జలద 13 అతిజగతి 3543 – UII UIU III UIIU – భ-ర-న-భ-గ 10 (ఉత్పలమాలలోని మొదటి 13 అక్షరాలు కలిగి ఉంటుంది యీ జలదవృత్తము).

వేసవి నెండ నుక్కఁ గడు వెక్కసమై
వేసరిజేసినన్ దపము విశ్వజనుల్
వాసిగ వారి నేల హరి వచ్చెనొ నా
భాసిలె నింగినిన్ జలదవార మహా

– 5 పూర్వ భాగము, 148

ఉన్న వృత్తాలను తగిన రీతిగా వాడడము మాత్రమే కాక పంతులుగారు ఎన్నో కొత్త వృత్తాలను కనుగొన్నారు. ఈ వృత్తాల సంఖ్య సుమారు 40, వాటిని పట్టిక-3లో చూడగలరు. అందులో కొన్ని నేను ఎన్నుకొన్న రెండు సంకలనములు కాక ఇతర లాక్షణిక గ్రంథములలో ఉండవచ్చును. ఏది ఏమైనా వీరు ఎన్నో నూతన వృత్తాలను కల్పించి అందులో పద్యాలను అల్లినారు అనడములో అతిశయోక్తి లేదు. అందులో మత్తకీరలాటివి ఉన్న వృత్తాలకు చిన్న మార్పులను చేయడమే. దీని లయకు మత్తకోకిల లయకు ఎట్టి భేదము లేదు.

మత్తకీర – 20 కృతి 372096 – III IIII UI UII UI UII UIU న-న-జ-భ-ర-స-ల-గ – యతి 13

అలరఁగను దన కెన్ని పెట్టిన నక్కఱం గడు మెక్కియున్
బలుకులను దన కొప్ప నేర్పగఁ బ్రౌఢిఁ గాంచియు నెంచకే
వెలలు నిలువదు పంజరంబున వేడ్కఁజెందువ నాప్తి రా-
మ లలన యొకను రామచిల్కను మత్తకీర సువృత్తమున్ – 2.15

వీరు ఎందరో దేవుళ్ళ పేరితో వృత్తాలను సృష్టించారు, అవి – శివ, నారాయణ, గణనాథ, తనుమధ్యమా , దేవ, పరమేశ, శంకర (రెండు విభిన్న వృత్తాలు), చంద్రశేఖర, వామదేవ, శ్రీమతి, వాణి, లక్ష్మీ, శోభనమహాశ్రీ. అందులో ఒకటి –

వాణి 19 అతిధృతి 106225 – UU UU IIII UII IIU UII UU మ-భ-స-న-య-స-గ యతి 13

వాణిన్ వీణా జపసర పుస్తక వరకీరాంచిత పాణిన్
వీణా హంసవ్రజ శుక సత్పరభృత వాణిన్ విధిరాణిన్
శ్రేణీభూత స్ఫురదళివేణిని భృతసుశ్రోణిని నా గీ-
ర్వాణిన్ గొల్తున్ మదిని సుభక్తిని వలదీక్షణరుచిరైణిన్ – 2.172

మంగళమహాశ్రీ వృత్తమునకు దీటుగా శోభనమహాశ్రీ అనే వృత్తాన్ని వీరు కల్పించారు. ఇది కూడ ఒక పంచమాత్రావృత్తమే. దానిని యిప్పుడు చదవండి –

శోభనమహాశ్రీ 25 అభికృతి 14498421 – UUI UIII UUI UIII UUI UIII UIIU త-భ-య-జ-స-ర-న-భ-గ యతి 8,15,22

చూడంగదే చంద్రు సోఁకెన్ కనుంబరిది సొక్కెన్ చెఁజెందొరలు శోభనమే
వాడేంగదే కల్పవల్లీమతల్లి యిది భాసిల్లె మంజరులు బాగనమే
వీడెంగదే రిక్క పిండొప్పె నర్ధముల బింబంబునం ?ఱులు వీలనమే
యాడంగ లేదేల యంచన్న శోభనమహాశ్రీ యిదౌ ననిరి యౌ ఘనమే

-5 ఉత్తర భాగము, 598

బిల్వేశ్వరకావ్యములో పార్వతి పేరు తనుమధ్య. ఆరు అక్షరాల తనుమధ్య (UUIIUU) అని ఒక వృత్తము గలదు. ఆ వృత్తములో వ్రాయడము మాత్రమే కాక తనుమధ్యమా అని ఒక వృత్తాన్ని కూడ సృష్టించారు పంతులుగారు. క్రింద తనుమధ్యమా వృత్తము –

తనుమధ్యమా 18 ధృతి 77378 – IUUU UUI UUI IIUI UUIU య-మ-య-న-ర-ర 8,15

మహాకాళి వీవౌదు మామానవతి యాదిమా తామసీ
మహాలక్ష్మి వీవౌదు మా బిందుమతి మాదిమా రాజసీ
మహావాణి వీవౌదు మా జ్ఞానదయ వాదిమా సాత్వికా
మహాశక్తి వీవౌదు మమ్మేలు తనుమధ్యమా (మాతృకా)

– – 6 తృతీయ భాగము, యాత్రాభిజ్ఞ పర్వము 28

వీరు తన ఆత్మానందానికో యేమో, తక్కువ అక్షరాల వృత్తాలను కూడ కొన్ని వ్రాసారు. ఉదా.

శ్రీ 1 శ్రీ 1 U గ
శ్రీ బి ల్వే శా – 6.2.2

క్షితి 1 శ్రీ 2 – I ల
శి వ య ను – 2.50

జన 2 అత్యుక్త 4 – II ల-ల
అను మను మును కొని – 2.104

కొన్ని వేళలలో వీరు మాత్రాగణాల స్వరూపములో పదములను వాడలేదు. అందువలన నడక అప్పుడప్పుడు కుంటువడినది. చతుర్పంచ మాత్రల వృత్తము ఫలసదన ఎలాగో నడచినది ఈ పద్యములో –

ఫలసదన 16 అష్టి 16384 – IIIII IIII IIIII UU న-న-న-న-స-గ 10

అలరుల నళులకును నవనిజము నీడన్
బొలయు మొగములకును బొనరెడును మేలై
ఫలముల నిగుళులను బతగముల కింపౌఁ
బలు బెఱఁగులను నిది ఫలసదన మయ్యెన్ – 2.22

మరి కొన్ని చోటులలో ఒకే గణముల అమరికను వేరు వేరు పేరులున్న వృత్తములుగా చెప్పారు, ఉదా. సుభగ (ప్రకృతి) 8 అనుష్టుప్ 52 – IIUU IIUU స-భ-గ-గ 5
అభినవతామరస (కమలవిలాసిని, తామరస, లలితపద, తోదక, తోవక, దోధక, కలరవ) 12 జగతి 4896 – IIII UII UII UU న-జ-జ-య 8.

సామాన్యముగా సంస్కృతము, తెలుగు కన్నడ భాషలలో వృత్త పాదాలు గుర్వంతములు. పేర్కొనబడిన లఘ్వంత వృత్తాలను వ్రేళ్ళపైన లెక్కపెట్టవచ్చును. కాని పంతులుగారు లఘ్వంత పాదములున్న వృత్తాలను కూడ బిల్వేశ్వరీయములో వాడారు, ఉదా. చంచల, జన, నారాయణ, బిల్వ, సలిల, సుభగ. యతుల విషయములో కూడ వీరు ఒకే విధముగా ప్రవర్తించలేదు. కవిరాజవిరాజితమునకు ఒక యతి, మానినికి ఒక చోట ఒక యతి, మరొక చోట మూడు యతులను ఉంచారు. విద్యున్మాల ఎనిమిది అక్షరాల వృత్తమైనా, తప్పని సరిగా ఐదో అక్షరముపైన యతి నుంచుట వాడుక, కాని వీరు యతిని పాటించలేదు. కాని పైన ఒకే గణములతో ఉండే ఎనిమిది అక్షరాల సుభగ, ప్రకృతి వృత్తాలకు ఐదవ అక్షరముపైన యతిని పెట్టారు. పృథ్వీవృత్తానికి ఒక పద్యములో తొమ్మిదవ అక్షరముపైన, మరో పద్యములో 12వ అక్షరముపైన యతి నుంచారు. క్రౌంచపదపు పూర్వార్ధములో ప్రాసయతికి బదులు అంత్యప్రాసను పాటించారు. అర్ధసమ వృత్తములో సరి పాదములు ఒక విధముగా, బేసి పాదములు ఒక విధముగా నుండుట సర్వసాధారణము. వీరు మొదటి రెండు పాదాలను ఒక విధముగా, చివరి రెండు పాదాలను మరొక విధముగా ఉపజాతిలా అమరించినారు.

అర్ధసమ వృత్తము

సరిగమపధని స్వరము లివేడున్
బరగఁగ దెలుపున్ బ్రణవముఁ గూడన్
హరియని హర యంచాదటఁ జూడన్
హరిహరుల యభే దాశయ మౌఁగా – 4.145