్తవ్యమని నిర్ణయించాడు ధర్మరాజు.

కౌరవులకి భీష్ముడు సర్వసేనాధ్యక్షుడుగా వుండబోతున్నాడు గనక తమ వైపు నుంచి మంచి సమర్థుడైన వాణ్ణి సర్వసేనాపతిని చెయ్యాలన్నాడు ధర్మరాజు. సహదేవుడు విరాటుడి పేరు సూచించాడు. నకులుడు ద్రుపదుణ్ణి పెడదా మన్నాడు. అర్జునుడు ధృష్టద్యుమ్నుడు గాని, శిఖండి గాని ఐతే బాగుంటుందన్నాడు. ధర్మరాజు కృష్ణుడి ఉద్దేశం అడిగాడు. అతను ధృష్టద్యుమ్నుణ్ణి సేనాపతిగా అభిషేకించమన్నాడు. అలాగే అక్షౌహిణులకి ప్రత్యేకనాయకుల్ని కూడ చెప్పమన్నాడు ధర్మరాజు. “వాళ్ళకి సొంతసైన్యాలున్నాయా లేవా అని కాకుండా మహాయోధులైన వాళ్ళని అక్షౌహిణీనాయకులుగా ఉంచుదాం. ద్రుపదుడు, సాత్యకి, జరాసంధుడి పెద్దకొడుకు సహదేవుడు, యాదవవీరుడు చేకితానుడు, శిశుపాలుడి కొడుకు ధృష్టకేతుడు, శిఖండి – ఈ ఏడుగురు మన ఏడక్షౌహిణులకి నాయకులు” అని నిర్ణయించాడు కృష్ణుడు.

మర్నాడు ఉదయం కొలువు చేశాడు ధర్మరాజు. యుద్ధం తన నిర్ణయంగా ప్రకటించి, ఏడుగురు అక్షౌహిణీనాయకుల్ని అభిషేకించాడు. శ్వేతజాతుడైన ధృష్టద్యుమ్నుణ్ణి సకలచమూపతిగా ఉత్కృష్టంగా అభిషేకం చేసి పట్టం కట్టాడు. అర్జునుణ్ణి పిలిచి వాళ్ళందర్నీ చూపించి “వీళ్ళందర్నీ కంటికి రెప్పలా కాపాడాలి నువ్వు. అవసరాన్ని బట్టి గురువులా వీళ్ళకి ఎప్పుడెప్పుడు ఏం చెయ్యాలో చెప్తూ వాళ్ళ ఆలోచనల్ని కూడ తీసుకుని పనులు చక్కబెట్టు. ఇక నీకు రక్షగా కృష్ణుడుంటాడు” అని చెప్పాడు. తమ సేనలో వున్న పెద్దలందర్నీ మంచిమాటల్తో సంతోషపరిచి ప్రస్థానభేరి వేయించాడు ధర్మరాజు.

మర్నాడు పెళ్ళికి వెళ్తున్నట్టు బయల్దేరారందరూ. ముందుగా ద్రౌపది దగ్గరికి వెళ్ళి ఆమె, ఇతర పుణ్యస్త్రీలు చల్లిన అక్షతల్ని స్వీకరించి శుభశకునాల్తో కదిలారు. ధృష్టద్యుమ్నుడు ధర్మరాజుకి ఎదురుగా వచ్చి సాష్టాంగప్రణామం చేసి అతని అనుమతితో సైన్యాన్ని ముందుండి నడిపించాడు. వెనగ్గా పరిచారకులు కావలసిన సామాగ్రిని, డేరాల్ని బళ్ళమీద వేసుకుని వచ్చారు. మున్యాశ్రమాలకి ఇబ్బందులు కలిగించకుండా జాగ్రత్తగా సాగుతూ కురుక్షేత్రం చేరిందా సైన్యసముద్రం. హిరణ్వతి అనే పుణ్యనది పక్కన నీరు, గడ్డి, కట్టెలు సమృద్ధిగా వుండి సమతలంగా వున్న చోట విడిది చేసింది. వెంటనే అక్కడ రాజమందిరాలు, తదితర శిబిరాలు వెలిసినయ్. ధృష్టద్యుమ్నుడు చుట్టూ కట్టుదిట్టాలు చేశాడు.

అక్కడ దుర్యోధనుడు ప్రయాణానికి అంతా సిద్ధం చేసేపని కర్ణ, దుశ్శాసన, శకునులకి అప్పగించాడు.