మంత్రి మహిషం 4
చదువు వ్యాపార వస్తువై పోయింది. మర్యాదగా విద్యా జీవనం సాగించడం నానాటికీ కష్టమై పోతోందని ఉదాహరణలద్వారా మంత్రి విశదం చేస్తున్నాడు.
విద్యాపణ్య విశేష విక్రయవణిగ్జాత స్సుధీ శ్శ్రీధర
స్స్వన్నం స్వర్ణ మభూ ద్బతాంబు మఖినో ధిక్తస్య షడ్దర్శినీం
ఖ్యాతః కుట్టికవిస్తు దుర్ధని గృహద్వారేషు నిద్రాయతే
త త్సర్వం మహిషేశ్వరాననుసృతే ర్దౌర్భాగ్య ధామ్నః ఫలం.
శ్రీధర పండితుడు డబ్బు తీసుకొని చదువు చెప్పి బతుకు వెళ్ళదీయవలసి వస్తోంది. పోనీ చేస్తే చేశాడయ్యా, ఇచ్చే డబ్బుని బట్టి, చెప్పే చదువులో వ్యాపార పద్ధతిలో హెచ్చు తగ్గులు చూపిస్తూ మరీ పూర్తి వ్యాపారి అయిపోయాడు. ఇక అంబుదీక్షితుడి విషయానికి వస్తే, తినడానికి వరి అన్నం బంగారమై పోయింది. పూట గడవడం లేదు. ఇంక ఆయన చదివిన కపిల, కాణాద, గౌతమ, పాతంజల, వ్యాస, జైమిని ఋషులు వ్రాసిన షడ్దర్శనాలు ఎందుకు? తగలబెట్టడానికా? ఈ అంబుదీక్షితులుతో కలిసి చదువుకున్న కుట్టికవి ఉన్నాడు (తనే, వాంఛేశ్వర మంత్రి) పొగరు బలిసిన ధనవంతుల వాకిళ్ళముందు నిద్రపోతున్నాడు. ఇదంతా ఎందుకిలా జరిగిందో తెలుసా? దారిద్య్రాన్ని నిర్మూలించగల శ్రీ దున్నపోతు గారిని ఆశ్రయించకపోవడం వల్లనే. సరే, ఈ దేశంలో విద్యవల్ల ప్రయోజనం ఏమీ లేదనుకోవవయ్యా. దేశంలో ఇతర ప్రాంతాలు గొడ్డుపోలేదు కద. అక్కడ ఆదరం ఉంటుంది గనక, సుఖంగా బతక వచ్చునే. అన్నిటా దైన్యమేల? అని శ్రీధర పండితుడనగా దానికి సమాధానం చెపుతున్నాడు.
విద్యన్మాకురు సాహసం శ్రుణువచో వక్ష్యామి య త్తేహితం
త్యక్వ్తా కామద మత్ర సైరిభ పతిం నిర్వ్యాజ బంధుం నృణాం
శ్రీరంగా భిద పత్తనం ప్రతిసఖే మా గా జ్వర స్యా లయం
దూరే శ్రీర్నికటే కృతాంత మహిష గ్రైవేయ ఘంటారవః.
మిత్రమా, శ్రీధరా, సాహసం వద్దు. ఒక మంచి మాట చెపుతున్నాను విను. కోరిన కోరికలు తీర్చేమహారాజశ్రీ దున్నపోతువారిని విడిచి, ఎక్కడికో వెళ్ళాలంటావు. శ్రీరంగపట్టణానికి వెళ్ళేవు సుమా. ఆ వూరు జ్వరాలకు పుట్టిల్లు. అక్కడి వెళ్ళి సంపాదించగలిగేదిజబ్బు తప్ప డబ్బు కాదు. ధన సంపాదన లక్ష్యం దూరం గా వుండిపోయి, యమధర్మరాజు వాహనమైన మహిషం మెడలోని గంట, గణగణ దగ్గరగా వినిపిస్తుంది. శ్రీరంగపట్టణంలో విద్యకు గౌరవం వుండవచ్చు. అక్కడ ప్రభువు ధనం కూడా ఇవ్వవచ్చు. అనారోగ్యపు పుట్ట ధనం ఇచ్చినా వద్దు. ఆయువు మూడుతుంది.
మంత్రిమహిషం 5
విద్యాజీవనం ఏమీ లాభం లేదు. సేద్యమే శ్రేష్ఠమంటూ, శ్రుతి, స్మృతి, ప్రత్యక్షప్రమాణాల ద్వారా నిరూపించి ఆ సేద్యానికి ప్రధాన సాధనమైన దున్నపోతును వర్ణించదలిచాడు మంత్రి. డానికి రాచరికాన్ని ఆపాదిస్తూ, అరాచకాలను ఖండిస్తూ, మంచిని ఉపదేసిస్తూ కావ్యరంగంలోకి కాలు
మోపుతున్నాడు.
యం యో ర క్షతి తస్యస ప్రభురితి స్పష్టం హి, మ ద్రక్షిణో
రజ శ్రీమహిషాన్‌ వినుత్య సఫలం కుర్వేద్య వాగ్వైభవం
మత్పీడా నిరతాన్‌ మదీయ మహిమాభి జ్ఞాన శూన్యాన్‌ ప్రభూన్‌
య న్నిందామి నిమశ్య తద్గుణ విద స్తుష్యంతు సంతో నృపా.
ఏవరెవరిని రక్షిస్తారో, వారే వారికి ప్రభువనేది లోక ప్రసిద్ధం. అందుకని నన్ను రక్షించేది, మహారాజశ్రీ దున్నపోతువారే కనుక, ఆ ప్రభుస్తుతి చేసి న మాట నేర్పరితనాన్ని సఫలం చేసుకుంటాను. నన్ను పీడించడానికి సిద్ధపడేవారిని, నా శక్తినెరుగని అజ్ఞానులైన వారిని, ప్రభువులను, నిందిస్తాను. ఈ నిందను విని గుణం గ్రహించగల, మంచి రాజులు సంతోషిస్తారు.దున్నపోతు వ్యవసాయానికి ముఖ్య సాధనమని, నీకు ప్రభువుగా కనిపించవచ్చు. దానిని స్తుతిస్తున్నట్టుగా శతకం కూర్చి, మూర్ఖులకు జ్ఞానోపదేశం చేయాలని ప్రయత్నించడంకంటె, నేరుగా ఉపదేశించవచ్చు కదా, అని ఎవరైనా అడుగుతారేమో. ఆలాగ కాదు, ద్రోహబుద్ధిగల మూర్ఖులకు నేరుగా ఏమి చెప్పినా, బుర్రకెక్కదు. ఈలాగ చెప్పక తప్పదు అంటాడు మంత్రి.
కంచి త్పశ్వధమం లు లాయ విగుణం కర్తుం ప్రబమ్ధాన్‌ శతం
త్వా మాలంబ్య సముత్సహే , న ఖలు తద్వర్ణస్య మహాత్మ్యత
మ ద్రోహ ప్రవణాధికారి హతక క్రోధేన త న్నిన్దన
వ్యాజా త్త త్ప్రభు త్ప్రభు ష్వపిచ వా గ్గండో మయా పాత్యతే.
మహిషరాజా, నీ గురించి ఒక శతకం చెప్పదలచు కున్నాను. నీ సాటి జంతువ్ల్లో నీవు అధముడివి. ఏ మంచి గుణాల్లూ చెప్పదగినవి లేవు. అయినా, చెపుతున్నాను కదా, అని “నా వంటి మహిమాత్వం ఎవరికీ లేద” ని గర్వపడేవు సుమా. అదేమీ కాదు. నాకు ద్రోహం చేయదలచుకొన్న ఒక అధికారి వెధవని చీకొట్టదలచి, ఈ వంకతో, వాడికి అధికారం కట్టబెట్టిన, వాడి పైవాడికి, ఆ పైవాడికి, తగిలే విధంగా నా వాక్కునే కర్రను చేసి విసురుతున్నాను.
మంత్రి మహిషం 6
దున్నపోతు స్తోత్రం నెపంగా, పాలకులను అన్యాపదేశంగా నిందించడం వల్ల, నిజంగా ధర్మపరులైన రాజులకు కవుల మీద పట్టరాని ఆగ్రహం కలగవచ్చు. అంతేకాదు పండితులందరి మీద కూడా ఆకోపం ప్రసరించవచ్చు. దీని వల్ల ఏమి ప్రయోజనం సాధించినట్టు? అంటూ ప్రశ్న వేసుకునే
బుద్ధిమంతులైన రాజులకీ శతకం సంతోషాన్నే గాని, క్రోధం కలిగించదంటూ, మంత్రి ఇలా అంటున్నాడు
శ్త్రుౖత్వెత న్మహిష ప్రబంధ మహ యే భూపా గుణగ్రా హణ
స్తే బుద్వ్ధా నిజదుర్గుణాన్‌ కవిముఖా త్త ద్వ్య్దంగ్య మర్యాదయా
అద్రోహేణ నిజాః ప్రజా ఇవ యధా ధర్మం ప్రజా రక్షితుం
కుర్వంతు స్వకుల క్రమాగత నరాన్‌ దేశాధికారోచితాన్‌
ఈ మహిషశతకం విని, గుణాలు గ్రహించగల రాజులు సహృదయంతో కవిద్వారా వెలువడిన ఒక్కొక్క శ్లోకంలో ఉన్న వ్యంగ్యార్థాన్ని తెలుసుకొని, తమలోని చెడ్డగుణాలను గుర్తెరిగి, తమ ప్రజలను కన్నబిడ్డల లాగ ధర్మబద్ధంగా పరిపాలించే నిమిత్తం కులక్రమానుగతంగా వచ్చే అర్హులైన వాళ్ళను పదవుల్లో నియమించాలి.
రాజులకు కోపం తెప్పించడం కోసం కాదీ రచన. వారి విధానాలను సంస్కరించడం కోసమే. పాలకులకు మంచి గుణాల మీద గౌరవమే వుంటే, చెడ్డవాళ్ళకి అధికారమిచ్చిన దెవరు? అని ప్రశ్నించుకున్నాడు మంత్రి. కొందరు ద్రోహులు ధర్మాత్ముల్లాగా నటిస్తూ అధికార యంత్రాంగంలో పదవులు చేపట్టి, ప్రజల సర్వస్వాన్ని కొల్లగొట్టే పనిలో వున్నారు. ఎప్పుడూ ఈ సంగతి పాలకుడు గుర్తించడం లేదని మంత్రి బాధ. రాజు బుద్ధిమంతుడే. అతని కంటె బుద్ధిమంతులు మంత్రులు. అయినా, వారినీ, వీరినీ కూడా మోసగిస్తూ, దేశద్రోహ బుద్ధితో కొందరు కుసంస్కారులు, స్వేచ్ఛావ్యవహారాలతో ప్రజల్ని నానా బాధల పాలు చేస్తున్నారు. అందువల్ల మహిష రాజుగారూ, చోళదేశంలో వ్యవసాయం చెయ్యాలని కోరుకోకండీ ఆ కుసంస్కారాలు అధికారంలోకి వచ్చాకే, నా సర్వస్వం కోల్పోయి గోచిపాతతో మిగిలాను. నీకా గోచిపాత పోయే సమస్య కూడా లేదయ్యా సోదరా!!
రాజా ముగ్ధమతి స్తతో ऽపి సచివాస్తాన్‌ పంచయంతః ఖలా
దేశద్రోహ పరా స్తదైవ వృషలా స్సర్వాపహారోద్యతాః
ఆశాం మా కురు చోళదేశ కృషయే త్వం సైరి భాతః పరం
శిష్టం మే త్వలమల్లకం తదపి నభ్రాత స్తవా స్వ్తంతతః
మంత్రి మహిషం 7
దుర్మార్గం అనుసరించే ఆలోచనే రావాలి గాని, వచ్చిందే తడవు స్వార్థపరులైన కుసంస్కారులు విజృంభించకుండా ఊరుకోరు కదా! మంత్రి చెపుతున్నాడు
ధాన్యం వాథ ధనాని వా సమధికం కృత్వా మిథ స్స్పర్థయా
మిధ్యా సాహసినో ऽభ్యుపేత్య వృషలా దేశాధికారాశయా
ఉత్కోచేన నృపాంతక స్థిత జనాన్‌ వశ్యాన్‌ విధాయ ప్రజా
సర్వస్వం ప్రసభం హరంతి చ శఠా స్తేయాంతు కాలాంతికమ్‌
కుత్సితబుద్ధి గల కుసంస్కారులు కొందరు, దేశాధికారం పొందాలనే తహతహతో, మేం ఎక్కువ ధాన్యమిస్తామనో, ధనం ఎక్కువిస్తామనో, వారిలో వారు పోటీలు పడి, పాట పెంచివేసి, లేని సాహసాలు ప్రదర్శిస్తూ, రాజసన్నిధిలో వుండే పెద్ద అధికారులకు లంచాలిచ్చి లొంగదీసుకుని, అధికారం సంపాదించుకుని, బలవంతంగా ప్రజల సర్వస్వాన్నీ దోపిడీ చేస్తున్నారు. అటువంటి దుర్మార్గులు యమ సన్నిధికి పోవాలి. వాళ్ళు బతికి వుండడానికి అర్హులు కారని వాంఛేశ్వర మంత్రి నిప్పులు చెరుగుతున్నాడు. శాపనార్థాలు సరేనయ్యా బ్రాహ్మణులు సేద్యానికి ఉద్యమించారంటే, దొంగలయ్యారనే కదా అర్థం! అంటూ ఎత్తిపొడిచే వారికి సమాధానం చెపుతున్నాడు.
చౌర్యం నామ కృషీవలస్య సహజో ధర్మోః హ్య వృత్య్తంతరై
శ్చోళేషు ద్విజసత్తమై రనుచితా ప్యంగీ కృతా సా కృషిః
తా నేతాన్‌ వృషలా శ్శపం త్య కరుణా యే దుశ్శ్రవై ర్భాషితై
ర్యే వాతాన్‌ ప్రిహరంతి తే న్ముఖకరం భూయాత్క్రిమీణాం పదమ్‌
దొంగతనమా? అది రైతుకి సహజమే అనాలి. ఎందుకంటే, భూమినుంచి ధాన్యాన్ని, గడ్డిని, ఎత్తుకొని పోతూంటాడు. వ్యవసాయ వృత్తి తగినది కాకపోవచ్చు. కాని, చోళ దేశంలో బ్రాహ్మణులకు బ్రతుకుతెరువు వేరే లేకపోవడం వల్ల తప్పడం లేదు. ఇది ఆపద్ధర్మ వృత్తిగా, వ్యవసాయం చేసుకుంటూంటే, కొందరు కుసంస్కారులు వినజాలని పదజాలంతో తిడుతూన్నారు. కొందరైతే కొడుతున్నారు కూడా. వారి నోట పురుగులు పడ! వారి చేతులకు పురుగులు పట్టి పోను!! మంత్రికి కడుపు మండిపోయి బాధించే దుష్టుల మీద కసితో శాపనార్థాలకు దిగాడు.
మంత్రి మహిషం 8
వ్యవసాయాన్ని వృత్తిగా ఎంచుకున్నప్పటికీ, సుఖం లేదు శాంతి లేదు రక్షణ లేదు అని మంత్రి వాపోతున్నాడు.