దేశానికి పల్లెలు జీవధారా సదృశాలు. దేశ ఆర్థిక ప్రగతికి పల్లెలు పట్టుకొమ్మలు. దేశ సౌభాగ్యానికి, సౌభ్రాతృత్వానికి, సహజీవనానికి పల్లెలు కాణాచులు, ఆదర్శాలు, రైతు దేశానికి వెన్నెముక వంటి వాడని మహనీయులు పేర్కొన్న మాటలు అక్షర సత్యాలు.

ఎన్ని మైళ్ళ ప్రయాణమైన ఒక్క అడుగుతోనే మొదలవుతుందని, ఒక్కొక్క నీటి బిందువు కలయికే మహాసముద్రం అయనట్టుగా చిన్న చిన్న గ్రామాల కలయికే నేటి పట్టణ రూపం సంతరించుకొంటుంది.

ఈనాటి పరుగు పందెపు ప్రపంచంలో వివిధ రకాలైన కాలుష్యాలతో, అసభ్యకర నాగరికతతో, స్వార్థరాజకీయాలతో పెద్దా – చిన్నా అనే తేడా లేక నైతిక విలువలు పతనమయ్యాయి. తల్లిదండ్రులు, గురువులపైన వినయ విధేయతలు, భక్తిశ్రద్ధలు మృగ్యమైనాయి. సుఖం మరిగి ఆర్థిక జీవన వ్యాపారంలో ధనార్జనే ధ్యేయంగా సొంత లాభంకోసం మానవుడు వెంపర్లాడుతున్నాడు. ఈ కంప్యూటర్‌, ఇంటర్నెట్‌ యుగంలో మనుషులు యంత్రాల్లాగా తయారై, మనసులు మారిపోయిన ప్రస్తుత పరిస్థితుల్లో ‘‘సమకాలీన తెలుగు గ్రామాలను’’ సింహావలోకనం చేస్తే ….

‘‘తెనుగుదనము వంటి తీయందనము లేదు
……………………….
తెనుగు తల్లి సాధుజన కల్పవల్లిరా
……………………’’

అని ‘కరుణశ్రీ’ గారన్నది నిజమనిపిస్తుంది.

ప్రాచీన కాలంనుంచి నదీతీర ప్రాంతాల్లోనే నాగరికత విలసిల్లింది. ప్రజలు గ్రామాలను నీరు సమృద్ధిగా లభించే ప్రాంతాల్లోనే నిర్మించుకొన్నారు. గ్రామానికి వెలుపల వర్షపు నీరు వృధా కాకుండా చిన్న కుంటలు, చెరువులు నిర్మించుకొని కాలువల ద్వారా నీటిని పారుదల చేసుకొని పంటలు పండించుకనే వారు. నదీ పరివాహక ప్రాంతాల్లో గ్రామ నిర్మాణం చేపట్టటం వల్ల తాగటానికి, పంటలకు నీరు సమృద్ధిగా లభించే అవకాశం కలిగింది.

ఇళ్ళ నిర్మాణానికి తగిన వనరులు గల చిన్న కొండలు, తుప్పలు గల ప్రదేశాల్లో ఇళ్ళు సులభంగా నిర్మించుకనే వారు ఆ గ్రామవాసులు. గోడలు గట్టి రాళ్ళతో కట్టుకని కప్పువేయటానికి ‘కూసాలు’ (pillers), దూలాల (beams)కు ‘యాప’ కలప వాడేవారు. అందువల్ల అవి ఎంతో బలంగా ఉండేవి. దూలాలపైన దంతెలు వేసి చాపలు గాని, బండలుగాని పరిచి ఆపైన చౌడుతో కాంక్రీట్‌ లాగా కప్పేవారు. ఇళ్ళ నిర్మాణం విశాలంగా ఉండేది. స్నానం చేసిన నీరు ‘మురుగు’ కాకుండా ‘జాలాది’ (పెద్ద గుంట) తీసి ఆ నీరు అందులో ఇంకేలా చేసుకొనే వారు. పశువులకు ప్రత్యేకంగా ‘కష్టాలు’ వేసేవారు. ఆర్థిక స్తోమత కల వారు మట్టిమిద్దెలు కట్టి పశువులకు తగిన వసతి (గాడి) ఏర్పాటు చేసుకొనే వారు. ఎరువు వేయటానికి ‘దిబ్బ’లకు వసతి చేసేవారు. అందుకే ‘గ్రామం గేయం లాంటిది – నగరం నాటకం లాంటిది’ అంటాడు ‘లాంగ్‌ఫెలో’.

భౌతిక వనరుల ద్వారా వంట చెరకు, పశుగ్రాసం సమకూర్చుకోవటమే గాక అటవీ సంపదను వారు చక్కగా వినియోగించుకొనే వారు. అడవిలో సునాయాసంగా దొరికే రేగు, బలుసు, కలివె, బిక్కి, కండ ఈత మొదలైన పళ్ళు, తేనె, ఉసిరిక, కుంకుడుకాయలు, కరక్కాయలు మొదలైన వాటిని శ్రామికులు తెచ్చుకని గ్రామాల్లో మార్పిడి పద్ధతిలో అమ్ముకని వచ్చిన ధాన్యం, నిత్యావసర వస్తువులతో జీవనం సాగించే వారు.

ఆనాటి గ్రామాల్లో మంచి ఆయుర్వేద వైద్య విధానముండేది. అన్ని జబ్బులకు భిషగ్వరులు (వైద్యులు) అడవుల్లో లభించే ఆకులు, చెట్లబెరడు, పూలు, గడ్డలు, వేర్లు మొదలైన వాటితో చక్కని వైద్యం చేసేవారు. ఈ విధానం ఇప్పటికీ కొండ ప్రాంత గ్రామాల్లో జరుగుతూ ఉంది. ఇవేకాక ఆనాటి గ్రామవాసులు వివిధ రకాలైన సుగంధ ద్రవ్యాలు కూడా తయారుచేసి వ్యాపారం చేసేవారు.

గ్రామాల చుట్టూ చిట్టడవులు, పెద్ద వృక్షాలు, సామాజిక వనాలు ఉండటం వల్ల సకాలంలో వర్షాలు కురుస్తూ పర్యావరణం సమతుల్యంగా ఉండి నాటి గ్రామాలు ఆరోగ్య వాతావరణంలో కళకళ లాడేవి. అందుకే …. ‘‘దేవుడు గ్రామాన్ని సృష్టించాడు – మనిషి పట్టణాన్ని సృజించాడు’’ అంటాడు ‘విలియం కాపర్‌’. నాడు ప్రజలు ఉపయోగించే వస్తువులు, పరికరాలు ఆరోగ్య ప్రదాయకాలే! మంచాలు, బల్లలు, కుర్చీలు – చివరికి దువ్వెన కూడా – చెక్కతో తయారుచేసినవే కనుక ఏ దుష్ఫలితాలు లేక ఆరోగ్య దాయకంగా కూడా ఉండేవి. స్వయంగా నేసిన నూలు వస్త్రాలు వంటి నిండా ధరించి వాతావరణ దుష్ప్రభావం నుంచి తమ శరీరాలను సంరక్షించుకొనే వారు. పళ్ళు తోముకోవటానికి వేపపుల్ల, మర్రి ఊడ, ఉత్తరేణివేరు, కానుగ పుల్ల మొదలైనవి వాడటం వల్ల అవి దంతాలకు, చిగుళ్ళకు ఎంతో మేలు కలుగజేసేవి. ఇది ఆయుర్వేద పరమైన దంత ధావనం అని చెప్పవచ్చు. అలాగే స్నానాదులకు సైతం ఆరోగ్యకరమైన ‘సున్నిపిండి’ని వాడేవారు. ఇందులో సుగంధ ద్రవ్యాలతో పాటు శనగపిండి, ఉలవపిండి, మెంతులు, తంగేడు ఆకులు, ఒట్టివేర్లు మొదలైనవి పొడిచేసుకొని అందరూ ఉపయోగించే వారు. అందుకే వారి అందం ఎండ – వానల్లో కూడా చెక్కుచెదరకుండా ఉండేది. అదే అమలిన సౌందర్యమంటే! ప్రస్తుతం సోమరితనం ఎక్కువై నేటి గ్రామవాసులు సైతం వేపపుల్ల తెచ్చుకోవటానికి కూడా బద్ధకించి సింథటిక్‌, ప్లాస్టిక్‌లతో తయారైన టూత్‌ బ్రష్షులు, పేస్టులు వాడుతున్నారు. ప్రస్తుత గృహోపకరణాలైన దువ్వెన, నూనెలు, క్రీములు, బెడ్‌, ఫుడ్‌, బెంచీలు, కుర్చీలు, బకెట్‌, మగ్గు – ఒకటేమిటి? సమస్త వస్తుజాలమంతా – సింథటిక్‌, ప్లాస్టిక్‌ మయం కావటం చేత వాటి ప్రభావం వల్ల నేడు ఎంతమంది అనారోగ్యానికి గురవుతున్నారో లెక్కకు అందని విషయం.

‘‘పురికిని కోమటి ప్రాణము’’
…………………..

అని సుమతి శతకకర్త అన్నట్టుగా నాడు గ్రామాల్లో వైశ్య ప్రముఖులు ప్రజలకు కావలసిన నిత్యావసర వస్తువులు సరఫరా చేసేవారు నిల్వ ధాన్యాల్ని ఎగుమతి చేస్తూ గ్రామ ఆర్థిక విధానంలో తోడ్పడే వారు. అవసరమైన వారికి ధనసహాయం చేస్తూ సంవత్సరాంతాన మాసూలు కాలంలో వసూలు చేసుకంటూ సహాయ సహకారాలు అందించే వారు.

రైతులు వేరుశనగ, శనగపప్పు, ధనియాలు, నువ్వులు, కంది, ఆముదాలు మొదలైన వ్యాపార పంటలు పండించే వారు. పొగాకు పండించి ‘బ్యార్నీల’ ద్వారా తగిన ఉష్ణోగ్రత వద్ద పదును చేసి వ్యాపారం చేసేవారు. నాటి గ్రామాల్లో అన్ని పంటలతో పాటు1 ‘నీలిమందు’ పైరువేసి, నీలిమందు తయారుచేసి ఇతర రాష్ట్రాలకు కూడా ఎగుమతి చేసేవారు. దీనితోపాటు ఉల్లి విత్తనాలు, ఔషధ దినుసులు, తేనె, కలప, వెదురు, సుగంధ ద్రవ్యాల వ్యాపారం చేసేవారు. కొన్ని గ్రామాల వారు నూలు వస్త్రాలు, అద్దకం ప్రత్యేకంగా చేసేవారు. సముద్రతీర గ్రామవాసులకు ఉప్పు తయారు చేయటం, చేపలు పట్టి అమ్మటం వ్యాపారంగా ఉండేది. ఇంకా లోహపరిశ్రమ, చెక్క బమ్మలు, దువ్వెనలు, వెదురుతో బుట్టలు – తడికెలు, ఎన్నో రకాల అల్లికలు చేసి వ్యాపారం సాగించే వారు ఆనాటి గ్రామ ప్రజలు అందుకే ….

‘‘అప్పిచ్చువాడు, వైద్యుడు,
ఎప్పుడునెడతెగక పారు ఏరును, ద్విజుడున్
చొప్పబడిన యూర నుండుము
చొప్పడకున్నట్టి యూర చొరకుము సుమతీ!’

అన్నాడు సుమతి శతక కారుడు. ఆ విధంగా భౌతికంగా, సామాజికంగా నదీతీర ప్రాంతాల్లో ప్రకృతి వనరులు బాగా ఉన్నట్టి ప్రదేశాల్లో అదనుకు తగిన వర్షం. అవసరానికి వైద్యం, వ్యాపార లావాదేవీలు కలిగి సమజీవనం సాగిస్తూ పాడి – పంటల భాగ్యాలతో తులతూగేవి ఆనాటి తెలుగు పల్లెసీమలు. నేడు గ్రామాలు వర్షాలు లేక, వనరులు తరిగి, కాలుష్యాలతో ఆ పాడి, పంట, భాగ్యాలకు నోచుకోవటం లేదు.

ఆనాడు తెలుగు గ్రామాల్లో ప్రధానంగా ‘‘ఉమ్మడి కుటుంబ’’ జీవన విధానం కొనసాగుతుండేది. అన్నా తమ్ముళ్ళు, అక్కా చెల్లెళ్ళు, వారి పిల్లలు దాదాపు 15-20 మంది ఐకమత్యంగా ఒకే కుటుంబంగా సమిష్టి జీవనం చేసేవాళ్ళు.

‘కల్ల కసటులేని పల్లెలో నాగలి
దున్నువారు నన్ను గన్న వారు
మడికి నొక్కపూట బడికొక్క పూటగా
…………………….

అని ‘తెలుగులెంక’ తుమ్మల వారన్నట్టుగా – గ్రామాల్లో అందరూ పనులు చేసుకోవటంలోనూ, తినటంలోనూ ఒకరితో ఒకరు ప్రేమగా, అనురాగంగా మెలిగేవారు. చదువుకొనే వారని, పొలం పని చేసేవారని ఏ విధమైన భేదభావాలు లేకుండా ‘మనం – మన కుటుంబం’ అనే సమైక్య భావనా బలంతో అంతమంది కూడా ఉమ్మడి కుటుంబాలుగా మనుగడ సాగించేవారు. కుటుంబంలో విద్యాధికుల్ని గౌరవంగా చూస్తూ బాధ్యతలు సమానంగా పంచుకొని హాయిగా, ఆనందంగా పనుల్లో కలిసి పోయేవారు. కుటుంబ పెద్దకు గౌరవమిచ్చి అందరూ విధేయులుగా మసలుకొనేవారు. ఆయన మాట మీదుగానే సర్వకార్యాలు జరుగుతుండేవి. బహునాయకత్వం ఉండేదికాదు. ధర్మంగా నైతిక విలువలకు కట్టుబడి మన సంస్కృతిని, సంప్రదాయాలను పాటిస్తూ కుటుంబం సాగిపోగా ఏ అసమానతలు లేక అందరు సమష్టి సౌభాగ్యాన్ని పంచుకనే వారు. పండుగలు, శుభకార్యాలలో అందరూ పాలుపంచుకొని ఆనందంగా మనుగడ సాగించే వారు. వేరుపడి జీవించటం నాడు నామోషీగా ఉండేది. కుటుంబ ప్రతిష్టకు ఎంతో విలువ నిచ్చేవారు. ఎవరైనా ఎప్పుడైనా కొంచెం వ్యత్యాసానికి గురైనా దాన్ని పెద్దగా పట్టించుకనే వారు కాదు. సర్దుకొనిపోయే వారు. అదే పనిగా ఆ సమస్యపై గుంజాటన పడకుండా ఇంటి పెద్ద మాటలకు విలువ నిచ్చి సామరస్యంగా మసలుకొనే వారు.

ఆనాడు కుటుంబం మొత్తం వ్యవసాయంపై ఆధారపడి ఉండేది. కుటుంబ సభ్యులంతా చక్కగా పనులు చేస్తూ పట్టుదలతో, అంకితభావంతో అధికోత్పత్తులు సాధించే వారు. ఇంటి పనులు స్త్రీలే నిర్వహించే వారు. వంట ఇంట్లో ఆనాటి మహిళ పొయ్యి రాజేయటానికి పడే పాట్లను ‘కవి కోకిల’ దువ్వూరి రామిరెడ్డి ‘కృషీవలుడు’ కావ్యంలో మన కళ్ళకు కట్టించిన వైనం మననం చేసుకందాం –

‘తడిసిన పచ్చికట్టియలు తంగెడు తప్పర తాటియాకులం
బడతుక పొయ్యిలో దురిగి పైపొగలెత్తగ నూదుకొని కూ
డుడుకదు, కాకకుంబొగకు నుప్పతిలెం కడగంట బాష్పముల్‌,
తడయక యెండు రెమ్మలను త్రుంచుమ చెట్టు చేమలన్‌!’

పల్లెల్లో స్త్రీలు ఇంటి పనులే కాక పురుషులతో పాటు పొలం పనుల్లో కూడా పాలుపంచుకనే వారు. పొలందున్ని పంటలు పండించే రైతుకు నాడు కాడి ఎద్దులు గాని (రెండు ఎద్దులు), రెండుకాండ్ల సేద్యంగాని ఉండేది. కోడెలను సేద్యానికి, ఆవులు, గేదెలను పాడి – ఎరువులకోసం పోషించే వారు. వీటితోబాటు పశుపోషణలో భాగంగా మేకలు, గొర్రెల మందలు కూడా ఉండేవి. పెద్ద భూస్వాములు పనికి మనుషులు తక్కువైనప్పుడు వ్యవసాయ పనులకు ‘జీతగాళ్ళ’ను ఏర్పాటు చేసుకొనే వారు. ఈ జీతగాళ్ళకు ముప్పూటలా అన్నంపెట్టి, బట్టలు, చెప్పులు ఇచ్చి2 ‘పందుమో’, ‘పుట్టెడో’ ధాన్యం సంవత్సరాంతంలో ఇచ్చేవారు. ఆవులు, గేదెలను మేపటానికి కూడా జీతగాళ్ళుండే వారు.

నాడు పంటలు బాగా పండుతుండేవి కాబట్టి తిండికి, గుడ్డకు ఏ లోటూ ఉండేది కాదు. గ్రామానికి సమీపంలో ఉండే పొలంలో ప్రతి రైతు 20 లేక 30 సెంట్ల భూమిలో కూరగాయలు పండించే వాడు. అందులో మిరప, వంగ, టమోట, బీర, చిక్కుడు, బెండ, కాకర, గుమ్మడి, సొర మొదలైన కూరగాయలు గోంగూర, తోటకూర, చుక్క మొదలైన ఆకుకూరలు మరి కొంతభాగం ఉల్లి పండించే వారు. గట్లపైన బొండుమల్లె, చేమంతి, చెండుమల్లె, కనకాంబరం, సీతమ్మవారి జడల పూలు, కుంకుమపూలు మొదలైన పుష్పజాతులను పెంచేవారు. కూరగాయ మొక్కలకు ‘తెగులు’ సోకకుండా అప్పుడప్పుడు ‘ఆవు పంచితం’ (ఆవు మూత్రం), కుమ్మరి ‘ఆవం’ మసికలిపి మొక్కలపైన చల్లేవారు. నాటి గ్రామవాసులు బ్రాహ్మణులకు, భట్రాజులకు, ఉపాధ్యాయులకు, పేదలకు కూరగాయలు, పాలు, మజ్జిగ ఉచితంగా ఇచ్చేవారు. ఆనాటి పల్లె ప్రజలు ఏదైనా అడిగి స్వీకరించే వారేగానీ దొంగిలించే వారుకాదు. అంటే నాటి గ్రామాల నైతిక విలువలు ఆ స్థాయిలో ఉండేవి.

గ్రామాలు నాడు నాలుగైదు మైళ్ళకొకటి ఉండేవి కాబట్టి గ్రామ గ్రామానికి సంబంధ బాంధవ్యాలు బాగా ఉండేవి. మరో ముఖ్య విషయం – కుల వివక్ష లేకండా స్త్రీ పురుషులంతా ‘బాబాయ్‌’, ‘మామ’, ‘అన్న’ అంటూ బంధువుల్లాగా వరసలతో పిలుచుకొనే వారాకాలంలో. పొరుగు గ్రామం వెళ్ళేవారు కాలి నడకనే వెళ్ళేవారు. ధనికులు ఎద్దుల బండిలో సవారీ కట్టించుకొని ప్రయాణించే వారు. ‘అశోకుడు రహదారులు వేయించెను, దారికిరువైపుల మొక్కలను నాటించెను, బావులు త్రవ్వించెను…’ అని మన బాల్యంలో చదువుకొన్నట్టు దారుల్లో అక్కడక్కడ ప్రయాణీకుల సౌకర్యార్థం ధర్మాత్ములు బావులు త్రవ్వించి, మొక్కలు నాటించి, ధర్మసత్రాలు, అరుగులు ఏర్పాటు చేయించేవారు. అంటే నాడు సామాజిక స్పృహ అంతటి ఉన్నత స్థాయిలో ఉండేదన్న మాట. ఇతర గ్రామాల నుంచి వచ్చిన వారిని, బంధువులను స్థానికులు సాదరంగా గౌరవించి సకల మర్యాదలతో అభిమానించే వారు. పశువులను కొనేదానికి గాని, వ్యాపార నిమిత్తంగాని పొరుగు గ్రామాలకు వెళ్ళిన వారు ఆ రాత్రి అక్కడ ఉండవలసి వస్తే ‘పూటకూళ్ళ ఇళ్ళు’ లేని ఊళ్ళలో స్థానికులు వీరికి భోజన వసతి కల్పించి ఆదుకొనే వారు. నాటి మానవతా విలువలు ఎంత గొప్పగా ఉండేవో ఆదరణ కూడా ఆ స్థాయిలోనే ఉండేది.

నాటి గ్రామాల్లో కుటుంబాలన్నీ పరస్పరం సహకరించుకొనేవి. పైరు నాట్లకు, కోతలకు, మిగతా పొలం పనులకు వచ్చే కూలి జనానికి మధ్యాహ్నం అన్నంపెట్టి రెండు ‘తవ్వలు’3 ధాన్యం ఇచ్చేవారు. వ్యవసాయానికి ‘మోట’ బావులుండేవి. ఆ నీటిని పారించి రాగి, సజ్జ, జన్న, కర్ర మొదలైన మెట్టపైర్లు పండించే వారు. వీటిలో అంతర పంటగా పెసర, అలసంద, మినుము మొదలైన పప్పుధాన్యం వేసేవారు. ప్రతి గ్రామానికి ఎంతో కొంత ‘మాగాణి’ ఉండేది. ఏరు, చెరువు నీటి పారుదలతో ‘వరి’ పండించే వారు. ఇవేకాక కంది, ఆముదాలు, ప్రత్తి, ఉలవ, వరిగె, ఆరిక, కర్ర మొదలైన పంటలు పండించే వారు.

గ్రామాలకు హరిదాసులు, బుడబుక్కల వాళ్ళు, కాటికాపరులు, బోయ, కోయ, చెంచు, ఎరుకల, యానాది, లంబాడి మొదలైన వాళ్ళు వచ్చి వారివారి వేషధారణలతో, సాంప్రదాయక రీతుల్లో పాటలు పాడుతూ పలు రకాలైన విద్యలతో ప్రజలను ఆకట్టుకొనే వారు. కాటికాపరులు ప్రదర్శించే మాయలు, మంత్రాలు, ఇంద్రజాలం అద్భుతంగా ఉండేవి. ఈ విధంగా వీరంతా పొగడ్తలతో, దీవెనలతో గ్రామస్తులను ఆనందపరచి వారి నుండి ధాన్యం, బట్టలు మొదలైన సంభావనలు సేకరించుకొనే వారు. నాడు వివిధ జాతులకు, వృత్తి పని వారికి గ్రామాల్లో అంత ఆదరణ, అభిమానాలుండేవి.

పని వాళ్ళతోపాటు యజమాని కూడా పశుగ్రాసం తెచ్చేవాడు. వరి, రాగి, కర్ర చెత్తలు, ఉలవ నూక, సజ్జ, జొన్న చొప్పలు, ఎండుగడ్డి, వేరుశనగ పొట్టు అన్నీ అరలు అరలుగా వాములువేసి పశువులకు మేతగా వాడేవారు. పొలాల్లోని కవ్వాల, వడిపిల్ల, కామంచి, చిగురింత, మదనాకు, గురుగాకు, తరకాసి, పులకాసి, గరిక, బూసి మొదలైన పచ్చిగడ్డి ఏ రోజుకారోజు తెచ్చి పశువులకు పచ్చిమేతగా వేసేవారు.

కుటుంబీకులంతా వ్యవసాయ సంబంధమైన తాళ్ళు, తలుగులు, మోకులు, పగ్గాలు మొదలైనవి స్వయంగా తయారుచేసుకొనేవారు. దీనికి కావలసిన ‘నార’ను అడవి నుంచి సేకరించే వారు. ‘యాప’ చెట్టు బెరడును సన్నని నారగా చేసి తీరిక సమయాల్లో ‘తలుగులు’ (పలుపులు) అల్లి పశువులను కట్టటానికి ఉపయోగించే వారు. జనపనార, గోగునారలతో ‘తిక్కిడి’ ద్వారా పురిపెట్టి పగ్గాలు, మోకులు, తాళ్ళు, నులక పేనేవారు. తాటిమట్టలను నలగగొట్టి నార చేసి దాదాపు మనిషి కాలిలా ఉండే ‘కపిల మోకు’ ఆరేడు మంది కలిసి పురిపెట్టి అల్లుతూ తయారుచేసేవారు. ప్రతి కుటుంబంలో వ్యవసాయ సామగ్రి ఉండేది. ముఖ్యంగా కలపతో తయారైన నాగలి, గుంటక, దంతె, గొర్రు, కాడి, మేడి, బండి ఇనుముతో తయారైన కొడవలి, పొర, గొడ్డలి, గడ్డపలుగు, పికాసి వెదురుతో తయారైన తట్ట, బుట్ట, గంప, జల్ల, గాదె, చేట, తడికె మొదలైనవి రైతులకు ఎంతో ఉపయోగకరంగా ఉండేవి.

ఉగాది పర్వదినానికి ముందు రైతులు అన్ని రకాల పంటల్ని కళ్ళానికి తరలిస్తారు. పనివాళ్ళు ధాన్యం ‘తూర్పార’బోస్తూ ‘పొలియోపోలీ పొలియోపొలీ – రావేలుగలవాడ రారా పొలిగాడ’ అనికొందరు పాడుతుంటే మరికొందరు ‘సాలపొలిగలగాలి’ అని పాడుతూ చతురోక్తులతో భూ – ధాన్య విశేషాలు ముచ్చటించు కొంటూ శరీర కష్టాన్ని మరిచిపోయి సమధికోత్సాహంతో పనులు చేస్తూ రైతుకు ధాన్యం సమకూర్చి పనికి తగిన ఫలితంగా ‘మేర’గా ధాన్యాన్ని పొందేవారు.

గ్రామాల్లో ప్రతి కుటుంబంలో జరిగే శుభకార్యాలకు బంధు మిత్రులంతా పందిళ్ళు వేయటంలోనూ, బియ్యం బాగుచేయటం, వండటం, బంతులు పెట్టటంలోనూ సహాయ సహకారాలు అందించుకొనే వారు. అన్నదమ్ములు, వారి కొడుకులు, కోడళ్ళు, మనుమలు కలిసి ఒకే చోటవున్నా తర తమ భేదం లేకుండా అందరు ఒకే సంతానంగా కలిసి మెలసి ఉండేవారు. అంటే ‘ఉమ్మడి కుటుంబ వ్యవస్థ’ అంతగా వేళ్ళూని ఉండేదన్న మాట ఆ నాటి గ్రామాలల్లో!

ఏ కుటుంబంలోనైనా ఎవరైనా చనిపోతే బంధు మిత్రులంతా సంతాప దినాలుగా దాదాపు 15 రోజులు నియమాలు పాటించి చనిపోయిన వారి ఆత్మశాంతి కోసం, సంస్మరణార్థం పెద్దకర్మ చేసి పంక్తి భోజనాలు, దానధర్మాలు చేసేవారు. ఈ ఆచారం అన్ని గ్రామాల్లో ఇప్పటికీ కొనసాగుతూనే ఉంది. ఇలా ప్రతి కుటుంబంలో పుట్టిన బిడ్డకు నామకరణం ఆదిగా పుట్టువెండ్రుకలు తీయించటం, ఆ తర్వాత పెళ్ళి మొదలైన శుభకార్యాలు జరుపుకొంటూ అందరూ ప్రేమాభిమానాలతో ఆనందోత్సాహాలతో గౌరవప్రదమైన జీవితం సాగించే వారు.

కుటుంబంలో సభ్యులు ఎక్కువై చిన్న చిన్న గొడవలు వస్తూ ఉంటే ఇక లాభం లేదు, వీలు కాదనుకొన్నప్పుడు మాత్రమే ధర్మయుక్తంగా పెద్దల సంప్రదింపులు, సలహాల మేరకు సమభాగాలుగా పంచుకొని అన్నా తమ్ముళ్ళు వేరుపడే వారు. అసలు విడిపోవటమంటే ఆ కాలంలో అగౌరవంగా భావించే వారు. వేరుపడినా వారి అనుబంధాల్ని మాత్రం వదలుకొనేవారు కాదు.

ఇలా నాడు కుటుంబ జీవనం ఉన్నతంగా, ఐకమత్యానికి ప్రతీకగా, గౌరవ ప్రదంగా సాగేది. కాని నేడు పిల్లలు పెద్దయి పెళ్ళయిన వెంటనే ఉద్యోగరీత్యా కాని, కలిసి ఉండలేక కాని వ్యష్టి కుటుంబాలుగా విడిపోతున్నారు – తల్లిదండ్రులను నిరాదరణకు గురిచేస్తున్నారు.

నాడు గ్రామ సమగ్రాభివృద్ధికి అన్ని వృత్తుల వారు సమైక్య భావంతో ‘సాంఘిక జీవనం’ సాగించే వారు.

‘తన కుల ధర్మము విడువక
మనుట పరమ ధర్మమండ్రు మాన్యులు
………………………
………………………’
(భార. అర. 5-37)

అని కౌశికునితో ధర్మవ్యాధుడు చెప్పినట్టుగా గ్రామంలో ఎవరి వృత్తిని వారు ఉన్నతంగా గౌరవించుకంటూ అంకిత భావంతో జీవించే వారు. వ్యవసాయం ఆనాడు ముఖ్యవృత్తిగా విరాజిల్లేది. మిగతా వృత్తులన్నీ వ్యవసాయానికి సహాయ సహకారాలందించుకొంటూ ఉండేవి. అందరూ తమ వృత్తి నైపుణిని ఆర్థిక ప్రగతికి వినియోగించటం వల్లనే ‘భారతదేశం వ్యవసాయిక దేశం, సాంప్రదాయిక దేశమ’ని పేరు పొందింది. అందుకే జనజీవన ఆర్థిక సౌభాగ్యాలకు మూలకారకుడు రైతు అంటూ ‘కృషీవలుడు’ కావ్యంలో …

‘సైరికా! నీవు భారత క్ష్మాతలాత్మ
గౌరవ పవిత్రమూర్తివి, శూరమణివి
ధారుణీపతి పాలన దండమెపుడు
నీ హలంబుకన్నను బ్రార్థనీయమగునె?…’

అని ‘కవికోకిల’ దువ్వూరి రామిరెడ్డి హాలికునితో అంటారు. రైతు వ్యవసాయంలో కర్త, కర్మ, క్రియ అన్నీ తానే అయి రేయింబవళ్ళు చెమటోడ్చి పంటలు పండించే వాడు. వ్యవసాయ క్షేత్రంలో తనతో పాటు తన కష్టాలను పాలుపంచుకొనే పశువులను రైతు తన కన్నబిడ్డల వలె ఆలనా పాలనా చూసుకనే వాడు.

‘పౌరోహిత్యం’ జీవనంగా స్వీకరించిన బ్రాహ్మణులు దేవాలయాల్లో దేవతార్చనతో పాటు వివాహాది శుభకార్యాలు నిర్వహించి నవధాన్యాలు, నూతన వస్త్రాలు పొందేవారు. నాడు బ్రాహ్మణులతో పాటు ‘భట్రాజులు’ కూడా విద్యార్థులకు ‘అమర కోశము’, బాల రామాయణం, పెద్ద బాలశిక్ష మొదలైనవి బోధిస్తూ వీధి బడులను నిర్వహించి గురుదక్షిణలు స్వీకరించే వారు.

వ్యవసాయ పనిముట్లు, గృహనిర్మాణాలకు వలసిన సామగ్రిని తయారు చేసే ‘వడ్రంగం’ వృత్తిని విశ్వబ్రాహ్మణులు చేపట్టి గ్రామ సాంఘికాభివృద్ధికి తమ వంతు సాయమందించే వారు. వడ్రంగి సంవత్సరాంతాన ధాన్యం రైతు ఇల్లు చేరే తరుణంలో తనకు నిర్ణయించిన4‘మేర’ (ధాన్యం, కంకులు, గడ్డి మొదలైనవి) తీసుకొనే వాడు. వీరు బండి చక్రాలు తయారుచేయటం, చక్రాలకు ఇనుపకమ్మీ అమర్చటం, కాడి, మేడి మొదలైన వ్యవసాయ పరికరాలు, కొడవలి, కర్రు, పార మొదలైన ఇనుప పరికరాలు తయారు చేసియిచ్చే వారు. పాడైపోయిన వ్యవసాయ పనిముట్ల మరమ్మత్తు చేసి వ్యవసాయం కుంటుపడకుండా చూసేవారు. గృహ నిర్మాణానికి సంబంధించిన మొగరాలు, దూరాలు, దంతెలు, ద్వారబంధాలు తయారు చేసేవారు. గృహ ముఖద్వారాన్ని శిల్పాలతో, నగిషీలతో సశాస్త్రీయంగా తీర్చిదిద్దే వారు. వీరే వివాహాలకు పెళ్ళి పీటలు, ‘బాసికం’ తయారుచేసి ఇచ్చేవారు. ఈ విధంగా వడ్రంగులు ఆ కాలంలో మర్యాద, మన్నన కలిగి ఉండేవారు.

వ్యవసాయ పనులకై కొన్ని కుటుంబాలకు ఒక ఆది ఆంధ్రుడు పని చేస్తుండే వాడు. కపిలబావి నుంచి నీళ్ళు తోడే ‘బక్కెన’, ‘ఓర్నె’ ఎద్దులకు ‘పంతాళ్ళు’, ‘బడ్డోరు’ రైతులకు చెప్పులు మొదలైనవి పశుచర్మంతో కుట్టించి ఇచ్చేవారు. పైరు కాలంలో పంటకు కావలి వెళ్ళి మిగతా రోజుల్లో యజమాని ఇంట్లోనే పనిచేసి అక్కడే తినేవాడు. పంటలన్నీ కళ్ళం చేరిన రోజుల్లో కళ్ళంలోనే పనిచేస్తూ (జనవరి నుంచి మార్చి వరకు) తయారైన ధాన్యాన్ని ఇల్లు చేర్చి రైతుకు అన్ని విధాలా తోడుగా ఉండేవాడు. చివరగా తనకు రావలసిన ‘మేర’తో పాటు కళ్ళంలో మిగిలిన ధాన్యం బాగుచేసుకొని రైతు బండిలోనే తన ఇంటికి తీసుకుపోయేవాడు.

గ్రామంలో పండిన ప్రత్తి అందరూ శ్రమించటం ద్వారా ‘గుడ్డ’ రూపం దాలుస్తుంది. కొందరు ప్రత్తి నుంచి విత్తనాలను చేతిరాట్నం ద్వారా వేరు చేసేవారు. మరికొందరు ఆ దూదిని ‘ఏకి’ ఏకులుగా చేసేవారు. ఆ ఏకులను ప్రతి కుటుంబంలోని స్త్రీలు వడికి దారం తీసేవారు. అందుకే ఒకానొక సందర్భంలో …

‘రసికుడు పోవడు పల్నా
డెసగంగా రంభయైన నేకులు వడుకున్‌
……………………..
……………………..’

అన్నాడు శ్రీనాథ మహాకవి. ఆనాడు ఇటువంటివి కుటీర పరిశ్రమలుగా ఉండేవి. దారాన్ని పెద్ద కండెలుగా తయారుచేసి, దారం ‘ఆసుమాను’కు ఆసుపోసి ‘సీళ్ళు’ కూడా తయారుచేసే వాళ్ళు. నాడు సాలెవాళ్ళు, మాలవాళ్ళు నేత వృత్తి చేసే వాళ్ళు. వీళ్ళు ఈ సీళ్ళను ‘పడుగు’గా పేర్చుకొని చేతిమగ్గంద్వారా బట్టనేసే వారు. ఇలా నేసిన ముతక ఖద్దరుతో నాడు చొక్కాలు, లాగులు కుట్టించుకనే వారు. ఆ ఖద్దరునే పంచెలు, చీరెలుగా కూడా వాడేవారు. పడుగు నేసిన వారికి పనిని బట్టి ధాన్యం ఇచ్చేవారు.

గ్రామంలో ‘రజకులు’ కొన్ని కుటుంబాలకు ఒక కుటుంబం చొప్పున రోజు మార్చి రోజు బట్టలు ఉతుకుతూ ప్రతి దినం అన్నం పెట్టించుకొని వెళ్ళేవారు. పదవులు నిర్వహించే వారు, భాగ్యవంతులు చాకలికి ‘ఇస్త్రీ పెట్టె’(iron box) ఇచ్చి బట్టలు ‘చలువ’ చేయించుకొనే వారు. సంవత్సరానికి కుటుంబానికి నిర్ణయించిన ‘మేర’ ప్రకారం ధాన్యం వగైరా తీసుకనే వారు. చాకలి వాళ్ళే రైతుల సహాయంతో ‘బట్టీ’ల ద్వారా సున్నం తయారుచేసి కుటుంబానికి కావలసినంత ఇచ్చేవారు. తాంబూలం వేసుకొనే వారికి వీరు ప్రత్యేకమైన సున్నం ఇచ్చేవారు. పెళ్ళి మొదలైన శుభకార్యాలకూ, దైవకార్యాలకూ రజకులు పందిళ్ళు వేసి మామిడి తోరణాలు కట్టేవారు. వంట చెరకు విషయంలో కూడా వీరు రైతులకు ఎంతో సహకరించే వారు.

వంటకు నాడు గ్రామాల్లో దాదాపు అందరూ మట్టి పాత్రలే వాడేవారు. కుమ్మరులు మట్టితో తయారుచేసిన చట్లు, కుండలు, మూకుళ్ళు, బానలు, కడవలు, ముంతలు, అన్నం తినే చిప్పలు బియ్యం, ధాన్యం పోసుకొనే పెద్ద ‘గరిసెలు’ ప్రత్యేకంగా తయారుచేసి ఇచ్చేవాళ్ళు. సంవత్సరాంతంలో తమకు వచ్చే ‘మేర’ రైతుల నుండి తీసుకొనే వారు. అదనంగా వీరు వివిధ రకాల మట్టిపాత్రలు తయారుచేసుకొని ‘కావిళ్ళ’తో మోసుకొనిపోయి సమీపంలోని పట్టణాల్లో వాటిని అమ్ముకొనే వారు. దైవకార్యాల్లో కుమ్మరులు తమకు కేటాయించిన పనులు నియమంగా నిర్వహించే వారు.

నాయా బ్రాహ్మణులు (మంగలి వాళ్ళు) గ్రామంలో కొన్ని కుటుంబాలకు ఒకరు చొప్పున ఇంటింటికి వెళ్ళి ‘తలపని’ (క్షవరం) చేసేవారు. సంవత్సరాంతంలో వీరు తమ ‘మేర’ తీసుకొనే వారు. వివాహ కార్యాల్లో వీరు వధూవరుల చేతి, కాళ్ళ గోళ్ళు తీయటం మొదలైన ‘కన్నెపెళ్ళి’ పనులు చేసే వారు. పుట్టు వెండ్రుకలు తీయటం, శుభకార్యాల్లో మంగళ వాద్యాలు వాయించి తగిన పారితోషికం పొందటం వల్ల వీరి జీవనం సాగేది. వీరు దైవకార్యాల్లో నిలయ విద్వాంసులుగా ఉండటం వల్ల ‘దేవుని మాన్యం’ కూడా భుక్తంగా ఉండేది.

ఈ విధంగా 5’Artisans’ అనీ, పంచభట వృత్తుల వారనీ వీరు గ్రామాల్లో కొన్ని ప్రత్యేక సంప్రదాయ విధానాలు కలిగి, పని హక్కు గలిగి, ఆ బాధ్యతలు సక్రమంగా నిర్వహించే వారు. ప్రాచీన కాలం నుంచి వీరికిచ్చిన6‘మాన్యము’ వంశపారంపర్యంగా అనుభవిస్తూ కార్యసాధకులుగా ఉండేవారు.

గ్రామంలోని పశువులను, మేకలను, గొర్రెలను కాయటానికి ‘యాదవులు’ (గొల్లవాళ్ళు) ఉండేవారు. ఇదే వీరి ముఖ్య జీవనాధారం. కొందరు మేకలను, గొర్రెలను స్వయంగా పెంచిపోషించి ఆ జాతులను ఉత్పత్తి చేసేవారు. గొల్లలు గ్రామంలో ‘గణదేవతల’కు (గంగమ్మ, పోలేరమ్మ, అంకాలమ్మ, నూకాలమ్మ, చౌడమ్మ మొదలైన వారు) గణాచారులుగా విధులు నిర్వర్తించే వారు. కాటమ రాజు తిరునాళ్ళలో వీరు ప్రత్యేకంగా ‘బల్లావు’లను (తెల్ల పొడల ఆవు) ఊరేగించుకొంటూ వెళ్ళి తిరునాళ్ళు ఘనంగా జరుపుకొనే వారు ఆ కాలపు గ్రామంలో.

‘పిచ్చికుంట్ల’ వారు గ్రామాల్లో వంశ, కుల, గోత్రాలను, రామయణ, భారతాది కథలను అన్ని కుటుంబాల వారికి చెబుతూ ధాన్యం, సంభావనలు తీసుకొనే వారు. వీరందరితో పాటు కొమ్ము ఊదేవారు, జోగి, జంగం, కమ్మరులు మొదలైన సమస్త వృత్తుల వారు, కులాల వారు సామరస్యంగా, మత సహనంతో పండుగలు జరుపుకొనే వారు. ముఖ్యంగా సంక్రాంతి, శివరాత్రి, ఉగాది, శ్రీరామనవమి, దసరా, దీపావళి, మొహరం (పీర్ల పండుగ) మొదలైనవి సంతోషంగా, సరదాగా జరుపుకొనే వారు.

సంక్రాంతి పండుగ దినాల్లో జనవరి మొదలుగా తెలుగు గ్రామాల్లో, ప్రతి ఇంటి ముంగిట రంగవల్లులు తీర్చి దిద్దేవారు. బంతి, గుమ్మడి పూల గొబ్బెమ్మలతో, ముగ్గులతో గ్రామమంతా కళకళ లాడుతుండేది. హరిదాసులు హరిసంకీర్తన చేస్తూ ఇల్లిల్లూ తిరిగి బియ్యం స్వీకరించే వారు. బుడబుక్క కళాకారుల వృత్తి భిక్షాటనమే అయినా వారి పట్ల జానపదుల్లో గౌరవాదరాలుండేవి. వారు గ్రామాల్లో పదాలు చెప్పుకొంటూ సంచరిస్తే తమకు శుభం జరుగుతుందని ఆనాటి గ్రామస్తుల నమ్మకం. అందుకే వాళ్ళను కసురుకోకుండా దానధర్మాలు చేసేవారు. బుడబుక్కల వారు గ్రామంలో తెల్లవారు జాము నుంచి ప్రతి ఇంటి దగ్గర ‘అంబ పలుకు జగదంబ పలుకు, కంచిలోని కామాక్షి పలుకు’, అని పాడుతూ ‘డబుక్‌డక్‌’ అని డమరుకం వాయించుకొంటూ ‘నీ కుటుంబం సల్లంగుండ ఒక పాతగుడ్డ పారెయ్యర సామి!’ అని అడుగుతూ ధనధాన్యాలతో పాటు పాత బట్టలు అడుక్కొని వెళ్ళేవారు.

తెలుగు గ్రామాల్లో తెలుగు సంవత్సరాది (ఉగాది)తో మిగతా పండుగలన్నీ ప్రారంభమవుతాయి. ఉగాదినాడు ప్రజలందరూ పవిత్రభావంతో పండుగ జరుపుకొంటారు. ఆ పర్వదినాన ఎలాంటి కలహాలు, కష్టాలు లేకుండా సుఖ సంతోషాలతో గడిపితే సంవత్సరమంతా అలాగే సాగిపోతుందని ప్రజల నమ్మకం. ప్రతి కుటుంబంలోనూ అన్నీ కొత్తదనంతో శుభారంభం పలుకుతాయి. అందరూ అభ్యంగన స్నానమాచరించి దేవునికి పూజలు, అభిషేకాలు చేసి ఉపవాసాలతో, పంచభక్ష్య పరమాన్నాలతో, కొత్త బట్టలు ధరించి సంతోషంగా ఉంటారు. ఆనాడు ప్రత్యేకంగా పురోహితుడు ప్రతి ఇంటికి వెళ్ళి ఉగాది పచ్చడి ప్రసాదంగా పెట్టి నవధాన్యాలు స్వీకరించి దీవించి వెళతాడు.

ఉగాది పర్వదినాన పశువులను సైతం – ముఖ్యంగా ఎద్దులను – శుభ్రంగా కడుగుతారు (స్నానం చేయిస్తారు). వ్యవసాయ సామగ్రిని కూడా కడిగి రంగులు అద్దుతారు. వ్యవసాయం ఉగాదినాడే ప్రారంభమవుతుంది కాబట్టి ఎవరి పేరు బలంమీద వ్యవసాయం సాగించాలో చూచి ఎద్దులను అలంకరించి వాటితో పాయసం తినిపిస్తారు. ‘అరక’ కట్టి కబ్బరికాయ కట్టి పూజచేస్తారు. శకునం చూసుకని అరక తోలుకొని చేలోకి వెళ్ళి మూడు చాళ్ళు అరక దున్ని రావటం ఆనవాయితీ. ముఖ్యవృత్తి అయిన వ్యవసాయాన్ని నమ్ముకొన్న రైతు ఈ విధంగా సేద్యాన్ని ప్రారంభించి సంవత్సరమంతా ఫలసాయం బాగుండాలని కోరుకొంటాడు. వ్యవసాయం లేని ఇతరులు కూడా కనీసం గొడ్డలి, కడవళ్ళతో పొలంలో పని ప్రారంభించి వస్తారు.

శ్రీరామనవమి నాడు పందిళ్ళు వేసేవారూ, పానకం – వడపప్పు తయారు చేసేవారూ అందరూ భక్తితో ఆనందంగా 7‘పారువేట’ జరుపుకొంటారు. ‘దసరా నవరాత్రులు’, సంక్రాంతి, శివరాత్రి తిరునాళ్ళలో ప్రజలందరు కలిసి ఎవరివృత్తి ధర్మాలను, బాధ్యతలను వారు అంకితభావంతో నిర్వహిస్తూ సంతోషాన్ని, సౌభ్రాతృత్వాన్ని పంచుకొంటారు. పిండివంటలు తృప్తిగా భోంచేసి వారి కష్టాల్ని మరచి సంతోషంగా గ్రామాల్లో సంబరాలు జరుపుకొంటారు.

మొహరం (పీర్లపండగ) ముస్లిం పండుగ దేశ విభజన జరిగి భారత్‌ – పాకిస్తాన్‌లుగా విడిపోయినా భారతదేశంలో నేటికీ తెలుగు గ్రామాల్లో ఈ పీర్ల పండుగను మత సామరస్యానికి, సోదరభావానికి ప్రతీకగా అన్ని మతాల వారు ఆనందంగా జరుపుకొంటారు. ఇలాగే గ్రామంలో జరిగే జాతరలు, తిరునాళ్ళు గ్రామవాసులు ఐకమత్యంతో జరుపుకోవటం వల్ల సామాజికాభివృద్ధికి గ్రామాలు గీటురాళ్ళుగా నిలిచాయని చెప్పవచ్చు. ఇలా మనిషి పుట్టినది మొదలు నామకరణం, అక్షరాభ్యాసం చేయించే బ్రాహ్మణుల నుంచి కాటికాపరి వరకు …

‘కలమెత్తిన హలమెత్తిన
మలమెత్తినవారి నొక్కమై జూడవలెన్
వలతియు నలతియు లేదిట
బలు వృత్తులు సాగినపుడె బ్రతుకులు సాగున్‌!’

అని ‘తెలుగులెంక’ తుమ్మల వారన్నట్టు నాడు సమాజంలో అందరూ వృత్తులను గౌరవ భావంతో చూసుకొంటూ ఎవరి పనిని వారు అంకిత భావంతో చేసుకొనే వారు.

గ్రామాల్లో ఇలా భిన్న మతాలు, విభిన్న కులాలు ఉన్నా సామాజికంగా ప్రాచీనకాలం నుంచి వస్తున్న ఆటలతో, పాటలతో అన్నీ మరచిపోయి భిన్నత్వంలో ఏకత్వంలా ఆనందంగా జీవనం సాగించే వారు. ఏ వయసు వారు ఆ వయసుకు తగిన ఆటలు, పాటలు, బలప్రదర్శనలు, ఆరోగ్యకరమైన పోటీలు నిర్వహించుకొంటూ ఆదర్శవంతంగా సంప్రదాయ బద్ధంగా సాగిపోయే వారు.

రాత్రివేళల్లో తీరిక ఉన్నప్పుడు పెద్దలు భారత రామాయణాది కథలు చదువుతూ ఉంటే, ఇంకొక పెద్ద వివరిస్తూ ఉంటే మిగిలిన వారంతా ఏకాగ్రతతో వింటుండే వారు. వర్షాలు సకాలంలో రాని రోజుల్లో విరాటపర్వాన్ని, సుందరకాండను పారాయణం చేసేవారు. కుటుంబాలన్నీ గ్రామం వెలుపల వనాల్లో చేరి ‘వనభోజనాలు’ చేసేవారు. సామాజికంగా గ్రామాల్లో జరిగే ఈ సత్సంప్రదాయాలు దేశ ప్రగతికి మూలకందాలు.

గ్రామాల్లో 40-50 ఏళ్ళు పైబడినవారు కూడా రాత్రివేళల్లో ‘చెడుగుడు’ ఆడేవారు. తీరిక వేళల్లో ‘పులిజూదం’, ‘చర్‌పర్‌’ మొదలైన గళ్ళ ఆటలు చిన్న చిన్న రాళ్ళతో ఆడేవారు. స్త్రీలు ఆడే ఆటల్లో ‘బారాకట్ట’, ‘వామన గుంతలు’, ‘పరమపద సోపానం’ ముఖ్యమైనవి. ఇలా పెద్దవాళ్ళు కూడా ఆటల్లో కలిసి స్నేహ సహకారాలు చెక్కు చెదరకుండా కాపాడుకొనే వారు.

బాలబాలికలు సాయం వేళల్లో – ముఖ్యంగా వెన్నెల రోజుల్లో – ఎన్నో సంప్రదాయ బద్ధమైన ఆటలు ఆడుకొనే వారు.

‘చెమ్మ చెక్క చారడేసి మొగ్గ – అట్లు పోయంగ ఆరగించంగ’ అని పాడుతూ ఇద్దరు లేక నలుగురు అమ్మాయిలు అడుగులు వేసి ఎగురుతూ చప్పట్లు కొడుతూ ఆనందంతో ‘చెమ్మ చెక్క’ ఆట ఆడేవారు. ‘గిన్నెరగోల్‌’ తిరుగుతూ …

‘ఒప్పుల కుప్పా వయారి భామా – గూట్లో ముక్కురాయ్‌ నీ మొగుడు సిపాయ్‌’ అని చమత్కారంగా పాడుకంటూ అమ్మాయిలు ఆడుకొనే వారు.

– ‘చిటిమిటి దంతులు చిన్నారి దంతులు – దాదీ మీరేమంటారు జాజీ మొగ్గళ్ళూ’ అంటూ స్త్రీలు రెండు జట్లుగా ఏర్పడి ఒక జట్టును మరొక జట్టు పెళ్ళికి సంబంధించిన ప్రశ్నలు అడిగేవారు. ఇది ఒక్కొక్క జట్టు ఐకమత్యాన్ని చాటి చెబుతుంది.

‘అట్ల తద్దోయ్‌ ఆరట్లోయ్‌ – ముద్ద పప్పోయ్‌ మూడట్లోయ్‌’ అని ఆశ్వయుజ మాసంలో అమ్మాయిలంతా ఉయ్యాల లూగుతూ, గాలిలో తేలుతూ వారు – వీరు అనే భేదం లేకుండా పాడుకొనే వారు. ఈ పాట పాడుకొనే కన్నెపిల్లలకు మంచి మొగుడొస్తాడంటారు. పిల్లలందరూ కాళ్ళు చాచుకొని కూర్చుంటే ఒకడు ఒక్కొక్కరి కాలు తాకుతూ …

‘కాళ్ళా గజ్జి కంకాళమ్మ – వేగుచుక్క వెలగా మొగ్గ
మొగ్గాకాదుర మోదుగనీరు – కాలుదీసి కడగా పెట్టు!’

అని పాడుతాడు. ఈ ఆటలో కాళ్ళు తాకడంలో భేదభావం లేక అందరూ ఒకటేనని పిల్లలంతా కలిసిపోయే అవకాశముంది. ఈ పాటలో కాళ్ళకు లేచే గజ్జికి మందు సూచితమైందని పెద్దలంటారు.

ఇలాగే ముక్కులు గిల్లే ఆట, వెన్నెల కుప్పలు, కోతికొమ్మచ్చులు, తొక్కుడు బిళ్ళ, గోలీలాట, బొంగరాలాట, పేడబుర్రాట మొదలుగా ఎన్నో ఆటలు, పాటలు నాటి గ్రామాల్లోని సంస్కృతికి, సంప్రదాయానికి నిదర్శనాలు. ఇటువంటి ఆటలు, పాటలు అతి ప్రాచీనకాలం నుంచి గ్రామాల్లో సాగుతూ ఉండేవని చరిత్ర ద్వారా మనకు తెలుస్తున్నది. కాని నేడు అవి కనుమరుగై పోతున్నాయి.

వర్షాభావ పరిస్థితుల్లో కప్పను వేప మండల మధ్య ఒక కర్రకు కట్టి ఆ కర్రను పిల్లలు భుజాన పెట్టుకని …

‘కప్ప – కప్ప నీళ్ళాడె కడవనిండా వానకురిసె …. మొర్రో వానదేవుడా!’ అని పాడుకొంటూ ఇల్లిల్లూ తిరిగి నీళ్ళు పోయించుకొంటూ ‘బియ్యం’ సేకరించి ఆ బియ్యంతో పాయసం వండి వానదేవునికి నైవేద్యం పెట్టి అందరూ ప్రసాదంగా స్వీకరించే వారు. గ్రామంలో వానకురవకుంటే ఎవరి వంతు కృషి వాళ్ళు ఎవరికి చేతనైనంత వారు చేసేవాళ్ళు. అందరూ కలసికట్టుగా తమ కర్తవ్యాన్ని నిర్వహించాలనే తపన, బాధ్యత, దేశభక్తి ఆ రోజుల్లో ప్రతి గ్రామీణునిలోను ఉండేవి.

ఈ విధమైన ఆటలు, పాటలే కాక బలప్రదర్శనకు సంబంధించిన పోటీల్లో కూడా అందరూ జట్లుగా కలిసి ఎవరి ప్రతిభను వారు చాటేవారు. ‘ఎన్ని లడ్లు తింటాప్‌?’ ‘ఎన్ని పచ్చిమిరపకాయలు తింటాప్‌?’ మొదలైన పందేలు, కొబ్బరికాయను పగులగొట్టటం, బండి ఇరుసులు, రాతిగుండ్లు ఎత్తటం, 8లోడీలు తిప్పటం, చక్రాల బండిని ఓటు వేయడం లాంటి ఎన్నో బలప్రదర్శనకు సంబంధించిన పందేలు నాడు గ్రామాల్లో జరుగుతుండేవి. పర్వదినాలల్లో యువకులు, బలాఢ్యులు వారి ప్రతిభను ప్రదర్శించి తగిన బహుమతులు పొందేవారు. ఈ పోటీలు ప్రజలకే కాక పశువులకు కూడా నిర్వహించే వారు. ఎద్దులతో బండలాగించటం, బండి చక్రాలను తిరగకుండా కట్టి ఆ బండిని ఎద్దులతో లాగించటం మొదలైన పోటీలు నిర్వహించి గెలుపొందిన ఎద్దుల యజమానిని బంగారు లేక వెండి పతకాలతో సత్కరించే వారు. ఈ పోటీలు ఇప్పుడు కూడా జరుగుతున్నాయి.

నాటి తెలుగు గ్రామాల్లో ఆటలు, పాటలు, బలప్రదర్శనలు ఈ విధంగా సాంప్రదాయకంగా సాగేవి. బాలబాలికలు ఐకమత్యంగా, పట్టుదల, కృషి, స్నేహం, సౌశీల్యం, సమభావం, సంఘటిత స్ఫూర్తితో వ్యవహరించే వారు. దీనికి తోడు గ్రామాలన్నీ ‘evergreen’గా ఉండబట్టి నాటి దేశ స్వాతంత్య్ర సమరానికి, ఆర్థిక ప్రగతికి, ఉమ్మడి విధానానికి గ్రామాలే మూలాలా అన్నంతగా అవి కొనియాడబడినాయనటంలో ఆవంతైనా అతిశయోక్తి లేదు.

కాలక్రమేణా వృత్తులు వ్యాపార దృష్టిని సంతరించుకొన్నాయి. సమాజం సమూలంగా మార్పు చెందింది. ఆధునిక పరికరాభివృద్ధి ఫలాలైన ‘లాండ్రీలు’, ‘బార్బర్‌ షాపులు’, నూలుమిల్లులు మొదలైన వాటి పోటీలో చేతివృత్తుల వారు వెనుకబడిపోయి బ్రతుకు దెరువుకోసం పట్టణాలకు వలసలు పోవలసిన దౌర్భాగ్యం పట్టింది. సకాల వర్షాలు లేక, పంటలు పండక, కరువు కాటకాలతో చివరకు రైతుల ఆత్మహత్యలతో దేశ ఆహారోత్పత్తి కుంటుబడుతున్నది. వ్యాపార పంటలు, ఉన్నత విద్యపై మోజు పెరగడంతో నగరీకరణ జరుగుతూ పల్లెలు చాలావరకు నగరాల్లో కలిసిపోగా మిగిలినవి వెనుకబడిపోయాయి.

‘గ్రామ పాలన’ నాడు మునసబు, కరణాల ద్వారా నిర్వహించబడేది. వీరికి ‘తలారులు’ (కట్టుబడులు) సహాయకులుగా ఉండేవారు. గ్రామంలో అవాంఛనీయ పరిస్థితులు చోటుచేసుకోకుండా, అక్రమాలు జరుగకుండా, భూమివాదాలు రాకుండా వీరు శాంతిభద్రతలు కాపాడే వారు. జననమరణ రిజిష్టర్లు, రెవెన్యూ సంబంధిత విషయాలు పర్యవేక్షిస్తూ ప్రభుత్వానికి తమ సేవలందించే వారు. జ్ఞాన, వయోవృద్ధులు కూడా ప్రజల మధ్య తలెత్తే చిన్న చిన్న తగాదాలను పంచాయితీ రూపంగా తీర్చి ఇరువర్గాల వారిని సమ్మతింపజేసేవారు. భూమి పన్ను కట్టే వారికి ఓటు హక్కు ఉన్న రోజుల్లో గ్రామ ప్రజలు ఒక చోటచేరి చేతులెత్తి నాయకుని ఎన్నుకొనే వారు. ‘జిల్లా బోర్డులు’ అమల్లో ఉండే రోజుల్లో కూడా ఎన్నికలు నామమాత్రమై నాయకుని సాధ్యమైనంతవరకు ఏకగ్రీవంగానే ఎన్నుకొనే వారు. మొన్నమొన్నటి వరకు ‘పంచాయితీ’ ఎన్నికలు సక్రమంగా, శాంతియుతంగా జరిగి చక్కని పరిపాలన జరుగుతూ ఉండేది. గ్రామానికి కావలసిన వాడు, నైతిక విలువలకు కట్టుబడి ఉండేవారు. ఏ వర్గం వాడైనా ఒకటే అనుకొనేవారు. ప్రజాపాలన సక్రమంగా జరుగుతుండేది ఆ గ్రామాల్లో.

గ్రామంలో అధికారులు, పాలకులు ఉన్నప్పటికీ దైవకార్యాల్లోను, పండగలు, తిరునాళ్ళు, గ్రామాభివృద్ది విషయంలోను గ్రామంలోని అన్ని వర్గాల పెద్దలు సమావేశమై అన్ని విషయాలు సమగ్రంగా చర్చించి ఒక నిర్ణయానికి వచ్చేవారు. ఆయా పనులను సమానంగా, బాధ్యతాయుతంగా ప్రజలందరూ నిర్వహించే వారు. ఇటువంటి సమైక్య పాలన గ్రామాల్లో ఉండబట్టే స్వాతంత్య్రానంతరం ఎన్నికల్లో గెల్చిన M.L.A.లు, M.P.లు, మంత్రులుగా ఎన్నుకోబడిన వారు అధికశాతం పల్లెవాసులు ఎన్నుకున్న వారేనన్నది నగ్న సత్యం.

పాలనలో మాత్రమే కాక ‘మట్టిలో మాణిక్యాలుంటాయ’న్నట్టు ఇంజనీర్లు, డాక్టర్లు, ఉన్నత పదవులు నిర్వహించే వారు కూడా అధికశాతం పల్లెవాసులే. పల్లెల్లోని విద్యార్థులు బాల్యం నుంచే సైన్సుకు సంబంధించిన ఉమ్మెత్త, తామర, ఆకులు, పూలు, కప్ప, జలగ, చేప, సీతాకోక చిలుకలను చూస్తున్న వారు కాబట్టి సైన్సు వారి కళ్ళకు కట్టినట్లుండేది. అలాగే వాగులు, వంకలు, కొండలు, గుట్టలకు సమీపంలో మనుగడ సాగించటం వల్ల పల్లె విద్యార్థులకు ఆ పరిజ్ఞానం అధికంగా ఉండి డాక్టర్లు, ఇంజనీర్లు ఎక్కువగా అయ్యే వీలు కలిగింది. అలాగే ఆటపాటల్లో కూడా వీరు ముందుండే వారు. ‘అచట పుట్టిన చిగురు కొమ్మయిన చేవ’ అన్నట్టుగా పల్లెవాసులు ప్రకృతిలో మమేకమై జీవించటం వల్ల వారి ప్రతిభా పాటవాలతో అన్ని రంగాలలోను రాణించే వారు.

పాలనాపరంగా రాను రాను అధికార వ్యామోహం పెరిగి కక్షలు, కలహాలు ఎక్కువై పోయాయి.

‘అల్పబుద్ధి వాని కధికార మిచ్చిన
దొడ్డ వారినెల్ల తొలగగొట్టు’

అని వేమన చెప్పినట్టు రాజకీయం నీచ‘కీచకీయం’గా మారి విజయం కోసం దౌర్జన్యాలు, దౌష్ట్యాలు, ‘రిగ్గింగు’లు, బాంబులు, బరిసెలతో రాజకీయం చేస్తూ స్వేచ్ఛా స్వాతంత్య్రాలను కాలరాచి నేటి బడాబాబులు ‘ఓటు’ హక్కును కొల్లగొడుతున్నారు. ఈ హంగులున్న వాళ్ళే నాయకులు. నాయకుడైన వాడే పైఆర్భాటాలతో అన్ని హక్కులు హస్తగతం చేసుకంటున్నాడు. ఇలాంటి పరిస్థితుల్లో అవినాభావ సంబంధాలున్న గ్రామాలు రాజకీయ రొచ్చులో, ఉచ్చులో చిక్కుకొని కలుషితమై పోయాయి. కక్షలు – కార్పణ్యాలతో, హత్యలు – దోపిడీలతో ఆస్తులు హరించిపోగా, బాంధవ్యాలు భ్రష్టుపట్టి, నైతిక విలువలకు తిలోదకాలివ్వటం వల్ల ఒకనాడు సమసమాజ సహజీవనం చేస్తూ పైరు పంటలతో కళకళ లాడుతుండే గ్రామాలు నేడు ఆరని రాజకీయ ‘అగ్ని గుండాలు’గా మండుతూ రావణకాష్ఠంలా పొగలు గ్రక్కుతూ ఉన్నాయి.

నేటి ‘కళ’లకు నాటి జానపదులే పురాతన పునాదులని చెప్పవచ్చు. సాహిత్యపరంగా నేడు గ్రంథ రూపంలో ఉన్న గాథలన్నీ నాడు జానపదులు మౌఖికంగా పాడుకొన్న పాటలే! తరతరాలుగా అవి ప్రజల నాల్కల మీద నాట్యంచేస్తూ వర్తమాన కాలంలో గ్రంథరూపాన్ని దాల్చాయి. జానపదులు పాడుకొన్నవి, చెప్పుకొన్నవి అన్నీ నాటి జనజీవన విధానం ప్రతిబింబించే అనంతమైన సాహిత్యమని చెప్పవచ్చు.

కాయకష్టం చేసుకొంటూ జానపదులు ప్రకృతి నుద్దేశించి ఉచ్ఛరించిన ప్రతి పలుకును ఒక పాటగా భావింపవచ్చు.

‘తెలుగువానికైత దేశ దేశాలకు
నొజ్జ బంతియగుచు విజ్జుగాక
ప్రాజ్ఞుడై కళాతపస్వియై విశ్వ సా
హిత్య రాజ్యమాంధ్రుడేలు గాక!’

అని ‘తెలుగులెంక’ తుమ్మల వారన్నట్టు నాటి నన్నయ నుంచి నేటి నాగభైరవ, సినారె వరకు పండితులు, కవులు, రచయితలు అందరూ పల్లెల్లో జన్మించిన వారే! మహాగ్రంథాలు, ప్రబంధాలు, కావ్యాలు, నాటకాలు, నవలలు మొదలైన సమస్త సాహితీ ప్రక్రియలన్నీ గ్రామవాసులు సృష్టించినవే!

సంగీతపరంగా బిడ్డ పుట్టినప్పటి ‘పురిటి పాటలు’ మొదలుకొని సమస్త గేయాలూ జానపదులు ఆశువుగా పాడినవే! ‘నిద్రపోర తండ్రి నిద్రపోరా!’ అనే ఊయల పాటలు, ‘లాలి పరమానంద లాలి గోవిందా!’ అనే లాలిపాటలు, ‘చందమామ రావే జాబిల్లి రావే!’ అనే గోరుముద్దల పాటలు, ‘సువ్వీ సువ్వీ సువ్వాలమ్మా!’ అనే దంపుడు, తిరగలి పాటలు, ‘సమర్తాయెనే – చిన్నది పెద్ద మనిషాయెనే!’ అనే సమర్త పాటలు, ‘సీతమ్మ పెళ్ళి కూతురాయెనే!’ అనే పెళ్ళిపాటలు, ‘గొబ్బీయలో గొబ్బీయలో!’ అనే సంక్రాంతి గొబ్బిపాటలు, ‘గుప్పెడు నారుగుత్త గవేసీ!’ అనే నాట్లు వేసే పాటలు, ‘కోతలు కోసీ – ఓదెలు వేసీ!’ అనే పంటకోత పాటలు, ‘పొలియో పొలీ – రావేలు గలవాడ రార పొలిగాడ’ అనే తూర్పార పాటలు మొదలుగా ప్రతి పనిని వారు ఆనందోత్సాహాలతో పాటల రూపంలో వ్యక్తంచేస్తూ ఉండేవారు. అంటే – ప్రతి పనీ ఆనాడు కళాత్మకంగా ఉండేదన్న మాట. ‘కళ’నాడు అన్ని రూపాలుగా ప్రతిబింబించేదన్నది నిర్వివాదాంశం.

నాడు ప్రతి ఒక్కరూ జానపద గేయ రూపకాలు హృద్యంగా ప్రదర్శించే వారు. సంక్రాంతి పండుగ రోజుల్లో ‘వచ్చిందోరన్నా – సంక్రాంతి వచ్చిందోరన్నా!’ అనే నాట్యరూపకాన్ని బృంద గానంతో ప్రదర్శించే వారు. ‘కోడిబాయె లచ్చమ్మదీ’ అనే పాట నాట్యంతో మేళవించి వాద్యాలతో కలిసి పాడుతూ ఆనంద హేలలో తేలియాడే వారు. ‘అంకాలమ్మో!’, ‘పోలేరమ్మో!’, ‘గంగాలమ్మో!’ అనే పూనకం పాటలతో ఆయా దేవతలు పూనినట్టు చూసేవారిని గగుర్పాటు చెందేటట్టు అభినయించి వారిని తన్మయత్వంలో ముంచెత్తే వారు.

భారతీయ సంస్కృతికి, సంప్రదాయానికి సంబంధించి ‘కళలు’ ఎన్నెన్నో రూపాలుగా విలసిల్లాయి ఆనాటి గ్రామాల్లో. పురాణ గాథలకు సంబంధించిన ‘కోలాటాలు’, ‘కులుకు భజన’, ‘పండరి భజన’, ‘దైవ భజన’ భక్తి శ్రద్ధలతో, నాట్యవైదుష్యంతో కళాత్మకంగా ప్రదర్శింపబడుతుండేవి ఆనాటి పల్లెల్లో!

కోలాటాలు రెండు, మూడు విధాలుగా ఆడేవారు. కాళ్ళకు గజ్జెలు కట్టుకని, కోలాటం కర్రలు పట్టుకొని గుండ్రంగా నిలబడి పాటకు తగిన అడుగు 9(కోపు) చొప్పున ‘ఉద్దిమానుకోపు’, ‘కత్తెరకోపు’, ‘బురుజుకోపు’, ‘జందెంకోపు’ అంటూ అడుగుకొక కోపు పేరుతో దానికి తగిన పాటలతో కోలాటమాడే వారు. ‘ఖడకోపు’ కోలాటంలో ఎత్తులో ఒక చెక్క బిళ్ళను కట్టి దాన్నుండి వ్రేలాడదీసిన నూలు తాళ్ళను కోలాటమాడే వాళ్ళు పట్టుకని జడకోపుపాట పూర్తయ్యేంతవరకు అడుగులు వేస్తూ ఆడితే అన్ని తాళ్ళు మనోజ్ఞమైన ఒక పెద్ద జడ అల్లినట్టు తయారవుతుంది. తిరిగి మళ్ళీ అడుగువేసి ఆడితే ఆ అల్లిక అంతా విడిపోతుంది. ఏ ఒక్కరు అడుగు తప్పు వేసినా ఈ అల్లిక చిక్కుముడి పడుతుంది.

‘రార వేణుగోప బాలా! రాజిత సద్గుణ జయశీలా’
‘ఓం గజరాజవదనం భజే – మముపాలాయ గజరాజ వదనం భజే!’
‘కూర్చోని చెరిగే చెలియకురులపై తుమ్మెద లాడుచున్నవి – గండు తుమ్మెద లాడుచున్నవి’
‘ఓహో! నిండిపారితీవి నురుగులు కమ్ముచు – ఎంత శౌర్యమె నీకు గుండ్లకొమ్మా!’

ఇలా ఎన్నో పాటలు ఏ పాటకు తగిన అడుగు, ఆ అడుగుకు తగిన తాళం, వాద్యాలతో కోలాట మాడుతూ ప్రతిపాట చివర ‘మనోహర ఇందు రారా – నా మనవిని గైకొని పోరా!’ వంటి ‘ఉసెత్తు’ (వేగం) కీర్తనలతో పాట ముగిస్తారు. తిరునాళ్ళలో ఆర్కెస్ట్రాతో కూడిన అన్ని హంగులతో కోలాటమాడి అందరిని ముగ్ధులను చేసేవారు ఆనాటి కళాకారులు.

‘కులుకు భజన’, ‘బృందావనం భజన’ ప్రక్రియలో ‘ఆర్యులారా! ఆర్యులారా! ఆర్యులారా! అందరికి వందనము ఆర్యులారా!’ అంటూ భజన కళాకారులు ఒక చేతిలో గలగలలాడే చెక్కలు పట్టుకని, ఒక చేతిని ముద్రగా ఉంచి గుండ్రంగా నిలబడి పాటకు తగిన అడుగువేస్తూ ఆడేవారు. వీటిలో భారత, రామాయణ గాథలకు సంబంధించిన పాటలు ఎక్కువగా ఉంటాయి. ఈ భజనల్లో కొన్ని అడుగులు భరత నాట్యం, కూచిపూడి సంప్రదాయానికి సంబంధించినవి ఉంటాయి.

‘పండరి భజన’ భక్తిరస ప్రధానమైన పండరి నాథుని కొలిచే భజన. పంచెకట్టుకని, కాళ్ళకు గజ్జెలు కట్టి, ‘అల్పి’ (ఊలు కుచ్చులు, పూసలు అల్లిన ఒక రకం కాషాయ రంగు చొక్కా లాంటిది) తొడుక్కొని చేతిలో కాషాయ రంగు పండరి జెండా పట్టుకొని ‘రండయ్యో! రండయ్యో పండరి పురమునకు’ మొదలైన పాటలు పాడుతూ పాటకు తగిన అడుగుతో భజనకోరులు ఆడేవారు. ఇలా భక్తి పారవశ్యాలతో పాడుతూ, సులభమైన అడుగులు వేస్తూ భజన చేస్తూ వారి ప్రదర్శన తన్మయత్వంలో ముంచి తేల్చుతుంది.

ఇంకా దేవాలయాల్లో భక్తజన సందోహం తాళం వేస్తూ భక్తి గీతాలు ఆలపించటం గ్రామాల్లో నిత్యమూ జరుగుతుండేవి. నాటి సాహిత్యం, సంగీతం, నాట్యం, అభినయ వీక్షణం – అదో ఆనందహేల! దీక్ష, పారవశ్యం, ఏకాగ్రత మేళవించిన త్రివేణీ సంగమం లాంటి కళాత్మకమైన ప్రదర్శనలవి.

నాడు గ్రామాల్లో ‘గంగిరెద్దుల వారు’ ఎద్దును రామునిగా, ఆవును సీతమ్మగా అలంకరించి సీతారాముల కళ్యాణం జరిపించి ప్రజలను ఆనందపరవశులను చేసేవారు. నాటి పామరులైన గంగిరెద్దుల వారు పశువులతో ఈ ప్రయోగం చేయించి సీతారాములను, వారి సంభాషణలను కర్ణపేయంగా, నయనానందకరంగా ఆడించిన దర్శకులుగా, నిర్మాతలుగా ఈనాటికీ మనం వారికి ఋణపడి ఉన్నాం.

రామాయణ భారతాదులను వినటమే కాని పాత్రల స్వరూప, స్వభావాలను, వేషధారణను ప్రజలు చూడని పూర్వకాలంలో కళాత్మకంగా రూపొందించిందే ‘తోలుబొమ్మలాట’. నాడు ఈ తోలుబొమ్మలాట తెలుగు గ్రామాల్లో ప్రఖ్యాతి గాంచి ప్రజాదరణ చూరగొన్నది. బొమ్మలాట కళాకారులు గ్రామవాసులే అయినా వారు భారత రామాయణాల్లోని పాత్రలను పూర్వకవులు వర్ణించిన దానికి ప్రతిరూపంగా ఆ బొమ్మలను మేకతోలుపై నమూనాలు గీసుకొని కత్తిరించుకనే వారు. బొమ్మకు ఏ కీలుకు ఆ కీలు కదలికలు ఉండేలా తయారుచేసి పాత్రకు తగిన రంగులు అద్ది జీవకళ ఉట్టి పడేటట్టు వస్త్రాభరణాలు చిత్రీకరించే వారు. రథాలు, గుర్రాలు, ఏనుగులు మొదలైన బొమ్మలు వీరి ప్రావీణ్యం, కృషి, తపస్సులలో పరిణతి చెంది ఆయా పాత్రలు మన కళ్ళముందు నిలిచేవి. కళకోసం బ్రతికిన వారి కృషి అనన్య సామాన్యమైనది. వ్యాపార పథంలో సాగిపోయే నేటి సినీ పరిశ్రమను వాటితో పోల్చలేము. కేవలం ఒక తెల్లపరదా, దీపాలు (ఆ తర్వాత పెట్రోమాక్స్‌ లైటులు), ఒక చెక్కబల్ల సహాయంతో శ్లోకం, పద్యపఠనం, అర్థ తాత్పర్యాలతో నవరసా లొలికిస్తూ ఒంటి చేత్తో బమ్మలను ఆడించే ఆ అద్భుత కళాప్రదర్శన మనిషి మనినంతకాలం మరచిపోయే ప్రక్రియ కాదు. ‘జుట్టు పోలిగాడు’, ‘కేతిగాడు’, ‘బంగారక్క’ల హాస్యరస పోషణ ఎంత ఉత్సాహభరితంగా ఉండేదో, ఎంత కడుపుబ్బ నవ్వించేదో మాటల్లో గాని, రాతల్లో గాని వర్ణించనలవి కాదు. ఆయా పాత్రలను బొమ్మల రూపంలో ఆడించే కథా కథన కౌశలం, యుద్ధ ఘట్టాల్లో రథాలు, గుర్రాలు, ఏనుగులు మొదలైన వానిని నడిపించటం, బాణయుద్ధం, మల్లయుద్ధం, మీసం దువ్వటం లాంటి దృశ్యాలను నేపథ్య సంగీతం, గానాలతో యదార్థంగా మన కళ్ళు ముందు జరిగినట్టు ఆడించే వారి కళావిన్యాసం ఆనాటి వారికే చేతనయింది. ఈ ప్రదర్శనల ద్వారా నాడు పామరులు సైతం భారతాది కథలను, పాత్రల స్వభావాలను, నాటి సంస్కృతి – సంప్రదాయాలను తెలుసుకోగలిగారంటే ప్రజలను తోలుబొమ్మలాట అంతగా ప్రభావితం చేయబట్టే! గ్రామాల్లో నేటికీ ఆ సంప్రదాయపుటానవాళ్ళు అప్పుడప్పుడు మనల్ని జాగృతం చేస్తూనే ఉన్నాయి.

తోలుబొమ్మ లాటల్లాగే వీధి నాటకాలు కూడా అంతే ఖ్యాతి గడించాయి. వీధి నాటకాలు ఆడేవాళ్ళు ఒక తెగకు చెందిన వారు. వీరు వివిధ ప్రాంతాలు పర్యటిస్తూ ఒక్కొక్క గ్రామంలో కొన్ని రోజులుండి, కొన్ని కుటుంబాలపేర నాటకాలు ఆడి వారి నుండి సంభావనలు, బహుమతులు, భోజన వసతులు పొందేవారు. వీరు వేషధారణకు కావలసిన దుస్తులు, కిరీటాలు తామే తయారుచేసుకొని వారి కళానైపుణ్యాన్ని, సంగీత ప్రావీణ్యాన్ని ప్రదర్శించే వారు. వీరు పౌరాణికాలే కాక చారిత్రక, జానపద నాటకాలను స్త్రీ, పురుషులు కలిసి నటించే వారు. వీధి నాటకాల్లో ‘సారంగధర’ నాటకం ప్రముఖంగా ప్రదర్శించే వారు. సూత్రధారునితో నాటకం ప్రారంభించి నాటక లక్షణాలతో నాటకం రసరమ్యంగా ప్రదర్శించే వారు. వీరి హాస్య రసపోషణ ఎంత అద్భుతంగా ఉంటుందో చూసిన వారికే విదితమవుతుంది.

గ్రామంలో ప్రతి ఇంటి ముందు ప్రదర్శిస్తూ ఆంధ్ర దేశమంతటా ప్రజలను ఉర్రూత లూగించిన గొప్ప నాటక ప్రక్రియ ‘పగటి వేషం’ Mobile Drama). పగటి వేషగాళ్ళ చాతుర్యం, బుద్ధికుశలత, నటనా వైదుష్యం నిరుపమానమైనది. ఎక్కడో స్టేజిమీద ఉంది నటించటం కాదు – ప్రజల మధ్య ఉండి సందర్భోచితంగా హావ, భావ, నటనా, సంభాషణా చాతుర్యంతో మనల్ని మనం మరచిపోయేటట్టు ఏ జంకు, గొంకు లేకుండా నటించడం అంత సులభం కాదు.

‘గీతే వాద్యే తథానృత్తే
…………….
త్యక్త లజ్జ స్సుఖీభవేత్‌’

అని శాస్త్రకారులు అన్నట్టు ఇలా పగటి వేషగాళ్ళు ప్రజల ముందు వారి కళానైపుణ్యాన్ని ప్రదర్శించి, ప్రదర్శనలోని సంప్రదాయాల్ని నిగ్గుదేల్చటానికి వారు చేసిన కృషి అనల్పమైనది. వారు ‘రామాంజనేయ యుద్ధం’, ‘భీమాంజనేయ యుద్ధం’, ‘కృష్ణార్జున యుద్ధం’, ‘శూర్పణఖ ముక్కు, చెవులు కోయటం’ మొదలైన ఘట్టాలు గ్రామంలో తిరుగుతూ రోజుకొక్కటి చొప్పున ప్రదర్శించే వారు. ‘అర్ధనారీశ్వరం’ వీరు ప్రదర్శిస్తే అద్భుతంగా ఉండేది. ఒకే కళాకారుడు శివుడు, పార్వతిగా మేకప్‌ చేసుకొని కేవలం ఒక ముసుగును ప్రక్కకు తొలగిస్తూ ఈశ్వరుడు, పార్వతుల రెండు రూపాలను ప్రదర్శించే ఆ టెక్నిక్‌కు జోహారులర్పించవలసిందే! ఇలా ఒక గ్రామంలో కొన్ని రోజులు ప్రదర్శించి చివర గ్రామస్తుల నుంచి సంభావనలు, బహుమతులు పొందేవారే ఈ వీధి భాగవతులు.

నాటి పెద్దలు గ్రామాల్లో జరిగే తిరునాళ్ళలో నాటకాలను, భజనలను ప్రదర్శింపజేయటమే కాక, కూచిపూడి, భరత నాట్యాలు, పాట కచేరీలు, మేళం, వాద్యకచేరీలు ఏర్పాటుచేసే వారు. ప్రపంచ ప్రఖ్యాతి గాంచిన భరత నాట్యం, కూచిపూడి నృత్యం వాసి తరుగని నాట్యకళలుగా తెలుగుదేశంలో గౌరవ ప్రదమైనవిగా, ఉన్నత విలువలుగలవిగా నేటికీ ఆరాధింపబడుతూనే ఉన్నాయి.

నాటక కళకు ఒక పరిపూర్ణత్వాన్ని కల్పించి నేటి సినిమాలకు తీసిపోని విధంగా తీర్చిదిద్దిన వారు ‘‘శ్రీ సురభి నాటక సంస్థ’ వారు. వారి కళాసేవ, కృషి, ఆరాధన ఎనలేనివి. వారు నాటకాల్లో చేసిన ప్రయోగాలు, అద్భుతాలు ఏ నాటికీ మరచిపోలేనివి. నారద మహర్షి దివి నుంచి భువికి దిగిరావటం, యమ ధర్మరాజు తన వాహనమైన మహిషంతో రావటం, బాలనాగమ్మ శునకంగా మారటం, మాయల ఫకీరు మాయలు, పుష్పక విమాన యానం, మయసభలోని విచిత్రాలు – ఇలా కనువిందు చేసే కమనీయ దృశ్యాలను ప్రేక్షకులు సంభ్రమాశ్చర్యలలో తిలకించే ప్రదర్శనలతో ఆంధ్ర, మహారాష్ట్ర, కర్నాటక రాష్ట్రాల్లో జైత్ర యాత్రలు సలిపిన వారు ‘సురభి నాటక సమాజం’ వారు. వీరి వైర్‌వర్కింగ్‌, సన్నివేశానికి తగిన సహజమైన సెట్టింగ్స్‌, మేకప్‌, హావ, భావ, నటనా చాతుర్యం ‘నభూతో నభవిష్యతి’. నాటకాలకు జీవం పోసి మరువలేని మధురానుభూతులను మనకు మిగిల్చిన వారు శ్రీ సురభి నాటక సంస్థ వారు. వీరి ప్రేరణతో నేడు గ్రామాల్లో వీరిని అనుసరించి, అనుకరించి ప్రదర్శింపబడే నాటకాలు వాటికి సజీవ దర్పణాలు.

గ్రామాల్లో రాత్రి వేళల్లో చెప్పే హరికథ, బుర్రకథ, జంగం కథలు, గొల్ల సుద్దులు మొదలైన సంగీత రూపకాలే కాక వారి కథా విధానం కూడా రసరమ్యంగా ఉండేవి. పల్నాటి కథ, కాటమ రాజు కథ, బాలనాగమ్మ కథ, దేశింగు రాజు కథ, కాంభోజ రాజు కథ, భట్టి విక్రమార్క కథలు, సహస్ర శిరచ్ఛేద అపూర్వ చింతామణి కథలు మొదలైన ప్రసిద్ధి పొందిన గాథలు పైప్రక్రియల ద్వారా పండిత పామరులను సైతం ఆకట్టుకనే విధంగా చెప్పేవారు ఆనాటి గ్రామ కళాకారులు.

హరికథ పితామహుడు ఆదిభట్ల నారాయణదాసు గారు, బుర్రకథ నాసర్‌గారు మన గ్రామవాసులే! వారిని ఆదర్శంగా స్వీకరించి ఎందరో కళాకారులు ఆకళారాధన చేస్తున్నారు నేడు. బుర్రకథ కేవలం ముగ్గురు కళాకారులతో నవరసాలొలికించే కథా విధానంలో రసరమ్యంగా సాగేది.

ఆంధ్రదేశమంతా ఉర్రూత లూగించిన ఎన్నో నాటకాలు – సారంగధర, పాదుకా పట్టాభిషేకం, మోహినీ భస్మాసుర, పాండవోద్యోగ విజయాలు, గయోపాఖ్యానం, రామాంజనేయ యుద్ధం, సత్యహరిశ్చంద్ర, బాలనాగమ్మ, చింతామణి, కన్యాశుల్కం, వరవిక్రయం – నేటికీ మేటి నాటకాలే!

ప్రముఖ నటులైన బళ్ళారి రాఘవ, స్థానం నరసింహారావు, బందా కనకలింగేశ్వరరావు, ఈలపాట రఘురామయ్య, అబ్బూరి వరప్రపాదరావు, షణ్ముఖి ఆంజనేయులు, నటీమణులు అబ్బూరి కమలాదేవి, టి.కనకం వారంతా తెలుగు పల్లె తల్లులుగన్నవారే! వీరు ఆంధ్రదేశంలోనే కాక ఇతర రాష్ట్రాలలో, విదేశాల్లో కూడా తెలుగుతేజాన్ని, మాధుర్యాన్ని పంచి పులకరింపజేసినారు. వీరి స్ఫూర్తితో ఇప్పటికీ గ్రామాల్లో పండుగ, పర్వదినాలను పురస్కరించుకని నాటకాలను నేర్చుకొని ప్రదర్శిస్తున్నారు ఔత్సాహికులు. నేడు గ్రామాల్లో పామరులలో సైతం ‘ఎక్కడి నుంచి రాక ఇటకు?’, ‘బావా ఎప్పుడు వచ్చితీవు?’, ‘జెండాపై కపిరాజు’, ‘సీతమ్మజాడ మీ చెవినేయమైతిమ’ మొదలైన పద్యాలు ఆ రాగాలను అనుకరించి పాడగలుగు తున్నారంటే అది పూర్వనటుల గానమాధుర్య, నటనా కౌశలాల ప్రభావమే! అప్పటి సినిమాల్లోని నటీనటులు సింహభాగం పల్లె వాసులే!

నేడు కొన్ని గ్రామాల్లో పండుగ దినాల్లో నాటకాలు ప్రదర్శిస్తూనే ఉన్నారు. కళాభిమానులు నేటికీ నాటక సమాజాలుగా ఏర్పడి నాటకాలు, నాటికలు, ఏకపాత్రాభినయాలు, మిమిక్రీలు, పాటల పోటీలు, నాట్యపోటీలు నిర్వహించి తగిన బహుమతులు ఇచ్చి నాటి కళలకు ఊపిరిపోస్తున్నారు.

గ్రామాల్లో జరిగే సంబరాల్లో కర్రసాము, మల్లయుద్ధం, గారడీలు, మోడీ, విచిత్ర వేషధారణ మొదలైన కళాత్మకమైన విద్యలు ప్రదర్శించే వారు నాటి పల్లె ప్రజలు.

పూర్వం నుంచి కూడా తెలుగు గ్రామాలు హస్తకళలకు ఎంతో ప్రసిద్ధి గాంచాయి. రంగురంగుల దారాలతో లేసులు, తివాచీలు అల్లేవారు. ముఖ్యంగా స్త్రీలు దారాలతో చీరలపై తీగలు, ఆకులు, పూలు అల్లి అద్దాలు కూడా కుట్టేవారు. గుడ్డలతో చేసిన ఆడుకొనే బొమ్మలు, చెక్కబొమ్మలు, తలుపులకు, ద్వారబంధాలకు నగిషీలు గ్రామహస్త కళలకు నిదర్శనాలు. కాటికాపరులు తాటాకుల పైన రాజుల బొమ్మలు చిత్రించి రంగులు వేసేవారు. చిత్రలేఖనం కూడా నాటి ప్రముఖ కళే! గోడలపైన, రాళ్ళపైన బొమ్మలు చిత్రించి వాటికి ఆకు పసరు రంగులు వేసేవారు. నాటి గ్రామ వాసులు కరక్కాయలతో సిరా తయారుచేసి రాసుకొనే వారు. రెండు, మూడు శతాబ్దాలకు ముందు రాసిన ఈ సిరావ్రాతలు, ‘దస్తావేజులు’ నేటికీ చెక్కుచెదరకుండా ఉన్నాయంటే నాటి గ్రామవాసుల బుద్ధికుశలతను అభినందించక తప్పదు.

శిల్పాలు చెక్కడం నాడు గ్రామ స్థాయి నుంచి ప్రారంభమయ్యింది. ఎంత కఠిన శిలనైనా శిల్పి తాననుకొన్న రీతిలో దాన్ని మైనంలా మలిచేవాడు. అది ఒక యోగవిద్యలా సాగేది. ముఖ్యంగా శిల్పులు గ్రామవాసులే! నాటి భారతీయ శిల్పం శాస్త్ర సమ్మతంగా తరతరాల నుంచి వంశపారంపర్యంగా వస్తూ దేశ, విదేశాల్లో ప్రఖ్యాతి గాంచింది. గ్రామ శిల్పుల శిల్పకళాప్రావీణ్యాన్ని నేటి దేవాలయాల్లో చూసి తన్మయత్వంతో తరించవచ్చు మనం.

పల్లెవాసుల ఇళ్ళ నిర్మాణం, కట్టాల నిర్మాణం ఎంత ఉన్నత స్థాయిలో ఉండేవో రెండు దశాబ్దాలకు పూర్వం కట్టిన గృహాల్లోని కళాకౌశలమే నిదర్శనం. గృహనిర్మాణంలో నాటి గ్రామస్తులు ముఖద్వారం శాస్త్రీయ శిల్పాలు, నగిషీలు, గిలకలు, లతలు, పూలు మొదలైన వాటిని చెక్కి అలంకరించే వారు. గృహంలో మొగరాలను, దూలాలను పైకెత్తి అమర్చిన నైపుణ్యం ఈనాటి ఇంజనీర్ల ప్లానుకు ఏ మాత్రం తీసిపోదు. ఆ విధంగా నాటి గ్రామాలు చతుష్షష్టి కళావిలాసాలతో విలసిల్లాయి.

నేడు గ్రామాల్లో గ్రంథపఠనం చేసేవారే కనిపించరు. పూర్వకవుల, పండితుల గ్రంథాలు నేడు నగరాల్లో ‘‘ఫుట్‌పాత్‌ల’ పాలవుతున్నాయి. రాజాశ్రయాల్లో పూజలందుకన్న సాహిత్యం నేడొక వ్యాపార మయ్యింది. కనీసం ఉత్తర ప్రత్యుత్తరాల సాహిత్యం కరవైంది. మంచి సాహిత్యం కాని, శ్రవణ పేయమైన సంగీతం కాని, మధురంగా పాడే గాయకుడు కాని నేటి గ్రామాల్లో మచ్చుకు కూడా కనిపించటం లేదు. అర్ధనగ్న నాట్యాలే తప్ప హరికథలు, భజనలు, కోలాటాలు కనిపించటమే లేదు. తోలుబొమ్మలు, వానిని ఆడించే కళాకారులు, హరిదాసుల ఆనవాళ్ళు కూడా నేడు లేవు. శిల్పకళ, చిత్రకళలకు ఆదరణ కరవైపోగా పూర్వశిల్ప సంపదను కాపాడుకోవటమే గగనమయ్యింది. నాటక కళ దాదాపు కనుమరుగయ్యింది.

ఇలా సంప్రదాయ బద్ధమైన కళలన్నీ నేడు నిరాదరణకు గురై, ప్రోత్సాహం కరవై మరుగున పడిపోతున్నాయి. ధనార్జనా మార్గాలు వెదుక్కోవటంలో ప్రజలు కళావైభవాలను నిర్లక్ష్యం చేస్తున్నారు. చివరకు ‘తీయ తేనె లొలుకు తెలుగు భాష’ను సైతం నిరాదరణకు గురిచేస్తూ పరభాషా వ్యామోహంలో పడిపోతున్నారు నేడు.

ఈ విధంగా ‘తెలుగు గ్రామాలు’ భౌతికంగా అన్ని వనరులు, సదుపాయాలు కలిగివుండేవి. ప్రజలు గృహాలను తీర్చిదిద్దుకొని సమస్త వసతులతో జీవనం సాగించే వారు. సహజ సంపద కలిగి ఆ వనరుల ద్వారా వ్యాపారం చేసేవారు. నాటి గ్రామాలు సకాల వర్షాలతో, మంచి పర్యావరణం కలిగి కాలుష్యాలు లేని వాతావరణంలో ఆరోగ్యదాయకంగా ఉండేవి. నేడు ప్రజలు వాడే నకిలీ వస్తువులతో, కల్తీ సరుకుతో, వాహనాల పొగతో, దుమ్ము – ధూళి, రణగొణ ధ్వనులతో గ్రామాలు కూడా కాలుష్యంతో నిండిపోయాయి. నగరాల్లోని నాగరికత వేరు పురుగులా గ్రామ గ్రామానికీ ప్రాకటం వల్ల నేటి గ్రామాలు భ్రష్టుపట్టి పోతున్నాయి.

నాటి గ్రామాలు ‘ఉమ్మడి కుటుంబ వ్యవస్థ’కు అగ్ర తాంబూలమిచ్చేవి. కుటుంబ సభ్యులంతా పొలం పని చేసే వాళ్ళని, చదువుకొనే వాళ్ళని భేదభావం లేక ఐకమత్యంగా, ఆదర్శంగా సమిష్టి జీవనం సాగించే వారు. కుటుంబీకుల ముఖ్య జీవనాధారం వ్యవసాయం. వారంతా కుటుంబ ప్రతిష్టకు, సాంఘిక విలువలకు అత్యంత ప్రాధాన్యమిచ్చే వారు. కాని నేడు వ్యష్టి కుటుంబాలుగా వేరుపడిపోయి ప్రేమాభిమానాలు మృగ్యమై స్వార్థపూరిత జీవనం గడుపుతున్నారు. వ్యవసాయాన్ని మాని, ఉద్యోగార్థులై పట్టణాలకు పరుగెడుతూ తల్లిదండ్రులను సైతం నిర్లక్ష్యం చేస్తున్నారు.

దేశ సమైక్యతను చాటే విధంగా నాడు అన్ని వృత్తుల వారు, కులాల వారు, తెగల వారు, మతాల వారు కలిసిపోయి సాంఘిక జీవనం గడిపే వారు. గ్రామాల్లో ముఖ్యవృత్తి వ్యవసాయం. మిగతా ఉపవృత్తుల వారు వ్యవసాయంలో మమేకమై జనజీవన ఆర్థిక ప్రగతికి తోడ్పడే వారు. గ్రామం కేంద్రంగా అందరూ కలిసి సమభావం, సహజీవనం సాగిస్తూ మన సంస్కృతిని, సంప్రదాయాలను గౌరవిస్తూ సమతా విలువలతో, జీవించే వారు.

నేడు గ్రామ సమాజం కుల కుత్సితాలతో, మత పిచ్చితో, నీచ రాజకీయాలతో, అవినీతితో కుళ్ళిపోయింది.

గ్రామ కట్టుబాట్లకు లోనై ప్రజలు నాడు సంప్రదాయ బద్ధంగా, ఐక్యభావనలతో గ్రామ పురోభివృద్ధే ధ్యేయంగా సహాయ సహకారాలందించుకొనే వారు. ప్రజలు అందరు గ్రామ ఔన్నత్యాన్ని చాటే దానికి పాటు పడేవారు. నాడు ఎన్నికలు ఏకగ్రీవంగానో, ప్రశాంతంగానో జరిగేవి. పాలనా పక్షపాతమనేది లేకుండా యంత్రాంగం నైతిక విలువలకు లోనై అందరి సౌకర్యాలను కోరుకంటూ, అభివృద్ధిని ఆకాంక్షిస్తూ గ్రామాన్ని తీర్చిదిద్దుకొనే విధంగా సాగేది.

నేటి గ్రామాలు అధికార వ్యామోహానికి, కక్షలకు, దౌర్జన్యాలకు, హత్యా రాజకీయాలకు నిలయాలయ్యాయి.

నాడు గ్రామాల్లో చతుష్షష్టి కళలు వంశపారంపర్యంగా, సంప్రదాయబద్ధంగా సంక్రమించేవి. గ్రామాల్లో సాహిత్యం, సంగీతం, నాటకాలు, శిల్పం, చిత్రలేఖనం మొదలైన కళలను అందరు గౌరరవించుకొంటూ ఆనందమయ జీవితం గడిపే వారు.

ప్రస్తుత గ్రామ ప్రజలు టి.వి., సినిమాల మోజులో పడి పురాతన కళలను ప్రోత్సహించకపోవటం వల్ల అవన్నీ మరుగునపడి పోతున్నాయి.

నాడు నగరాల్లో స్థిరపడిన ప్రతి పల్లెవాసి – విదేశాల్లో స్థిరపడిన వారు సైతం – వారి జన్మస్థానమైన పల్లెను, నదీ తీరాలను, కొండలను, గుట్టలను, ఆ గొర్రెపిల్ల, కుక్కపిల్ల, కోడిపిల్లలను, వాటి తోటి తమ ఆటపాటలను నెమరు వేసుకొంటూ …. ‘‘జననీ జన్మభూమిశ్చ స్వర్గాదపి గరీయసీ’’ అని తమలో తాము తన్మయత్వం చెందే వారంటే నాటి తెలుగు గ్రామాలు వారి ప్రేమానురాగాలకు, ఆప్యాతానుబంధాలకు ఎంతటి సంపూర్ణ నిలయాలో వారిని అడిగి తెలుసుకోవలసిందే! ఆ అనుభూతులను పంచుకోవలసిందే! రాతమూలంగా సమస్తం తెలుసుకోవటం సాధ్యం కాదన్నంత మహత్తరంగా ‘తెలుగు గ్రామాలు’ విలసిల్లాయి.

నేడు ‘తల్లిపల్లె’ను మరచి ధనార్జనే ధ్యేయంగా, ప్రేమానురాగాలు పూజ్యమై తల్లిదంద్రులను సైతం నిర్లక్ష్యం చేస్తూ గ్రామాలను విడిచి ఎక్కడెక్కడో స్తిరపడిపోయి ఎవరు ఎవరో గుర్తించుకోలేనంతగా ‘ఎవరికి వారే యమునా తీరే’ అవుతున్నారు. *