జీవ పరిణామ క్రమంలో మనిషి ఆధిపత్యాన్ని సాధించటానికి కారణం సంస్కృతి – అంటే భాషను, పనిముట్లను సృజించి, ఉపయోగించుకుని, పరిరక్షించుకోగలిగిన శక్తి. సృజనశీలతను జీవ పరిణామ పరంగా అర్ధం చేసుకునే ప్రయత్నాలు జంతుశాస్త్రంలో, మనస్తత్వం లోను కనిపిస్తాయి. స్థూలంగా వాళ్ళు చెప్పేదేమంటే మనుగడకి, వంశం నిలబడ్డానికీ అవసరమైన విషయాల్నే మనుషులు కోరుకుంటారు. ఆహారం, నిద్ర, మైధునం వంటి ఆనందం ఇచ్చే విషయాలన్నీ ఈ ప్రకృతి నియమానికి లోబడిన అనుభవాలే. అలాగే, మిగతా అన్ని జంతువులకంటే భిన్నంగా మనం భాషను, కళల్ని వినియోగించుకోవడం, చుట్టూ ఉండే ప్రకృతిని, ప్రవర్తనను జిజ్ఞాసతో పరిశోధించటం ఇవన్నీ కూడా మనుగడకు ఉపకరిస్తాయి కాబట్టే ఆనందాన్నిస్తాయి, ఆసక్తికరంగా ఉంటాయి.

సృజనానుభవం కూడా ఇంతేనని ఒక సిద్ధాంతం ఉంది. అంటే సృజనశీలతకు మూల కారణాలు జీవ పరిణామ ధర్మాలు, అంటే ఇవి మనిషి మనుగడకు అవసరమైనవని నిర్దేశించే ప్రవర్తనల్లో ఉన్నాయి. దీన్ని అంగీకరిస్తే మరి మనుషులందరూ సృజనశీలురే కావాలి కదా? ఇది నిజమే. మిగత జంతువులతో పోలిస్తే మనిషి మిక్కిలి సృజనశీలి; మనుషులందరం ఇంతే. అందుకే జంతువుల్లో సృజనశీలత కేవలం వైయక్తికం అయితే, మనుషుల సృజనకు చారిత్రకం, సాంస్కృతికమైన పరంపరగా ఒక తరం నుండి ఇంకొక తరానికి సంక్రమించి, ఒక ప్రదేశం నుండి ఇంకొక ప్రదేశానికి పరివ్యాప్తమయ్యే శక్తి ఉంది. జంతువుల్లో ఇలాగ Historic Creativity అనేది లేదు. అయితే సహజంగా సృజనశీలురైన అందరు మనుషుల్లోనూ కొందరికి మాత్రం సృజన తీవ్రము, బలీయమైన స్వభావంగా ఉంటుంది. వీళ్ళను సృజనశీలురని ఎడం చేసి, ఇలాంటి వాళ్ళ – అంటే కవులు, కళాకారులు, శాస్త్రజ్ఞులు మొదలైనవాళ్ళ – సృజనాత్మకతను కూడా జీవ పరిణామ ధర్మాల నేపధ్యంలో వివరించే ప్రయత్నాలున్నాయి. వీటిలో మచ్చుకి కొన్నింటిని పరామర్శిస్తే కవులు, కళాకారులు వంటివాళ్ళ ప్రవర్తనల్ని అర్ధం చేసుకోడానికి పనికి వస్తాయి. ఉదాహరణకు సృజనశీలుర మనస్తత్వం చిన్న పిల్లల్లాగని ఇది వరకు ప్రస్తావించినది. వీటన్నింటికీ సామాన్యమైన ప్రాతిపదికలు: ప్రేరణ (stimulus), స్పందన (response).

మిగతా అన్ని జంతువుల్లాగే మానవ జంతువు చుట్టూ ఉన్న విషయావరణం నుండి ప్రేరణలని గ్రహిస్తుంటుంది – చూపు, వాసన, వినికిడి, స్పర్శ, రుచి వంటి ఇంద్రియ జ్ఞానం ద్వారా. అన్వేషించే స్వభావం ఉన్న జంతువులు, మనుషులు చుట్టూ ఉన్న ప్రపంచం నుండి ఇలాంటి ప్రేరణను నిరంతరం, తగినంత మోతాదులో అందిపుచ్చుకోవాలని ఆశిస్తాయి. మనుషులకి ఇలా బాహ్య ప్రేరణల కోసం వేచి చూచి, స్పందిస్తుండటం తప్పనిసరి అయిన ప్రవృత్తి. రేడియోలో పాటల ధ్వనిలాగే ఈ ప్రేరణ మోతాదు ఎక్కువా కాకుండా, తక్కువా కాకుండా తగు మోతాదులోన ఉన్నపుడే జంతువుకు తృప్తి. ప్రేరణ తక్కువైతే మిగిలేది బోర్‌డమ్(Boredom), ఎక్కువైతే చికాకు, అయోమయం వలన అసంతృప్తి. ప్రేరణ కోసం నిరంతరాయమైన ఈ వెదుకులాటను Stimulus Struggle అన్నారు. ప్రేరణ కోసం వెదుక్కొనే జంతువుల్లో కూడా మళ్ళీ నిపుణులు, అవకాశవాదులు అని రెండు రకాలట. నిపుణులు – పాములు, గ్రద్దలు ఇలాంటివి, తమకు ఏ రకం తిండి కావాలో దాని మీద మాత్రమే ధ్యాస పెట్టుకుని బతుకుతాయి. అవకాశవాదులు, కుక్కలు, నక్కలు, పిల్లులు వంటివి, నిపుణుల్లాగ కాకుండా రక రకాల ఆహారాల కోసం, సౌకర్యాల కోసం నిరంతరం చుట్టూ వెతుక్కుంటూ, తవ్వుకుంటూ ఉంటాయట. ఇలా అన్వేషించే స్వభావం తీవ్రంగా ఉన్న జంతువుల్లో మొట్టమొదటిది మనిషి. అందుకే ఒకవైపు ప్రేరణ కోసం వెదుకులాటే అతనికి చాల పెద్ద సమస్య. ఇంకొకవైపు ఈ అన్వేషణ, చలనశీలతలే అతని సాంస్కృతిక విజయానికీ, సృజనశీలతకూ మూల కారణం.

జంతు ప్రదర్శనశాలల వంటి ఆధునిక ఆవరణాల్లోని జంతువుల ప్రవర్తనల్ని పరిశీలించి చేసిన నిర్ధారణలు ఏమంటే చుట్టూ ఉన్న ఆవరణం నుండి ప్రేరణలు తక్కువగా ఉంటే అవకాశవాది జంతువు రక రకాలుగా ప్రయత్నించి ప్రేరణను తనే సృష్టించుకుంటుందట. ఇలాంటి ప్రవర్తనల్లో;

• మొదటిది – అనవసరమైన, అక్కర్లేని సమస్యల్ని, ప్రహేళికల్నీ సృష్టించుకొని ఆ వెనుక వాటిని పరిష్కరించటంలో నిమగ్నం కావటం. ఉదాహరణకు పెంపుడు కుక్కలు బంతి విసరమని మారాం చేసి, దాన్ని వేటాడుతూ వెళ్ళి తెచ్చిచ్చి, మళ్ళీ బంతి విసరమని మారాం చేస్తాయి. వేటాడక్కర్లేకుండానే తిండి దొరుకుతున్న పెంపుడు జంతువు కనుక ఇంటి కుక్కకి ఈ బంతాట ఒక ఉట్టుట్టి, అంటే కేవలం నటనాత్మకం మాత్రమైన మృగయా వినోదం. అలాగే, పిల్లులు చచ్చిన ఎలుకనే మరింతగా వేటాడి, పరాక్రమంతో చీల్చి చెండాడుతాయి.
• రెండవది – కొంచెమైన ప్రేరణకే ఎక్కువగా స్పందించడం. ఉదాహరణకు ఏ పనీ లేకుండా పడుకున్న కుక్క చిన్నపాటి సవ్వడికే ఓమని బిగ్గరగా మొరుగుతూ స్పందించడం పరిపాటి. కోతులు, పక్షుల వంటి అనేక రకాల జంతువులు ఇలాగే ప్రవర్తిస్తుంటాయట.
• మూడవది: ప్రేరణలు తక్కువగా ఉంటే జంతువులు వినూత్నము, చిత్ర విచిత్రమైన రకరకాల ప్రేరణల్ని సృజించుకొని వాటికి స్పందించటంలో నిమగ్నమౌతాయట. ఈ మూడవ తరహా స్వభావమే సృజనకు కారణహేతువు. మనుషుల్లోనే కాదు, జంతువుల్లో కూడా సృజనాత్మకత చిత్ర విచిత్రమైన రూపాల్లో ఆవిష్కృతమౌతుంది. జూల్లో పెట్టిన జంతువులు బోరు కొట్టి తమవైపు వచ్చే సందర్శకులకు తమాషా విద్యల్ని ప్రదర్శిస్తూ ఆకట్టుకుంటాయి, ఆడతాయి, పాడతాయట!
• నాలుగవది: ఉత్ప్రేరకాలు స్వల్పంగా ఉంటే ఆ ఉన్న కాసిన్ని ప్రేరణలకే కృత్రిమంగా, అంటే అసహజమైన రీతిలో స్పందించటం. దీన్ని super-normal stimuli అన్నారు. మనుషుల కళాత్మతకు, సౌందర్య దృష్టికి, అలంకరించుకొని ఆడి పాడాలన్న కోరికకూ ఇది ఒక కారణమట. ఉదాహరణకు నడవటం, తిండి తినటం, ఒళ్ళు కప్పుకోవటం, ఎండ వానలకు తలదాచుకోవటం ఇవి జంతుతతికి సాధారణమైన స్పందనలైతే పరుగుపందేలు, ఆటల పోటీలూ పెట్టుకోవటం, షడ్రుచులతో రక రకాలుగా వండుకు తిని వినోదించటం, రక రకాల దుస్తులు, నగలతో అలంకరించుకోవటం, అత్తర్లు పూసుకోటం, చిత్ర విచిత్రమైన భవనాల్లో ఉండటం ఇలాంటివి వాటికి సమమైన అసాధారణ స్పందనలు. ఇవి క్రమంగా సంస్కృతిలో భాగమై ఇప్పుడు సంప్రదాయం, సబబు అయ్యేయి.

రూపకాలంకారం కట్టటం – అంటే ఒక విషయంతో ఇంకొకదాన్ని రూపిస్తూ ఊహించటం (Metaphor), కవిత్వం, నర్తన, సంగీతం, కల్పన (Myth), కధలు అల్లటం (Narration), ఆభరణం ఇవి మనుషులకు అనాదిగా అలవడిన సృజన రూపాలట. రూపకాలంకారం (Metaphor) కాల్పనిక సృజన – అంటే కధ, కవితలకు వెన్నెముక వంటి ఉపకరణమనీ, మిగతా అన్ని అలంకారాలకూ తల్లివంటిదనీ Cognitive Scienceలోన విశేషమైన చర్చ ఉంది. ఇంతే కాకుండా రూపకం అనేది మనిషి స్ఫురణ (cognition), వివేచనలకే మూలస్థంభం వంటిదనీ ఒక సిద్ధాంతం. ఈ జాబితాలో విజ్ఞాన శాస్త్రాలు లేవు. కాని, విజ్ఞాన శాస్త్రం ఒక ప్రత్యేకమైన గాధ, అంటే a special kind of narrative అని వాదన ఉంది. ఎందుకంటే కేవలం యదార్ధాలు (facts), ఋజువులతోనే సైన్స్ నిర్మించలేము; వాస్తవాలన్నింటినీ సమన్వయం చేస్తూ అల్లే కధలే ముందుగా వైజ్ఞానిక న్యాయాలు, సిద్ధాంతాలు, ఆ పైన శాస్త్రాలు. అందుకే కల్పనా శక్తి కళల్లో లాగే సైన్స్‌లోనూ పనికొస్తుంది. పాతకాలం నుండి ఇప్పటి కాలం వరకూ కాల్పనిక సారస్వతం లోన రూపకాలంకారపు విశ్వరూపాన్ని కొంచెం తరచి చూసినా గ్రహించుకోవచ్చును. ఉదాహరణకు నామిని సుబ్రమణ్యం నాయుడు గారి కధ, వచనమూ రూపకాలంకారం లేనిదే రెండు వాక్యాలైనా ముందుకి పోవు. ఈ రూపకం, దిగువన చెప్పిన బాలక్రీడ, నటన వంటి ఉపకరణాల్ని ఆయన అప్రయత్నంగా చాల సొగసుగా వాడుకుంటారు. అప్రయత్నం ఎందుకంటే అవి ఆయన ప్రపంచాన్ని దర్శించే పద్ధతికి, జీవితాన్ని అనుభవం – అంటే స్ఫురణ చేసుకొనే విధానికీ సహజము, అనివార్యమైనవి; అంటే ఆయన సృజన ఆవిష్కరణకు, తత్వానికీ పునాదులు. అవి ప్రయత్నపూర్వకమైన మాటలు, ఆలోచనలు అంటే conscious, logical thought కంటే లోతైన అనుభవం నుండి మొదలయ్యి, చిట్టచివరికి మాత్రం మాటల ద్వారా ప్రకటితమయ్యేవి. బలమైన కవి తన సృజన అనుభవపు మూలాల్నీ, తత్వాన్నీ తరచి చూసుకొని, అవగాహన చేసుకొని, స్థిరంగా నిలబెట్టుకోగలుగుతున్నాడు. అది చదివినవాళ్ళను అలరించటం అనేది కాకతాళీయకంగా జరిగేది కాదు. తర్కబద్ధంగానే జరిగేది. ఇదివరకు చెప్పుకున్న బింబ ప్రతిబింబ క్రియల్లోన కల్పన, పఠనంలో ప్రతి అంచెనూ సృజనానుభవం అంటున్నది ఎలా పని (operate) చేస్తుందో సహేతుకంగా విడమరచి చెప్పుకునే అవకాశం ఉంది. అలాంటి వివేచన వలన ఉపయోగం కూడా ఉంది.

సృజనలను విడమరచి చూపే వివేచన తప్పు అని, ‘రసపట్టులో తర్కం కూడదు!’ అన్నలాంటి ఆలోచన ఒకటుంది. అంటే సృజనను ఆస్వాదించాలి తప్ప తర్కించకూడదు అని. ఇది సరికాదు. అలాగే అందమైన, కళాత్మకమైన వస్తువుల్నీ, విషయాల్నీ ఆస్వాదించాలి తప్ప వాటిని గురించి వివేచన చెయ్యకూడదని ఒక ఊహ. ఇది కూడా సరికాదు. నిజానికి నిగూఢమైన, మార్మికమైన విషయాలను గురించి లోతుగా, విస్తారంగా తరచి తెలుసుకునే కొద్దీ అవి మరింత అవగతమై, అనుభవంలోకి వచ్చే వీలవుతుంది. ప్రకృతి కూడా ఈ ధర్మాన్ని పాటిస్తుంది. ఉదాహరణకు DNA అనేది చాల గజిబిజిగా, చిక్కుతాడులా కనిపించే బృహదణువు. కాని దాని చిక్కు ముళ్ళు విప్పి చూస్తే అది జీవధర్మపు గుప్త లిపి. దాన్ని గురించిన విశ్లేషణకు ప్రత్యేకమైన పనిముట్లు, తర్కం కావాలి. ఇలాగే కాల్పనిక సృజనకూ తనదైన తర్కం ఉంది. ఈ తర్కం లౌక్యులు, నాయకులు, మేధావులు, శాస్త్రజ్ఞుల తర్క పద్ధతుల కంటె భిన్నమైనది. రసపట్టులో లౌక్యుల తర్కం కూడదు కాని, సృజనశీలుర ‘తర్కం’ తప్పకుండా అక్కరకొస్తుంది. లౌకికమైన తర్కాన్ని కాకుండా వైజ్ఞానికమైన తర్కాన్ని ఉపయోగించి కెమిస్ట్రీ, లెక్కలు లాంటి శాస్త్రాల్ని ఎలా అర్ధం చేసుకుంటామో, సృజన తర్కాన్ని వినియోగించుకొని ఒక్కొక్క కవి కల్పననూ, తద్వారా వివిధము, బహుముఖమైన మొత్తం సృజన స్వరూపాన్నీ తప్పకుండా అవగతం చేసుకోవచ్చును. ఇలాంటి ఆసక్తి ఉన్నవాళ్ళు లాక్షణికులు. ఈ రోజుల్లో మనకు లాక్షణికులు లేరు. పాతకాలపు లక్షణ సిద్ధాంతాలు ఇప్పటి సృజనకు యధాతధంగా సరిపోవు. ఆ కాలం తరువాత అందివచ్చిన విస్తారమైన శాస్త్రవిజ్ఞానం నుండి అవసరం, లభ్యమయ్యే అన్ని అంశాల్నీ పురస్కరించుకొని వాటిని మారిన కాలానికి మళ్ళీ ఎత్తిరాసుకోవలసి ఉంటుంది. ఇదివరకే అనుకున్నట్టు రకరకాల సైన్స్ రంగాల్లోన ఈ ప్రయత్నాలు జరుగుతున్నాయి. కొత్త కాలపు లక్షణ సౌధానికి ఇవి ఇటికల్లాగ పనికొస్తాయి.

పైన చెప్పినవన్నీ ప్రేరణ తక్కువైతే వచ్చే సమస్యలు, స్పందనలు. మరి ప్రేరణలు ఎక్కువైపోతే అప్పుడు స్పందన సాధారణమైన స్థాయి కంటె తక్కువగా ఉంటుందట. అంటే పట్టించుకోకుండా ఊరుకోవడం. ఉదాహరణకు జంతువుల్ని తమ సహజావరణాల్నుండి బోనుల్లో జూల వంటి కొత్త చోట్లకి తీసుకొవచ్చినప్పుడు చప్పుళ్ళు, కదలికలు మరీ ఎక్కువగా ఉంటే అవి నిస్త్రాణగా కళ్ళు మూసుకొని పడుకుంటాయి. ఆధునిక మానవులకి చుట్టూ ఉన్న సంఘం నుండి, జీవితం నుండీ ప్రేరణలు, ఒత్తిడి ఎక్కువైపోతే నిస్త్రాణ, నిద్ర, అంతకు మించి తాగుడు, మాదక ద్రవ్యాల వంటివి అలవాటు కావటం ఉంది. సాధారణమైన నిద్ర, కలలు కూడా మితిమీరిన ప్రేరణల వలని ఒత్తిడిని ఒత్తిడిని తగ్గించడానికి ఉపకరిస్తాయి. టీవీ, స్పీకర్లు వంటివి బిగ్గరగా మోగుతున్నప్పుడు కళ్ళు, చెవులు మూసుకొని కూర్చోవటం ఒక పద్ధతి. అలాగే ధ్యానం, యోగాభ్యాసం వంటివి మితిమీరిన ప్రేరణలను వడపోసి, నియంత్రించి తగ్గించుకునే ప్రయత్నాలట.

ఆది మానవులకి ప్రేరణ కోసం వెదుక్కోవటం ఒక సమస్యే కాదు, ఎందుకంటే వాళ్ళ ధ్యాస, సమయం, శక్తి యుక్తులన్నీ ఆహారం కోసం వేట, భద్రత కోసం వెదుకులాట కోసమే వెచ్చించవలసి వచ్చేది. అంటే వాళ్ళకి పొద్దున్న లేస్తే ఆసక్తికరమైన ప్రేరణలకు, తీర్చుకోవలసిన సమస్యలకూ కొదవలేదు. ఆధునిక మానవులకు కూడా ఆహారం, నిద్ర, భయం, మైధునం, గుంపు మనస్తత్వం, సాంఘిక ప్రవృత్తి, యుద్ధ కాంక్ష ఇలాంటి అవసరాలున్నాయి. కాని సంస్కృతి ఏర్పరచిన సౌకర్యాల మూలంగా వీటిని తీర్చుకోడానికి మనం ఆట్టే సమయాన్నీ, శక్తిని, ధ్యాసనూ వెచ్చించవలసిన అగత్యం లేకుండా పోయింది. తీరుబాటు, అంటే leisure వచ్చిపడింది. కొత్త రాతియుగం, పారిశ్రామిక విప్లవం తరువాత సంక్రమించిన ఈ తీరిక సమయాన్ని ఏదో ఒకలాగ అర్ధవంతంగా వెచ్చించుకొని తీరవలసిన అగత్యం మనుషులకు వచ్చిపడింది. ఎందుకంటే చుట్టూ ఉన్న ఆవరణం నుండి ఆసక్తికరమైన ప్రేరణలకోసం వెదుక్కొని, స్పందించే స్వభావాన్నైతే మనిషితో సహా జంతువులేవీ పోగొట్టుకోలేదు. అంచేత ఆధునిక మానవ జంతువుకు తిండి, బట్ట, ఇల్లు వంటి అవసరాల కంటె కూడా అనుదినం తన చేతనకు అనివార్యమైన ప్రేరణ అనే అవసరాన్ని ఎలా తీర్చుకోవాలన్నది ఒక సమస్యగా పరిణమించింది. గత రెండు శతాబ్దాలలో శాస్త్ర సాంకేతికరంగాల్లో వచ్చిన సమాచార విప్లవం వంటి మార్పులూ, ఆదాయాల్లో, భద్రతలో వచ్చిన మార్పులూ, వలస పోవటం, కుటుంబాలు చిన్నవి కావటం వంటి మార్పులు ఇవన్నీ కలసి ఈ అవసరాన్ని కొత్తగా, రక రకాలుగా ప్రభావితం చేస్తున్నాయి. ప్రవాసులకు, అధికాదాయ వర్గాల వారికి, ఉన్నత విద్యావంతులకూ ఈ సమస్య మిగిలిన జనసామాన్యం కంటె మరింత జటిలమైనది. ఈ అంశాల మీద విడిగా పరిశోధనలు ఉన్నాయి. స్థూలంగా, కేవలం జంతుశాస్త్రం పరిధిలోనుండే చూస్తే ఇప్పటికి బోర్‌డమ్ అనేది మనుషులకు పరిణామక్రంలో, సంస్కృతి వలన వచ్చిన మార్పుల వలన తటస్థించిన అవస్థ అని, సృజన దీని పరిష్కారం కోసం ఒక స్పందన అనీ గోచరిస్తుంది.