గౌరీ కల్యాణ వైభవమే – గౌరీ కల్యాణ వైభవమే – పల్లవి

హిమవంతు కూఁతురై యింపుసొంపొందె
హిమకరమౌళిని హితమొందఁ బొందె
వలఱేనిపగవాని వానికిఁ జెలిగ
నలరించెఁ బెండ్లియై యయ్యె నెచ్చెలిగ
కాళికాత్వము వీడఁగా గౌరి యయ్యె
మౌళిగా సిరిపల్కు మగువల కయ్యె
శ్రీరుచికుచ యౌట చేనన మించె
మారేడు మ్రానుగా మహి జన్మించె
తనక్రింద లింగమై తనరారు మగనిఁ
దన యాకు పూజలఁ దనియించె నొగిని
బిల్వదళాంబ నాఁ బేరొందెఁ దాను
బిల్వనాథునిఁ జేసె విభు బాగుగాను
తాను శ్రీతరువయి తనపతిన్ శ్రీశుఁ
గా నొనరించెను గడఁగి భూతేశు
మెఱపుఁదీఁగ యనంగ మెఱయుచు గౌరి
కఱకంఠు సాంధ్యేందుఁగన్ జేసె మూరి
తనుమధ్య యగుటను దనుమధ్య యనఁగ
వినుతయై ప్రోచును వినతుల మనగ
మ్రొక్కెద మందఱ మక్కఱ నిందు
జక్కఁగా శివులకు సత్ఫల మందు
ఈ గౌరికల్యాణ మీ పాట హెచ్చు
శ్రీగౌరియును వాణి శివుఁడును మెచ్చు
కవిరత్న కృత మిది గావున నెల్ల
కవులు గందురు పొందు కర ముల్లసిల్ల – 2.283

అమృతవాహిని – శ్లోకము

సంస్కృత కావ్యాలలో శ్లోకమును ఎక్కువగా వాడుతారు. ఎక్కడెక్కడ కథనము కొనసాగవలెనో అక్కడ మనము శ్లోకాన్ని చదువుతాము. ఈ శ్లోకపు స్థానాన్ని కన్నడ తెలుగు సాహిత్యాలలో కంద పద్యము ఆక్రమించింది. అందుకే మనకు తెలుగులో శ్లోకానికి ఏమాత్రము ప్రయోజనము లేకపోయింది. కాని బాగుగా ఉపయోగించితే శ్లోకము అందముగానే ఉంటుంది. కొన్ని వృత్తముల గతిని నేను శ్లోకరూపములో ప్రయత్నము చేసి కృతకృత్యుడుని అయ్యాను. ఈ శ్లోకానికి పంతులుగారు అమృతవాహిని అని పేరు పెట్టారు. శ్లోకములో ఐదవ అక్షరము ఎప్పుడు లఘువే, ఆరవ అక్షరము ఎప్పుడు గురువే. బేసి పాదాలలో ఏడవ అక్షరము గురువు, సరి పాదాలలో లఘువు. మిగిలిన అక్షరాలు ఏలాగైనా ఉండవచ్చును. చివరి అక్షరాలు సామాన్యముగా గురువే. సులభముగా జ్ఞాపకము ఉంచుకొనుటకై నేను ఒక కొత్త పద్ధతిని తెలియబరచాను. ఐదు, ఆరు, ఏడు అక్షరాలు బేసి పదాలలో య-గణము, సరి పాదాలలో జ-గణము. తెలుగులో దీనికి ప్రాస ఉంటుంది. పాదానికి ఎనిమిది అక్షరాలు, కాబట్టి యతి లేదు.

అమృతవాహిని – సంస్కృతములోని అనుష్టుప్పు శ్లోకము, సరి పాదాలలో 5,6,7 అక్షరాలు జ-గణముగా, బేసి పాదాలలో అవే అక్షరాలు య-గణముగా నుండాలి, తెలుగులో ప్రాస ఉండాలి.

నుతింతున్ తనుమధ్యాంబన్
నుతింతున్ బిల్వనాథునిన్
మతిన్ గౌరీపురీ చిత్ర
హిత చారిత్ర మెంచెదన్ – 2.318

ఉపజాతులు

కొక్కొండవారు బంగారము, వెండి, తేటి, తేటిబోటి, ఆటబోటి వంటి ఉపజాతుల సృష్టిని గురించి గర్వపడ్డారు. ఇవన్నీ సీస పద్యానికి, ఆటవెలది, తేటగీతులకు వారు చేసిన కొన్ని మార్పులు, చేర్పులు, కూర్పులు. వీటిని గురించి చర్చించడానికి ముందు మనము చంద్రగణాలను గురించి కొద్దిగా తెలిసికోవాలి. గణాలు మూడు విధాలు – అక్షర గణాలు, మాత్రా గణాలు, అంశ లేక ఉప గణాలు. అక్షర గణాలు త్రికములైన న, య, ర, త, మ, భ, జ, స గణాలు, రెండక్షరాలైన ల-గ, గ-ల, గ-గ, ల-ల, ఒక అక్షరమైన ల, గ ములు. మాత్రా గణాలు రెండు, మూడు, నాలుగు, ఐదు, ఆరు, మున్నగు సంఖ్యలకు అమరే అక్షర గణాలు. ఇక పోతే సూర్య, ఇంద్ర, చంద్ర గణాలు ఉప గణాల కోవకు చెందినవి. ఇవి ఒక గురువును, రెండు లఘువులను తీసికొని వాటికి పదేపదే గురు లఘువులను చేర్చగా వచ్చినవి. వీటిని కన్నడములో బ్రహ్మ, విష్ణు, రుద్ర గణాలు అంటారు. నాలుగు బ్రహ్మ గణాలు (III, UI, IIU, UU), ఎనిమిది విష్ణు గణాలు (IIII, UII, IIUI, UUI, IIIU, UIU, IIUU, UUU), 16 రుద్ర గణాలు (IIIII, UIII, IIUII, UUII, IIIUI, UIUI, IIUUI, UUUI, IIIIU, UIIU, IIUIU, UUIU, IIIUU, UIUU, IIUUU, UUUU) ఉన్నాయి. వీటిలో తెలుగు లాక్షణికులు కొన్నిటిని అంగీకరించరు. తెలుగు ఛందస్సులో వీటిని సూర్య (రెండు – III, UI), ఇంద్ర (ఆఱు – IIII, UII, IIUI, UUI, IIIU, UIU), చంద్ర గణాలు (14 – IIIII, UIII, IIUII, UUII, IIIUI, UIUI, IIUUI, UUUI, IIIIU, UIIU, IIUIU, UUIU, IIIUU, UIUU) అంటారు. తెలుగు ఛందస్సులో చంద్రగణాలు అక్కఱలలో మాత్రమే ఉన్నవి. కాని చంద్రగణము లేని మధ్యాక్కఱను మాత్రమే తెలుగు కవులు విరివిగా వాడినారు.

వేంకటరత్నము పంతులుగారు తేటగీతి పాదము చివర యతి లేక ప్రాసయతితో ఒక చంద్రగణమును ఉంచి దానిని తేఁటి అని పిలిచారు. అదే విధముగా ఆటవెలఁది పద్యపు పాదాలకు యతితోబాటు ఒక చంద్రగణాన్ని తగిలిస్తే మనకు ఆటబోటి లభిస్తుంది. ఆటవెలఁది బేసి పాదానికి (నిడుద పాదము) యతితో ఒక చంద్రగణాన్ని ఉంచి అలాగే నాలుగు పాదాలు వ్రాస్తే లభించిన పద్యానికి తేఁటిబోటి అని పేరు నుంచారు.

తేఁటి – తేఁటి లక్షణాలను పంతులుగారు ఇలా వివరించారు –

సూర్యుఁ డాదినె యుండెడు సురపతులనఁ జొప్పడఁగా
నిద్ద ఱటు పిమ్మట న్రవు లిద్దఱుందు రద్ది రయ్య
తేటగీతియె యబ్జాప్తిఁ దేఁటి యగును వాటముగాఁ
జేరి సీసముఁ జేయు బంగారముగను సారముగా

తేఁటి – సూ-ఇం-ఇం-సూ-సూ-చం, యతి లేక ప్రాసయతి (1.1, 4.1, 6.1)

కృష్ణవేణివి గావునఁ గృష్ణ వయితొ కృష్ణకృష్ణ
కృష్ణమృగనేత్ర వగుటచేఁ గృష్ణవైతొ కృష్ణకృష్ణ
కృష్ణసోదరి వీవౌటఁ గృష్ణవయితొ కృష్ణకృష్ణ
కృష్ణవై తేల కాళికతృష్ణ నొక్కొ కృష్ణకృష్ణ – 2.64

తేఁటిబోటి – తేఁటిబోటి లక్షణాలను పంతులుగారు ఇలా చెప్పారు

ఆటవెలఁది బేసి యడుగుల యట్లేని యైన నాల్గు
పాదములు మఱి సరి పాదము లట్లేని పై యతితో
నబ్జయుక్తి షడ్గణాంఘ్రి యగుటను షడంఘ్రి తాప్తిన్
దేఁటిబోటి నాఁగఁ దేజరిల్లెడు నిది తేఁటివలెన్

తేఁటిబోటి – సూ-సూ-సూ-ఇం-ఇం-చం యతి లేక ప్రాసయతి (1.1, 4.1, 6.1)

అత్తకంటెఁ గోడ లుత్తమురాలని యంద ఱెంచ
నయ్యరుంధతియొకొ యనసూయయో యని యన జను లా
రత్నదాసు జాయ రామ రామయొ యనఁ బ్రస్తుతయై
సుగుణఖని యనంగ సుమతి యనందగె సుముఖి పేర

– 6 ద్వితీయ భాగము, రత్నదాస సర్గము 85

పై పద్యములో మొదటి పాదములో యతి మిశ్రణము ఉన్నది (ప్రాస యతి మఱియు అక్షర యతి). సామాన్యముగా ఒకటి కంటె ఎక్కువ యతి ఉంటే అది పాదమంతా ఒకే విధముగా నుండవలయునన్న నియమము ఉన్నది.