జాతి పద్యములు

తెలుగులో జాతుల ప్రత్యేకత ప్రాస. ఉపజాతులకు ప్రాస లేదు, జాతులకు ప్రాస ఉన్నది. కందము, రగడలవంటి జాతి పద్యాలు పూర్తిగా మాత్రాగణబద్ధమైనవి. ఉత్సాహ, అక్కఱ, ద్విపదాదులు ఉపగణాలతో (అంశగణాలతో) నిర్మింపబడినవి.

కందము – సంస్కృతములో తొమ్మిది విధాలైన ఆర్యాభేదాలు ఉన్నాయి. అందులో ఒకటైన ఆర్యాగీతియే కన్నడ తెలుగు భాషలలోని కందము. తెలుగులో అప్పకవి ఆరు విధములయిన కంద పద్యాలను వివరించారు. మనము దైనందినము చదివే కందపద్యాన్ని సహజ కందము అంటారు. ఈ సహజ కందము కాక యింకను ఐదు విధములయిన కంద పద్యములు ఉన్నాయి. అవి – పథ్యా, విపులా, చపలా, ముఖచపలా, జఘనచపలా.

పథ్యా కందము – పద్యములో 60 మాత్రలు (సహజకందమునకు 64 మాత్రలు) ఉంటాయి. మొదటి, మూడవ పాదాలు మామూలు కందపద్యము వలెనే ఉంటాయి. సరి పాదాలలో చివరి రెండు గణాలకు ఆరు మాత్రలు మాత్రమే. ఆరవగణము నలముగా నుండాలి, ఎనిమిదవ గణము గ-గ లేక స-గణమునకు బదులు ఒక గురువుగుగా నుంటుంది యిందులో. అన్ని చోటులలో వీరు ఈ లక్షణాలను సరిగా అనుసరించ లేదు.

సా పలుకుఁగాదె సాంబా
చూపున్ దాండవము నెమలి సుతి పొందన్
నీపేరొందెను గ్రీవన్
నీపదమున్ గనరె నతులు నిఖిలేశా – 4.139

విపులా కందము – దీనికి కూడ పథ్యాకందపు లక్షణాలే, పాదానికి 60 మాత్రలే. దీని ప్రత్యేక లక్షణము ఏమంటే మొదటి (మూడవ) పాదములోని చివరి పదము స్వతంత్రముగా నిలువకుండ రెండవ (నాలుగవ) పాదపు మొదటి అక్షరములతో చేరవలయును. ఈ పద్యాన్ని కూడ పంతులుగారు అన్ని చోటులలో సరిగా వాడలేదు.

యతమాన భక్తిరత్న సు-
హితకరుఁడ నియోగివిజయ మేలు భవా
క్షితిరథగతి నీవే కా-
కితరు లెట నియోగివిజయు నేళు శివా

– నియోగివిజయము, బిల్వేశపీఠిక

చపలాకందము – ఇందులో సరి పాదాలు జ-గణముతో ఆరంభమవుతుంది. చివరి పాదములో 15 మాత్రలు మాత్రమే, ఆఱవ గణము చతుర్మాత్ర కాదు, ఒక లఘువు మాత్రమే, పద్యానికి మొత్తము 57 మాత్రలు (12, 18, 12, 15) మాత్రమే. అప్పకవి ప్రకారము చపలాకందమునకు రెండవ పాదమునకు 18 మాత్రలు ఉంటాయి, నాలుగవ పాదమునకు మాత్రమే 15 మాత్రలు. కాని పంతులుగారు, రెండవ పాదానికి కూడ 15 మాత్రలను ఉంచారు.

సరిగాగాఁ బల్కుటకుఁ ద-
గరయ్యె దక్షుండు గననగుఁగా
సిరిఁ గనె నీదయచే నది
స్మరింపఁ ద్రిదివంబు సమకొనదే – 4.141

ముఖ చపలా కందము – రెండవ పాదము మాత్రము చపలాకందములా ఉంటుంది యిందులో, నాలుగవ పాదము పథ్యాకందములా ఉంటుంది ఇందులో.

తనుమధ్య మాప్తినీ ప్రియ
మునీడ్య తనుమధ్య పొరిఁ దనరెన్
గనుగొన మా మధ్యమ గద
వినరే మధ్యములు నరులు బిల్వేశా – 4.142

జఘనచపలా కందము – మొదటి అర్ధము పథ్యలా, రెండవ అర్ధము చపలలా ఉంటుంది యీ కందములో.

ఒనరిచి పర్ణాశనమున్
దన ద్విజతకుఁ దగఁ బిక మిది దా నేర్చన్
ఘన పంచమస్వరంబున్
గనుంగొనమి ద్విజత గలదె యిలన్ – 4.143

ఈ ఆరు రకములైన కంద పద్యములు మాత్రమే కాక, కొక్కొండవారు ఇంకొక మూడు విధములైన కంద పద్యములను కూడ కొత్తగా నిర్మించారు. అవి – మాకందము, రమాకందము, మహాకందము.

మాకందము – ఇందులో ఆరవ గణము జ-గణము, చివరి గణము చతుర్మాత్రకు బదులు ఒక గురువు. మాకందము అనే మరొక కంద పద్యాన్ని నారాయణారెడ్డిగారు సృష్టించారు. కాని సినారె మాకందము కొక్కొండవారి మాకందము వేరువేరు పద్యాలు. సినారె మాకందము సహజ కందపు పాదాలను తారుమారు చేసి వ్రాసిన ఒక భేదము. కొక్కొండవారి మాకందము 60 మాత్రలతోడి ఒక ఆర్యాభేదము. సినారె వ్రాసిన మాకందములాటి యితర కందపద్యాలను కూడ నేను ఒకప్పుడు విశదీకరించి యున్నాను. ఈ పద్యాన్ని కూడ పంతులుగారు అన్ని చోటులలో సరిగా వాడలేదు.

అనుచుపవాసవ్రతమునఁ
దనుఁ బూజించును బిల్వదళములచేన్
ఘనభక్తి శ్రీఫలములన్
దనకిడ నా రామ రామనామాప్తిన్ – 2.157

మరొక మాకందములో రెండవ పాదములో ఆరవ గణము న-లము, జ-గణము కాదు.

ఓంకృతి బిల్వవనేశా
యోకృతి బిల్వార్చిత నతు లొనరింతున్
ఓంకారాకారేశా
యోంకారార్థైకగమ్య యో శ్రీశా – 2.195

రమాకందము – ఇది చపలాకందమువంటిదే, కాని యిందులో సమ పాదములలో ముందుగా జ-గణము ఉండవలసిన నియమము లేదు.

మును గంగభంగి నేనున్
ఘనతన్ గనఁ గోరఁ గమ్మనవే
నను బిల్వముగను దన్మహి-
మ నిపుడు నేఁ గంటి బిల్వ మహిజమనై – 2.196

మహాకందము – ఇది సంస్కృతములోని ఆర్యవంటిది. పాదాలు దీర్ఘాలతోనైనా, హ్రస్వాలతోనైనా ఆరంభించవచ్చును, సామాన్యముగా కందములో పాదములోని మొదటి అక్షరాలు అన్నీ గురువుగానో లఘువుగానో ఉంటుంది.

అనుభవ మెఱుఁగమి నపుడీ
వనిన నుడినిఁ గొనక యుఱక యట్లైతిన్
కనుగొంటిఁ దత్ఫలము నీ
మానిని నను నింకనైన మైకొనవే – 2.197