అతనికి భార్య చనిపోయింది. పిల్లలు లేరు. పార్టీ, భవనం, రంగారావుకి సహాయకుడిగా వుండటం మాత్రమే ప్రపంచం. చందాలు సేకరించటం, ప్లానులు గీయించటం, పనులు చేయించటం, ఎప్పుడో తినటం, అర్ధరాత్రులు ఆర్టికల్స్‌ రాయటం. ఇలా అప్పట్లో పార్టీ కాస్త ఊపు మీద వుంది. అప్పుడు కూడా రంగారావుని నిరుత్సాహపరిచిన వారున్నారు.
‘తలకు మించిన భారం పెట్టుకున్నారు, అప్పులు చేయాల్సి వస్తోంది, ఇవన్నీ ఎప్పటికి తీరాలి,’ అంటూ.
రంగారావు ఎక్కువ వాదించేవాడు కాదు.
భవన నిర్మాణం కోసం రాష్ట్రంలో ఎన్నో ప్రాంతాలకు వెళ్ళాడు. కార్యకర్తల్ని కదిలించడు. నాయకుల వెంట పడడు. వ్యక్తిగతంగా రంగారావుని అభిమానించే వారున్నారు. అలాంటి వారందరూ ఎంతోకొంత డబ్బు రూపంలో, వస్తువుల రూపంలో ఇచ్చి సహకరించారు.
ఇప్పుడు భవనంలో మీటింగ్‌ హాల్‌ వుంది. బయట ప్రాంతాల నుండి వచ్చేవారికి విడిది గదులున్నాయి. భోజనశాల వుంది. పత్రికకి స్వంత మెషినరీ వుంది. సంపాదకుడికి ఛాంబర్‌ వుంది. పాటలూ, నాటకాలు, రూపకాలు రూపొందించు కోవటానికి గదులున్నాయి. ఇవన్నీ ఏర్పడినా సంప్రదాయంగా వున్న చందాదారుల కంటే ఓ వెయ్యి కాపీలు అటూ ఇటూగా వుంటాయి.
అందుకే పత్రికను సాధ్యమైనంత ఎక్కువమందికి చేర్చటానికి ప్రణాళికలు రూపొందిస్తున్నాడు.
శిలాఫలకం మీద తన పేరు వేస్తానంటే రంగారావు అంగీకరించలేదు. పత్రికలో రాజకీయ అంశాలతో పాటు కథలూ, కవిత్వం, సినిమాల మీద సమీక్షలు, ఇంకా అనేకానేక శీర్షికలు ప్రవేశపెడుతున్నాడు. రచయితలకు పారితోషికం ఇవ్వటం మొదలుపెట్టాడు.
పత్రిక తరఫున అనేక సెమినార్లు పెడుతున్నాడు. ఇలాంటి సమయంలోనే కొత్తగా కొందరు రంగారావు కృషిని ఇంకో కోణంలో చూడటం మొదలుపెట్టారు. అందులో ఒకతనికి పత్రిక సంపాదకుడిగా పనిచేయాలనే కోరిక వుంది. కానీ అది చిన్న విషయం కాదని అతనికి తెలుసు. అందుకే చాప కింద నీరులా పనిచేయటం మొదలుపెట్టాడు.
రంగారావు యువకుడిగా వున్నప్పుడు ఆ పార్టీ సిద్ధాంతానికి ఆకర్షింపబడ్డాడు. అప్పటి నుండి పూర్తికాలం కార్యకర్తగా పనిచేయటం మొదలుపెట్టాడు. ఎన్నోసార్లు శత్రువుల దాడికి గురయ్యాడు. అతనికి పార్టీ తప్ప ఇంకోటి తెలియదు.
ఎన్ని ఉద్యమాల్లో పాల్గొన్నా నిరంతరం అధ్యయనంలో వుండేవాడు. కరపత్రాలు రూపొందించేవాడు. సభల్లో ఉపన్యసించేవాడు. ఎప్పుడయితే పార్టీలోకి రావాలనుకున్నాడో అప్పుడు ‘బ్రహ్మచారి’గా వుండాలని నిర్ణయించుకున్నాడు.
అతనిలోని ప్రతిభని, నిబద్ధతని గమనించి పార్టీ ముఖ్యుడు పత్రిక బాధ్యతని అప్పగించారు. అప్పటి నుంచి ఏం తిన్నాడో, తాగాడో తెలియదు. ఏరోజూ విలాసంగా బతక లేదు. ఇప్పటివరకు జీతం తీసుకోలేదు. తనకి ఎవరున్నారని, ఎవరికి ఆస్తులు ఇవ్వాలని పతనమవుతాడు. పేరు మాత్రమే కోరుకుంటే ఈ పత్రికనే అంటి పెట్టుకుని వుండాలా?
కేంద్రానికి రమ్మని, ఎం.ఎల్‌.సి.గా అవకాశం ఇస్తామని ఎంతమంది సీనియిర్‌ నాయకులు తనని అడగలేదు. అవన్నీ కాదన్నాడు. ముందు పత్రికను ప్రజల పత్రికగా చేయాలను కున్నాడు.
జీవితంలో మొదటిసారి బాధనిపించింది. గుండెల దగ్గర చేత్తో రాసుకుంటున్నాడు. అప్పుడు మళ్ళీ రామచంద్రయ్య కనిపించాడు. అతని కళ్ళలో నీళ్ళు తిరుగుతున్నాయి. అతను రంగారావు దగ్గరకొచ్చాడు.
‘‘అయ్యా, ఏదోకరోజు నన్నూ బయటికి వెళ్ళమంటా రేమో,’’ అన్నాడు గద్గదికంగా.
‘‘ఎందుకలా అనుకుంటున్నావు. అది పొరపాటు,’’ అన్నాడు.
‘‘అది నాకు తెలియదు బాబూ. పార్టీలోగాని, బయటగానీ డబ్బున్న వాడికే విలువ. అధికారంలో వున్నవాడికే విలువ అనిపిస్తోంది. మీకు చేతకానిది పదిరూపాయలు సంపాదించటం. లౌకికంగా బతకాలని తెలియకపోవటం,’’ అన్నాడు.
రంగారావు నిర్వికారంగా చూస్తున్నాడు.
రాత్రి ఎంతకూ నిద్ర పట్టటం లేదు.
రంగారావుకి తమ పార్టీలోని కొంతమంది వ్యక్తుల మీద ఎత గౌరవం, అభిమానం వున్నాయో, ఇతర పార్టీలకు, సిద్ధాంతా లకు చెందిన మరికొందరి మీద అంతే గౌరవాభిమానా లున్నాయి. అందులో విశ్వేశ్వరయ్య ఒకడు.
ఆ మాటకొస్తే పార్టీలోనే విభేదాలున్నాయి. అయినా కలిసి పనిచేస్తున్నారు. వ్యక్తుల్ని అంచనా వేసే పద్ధతి ఇది కాదు అనుకున్నాడు. అతను తన టేబుల్‌ దగ్గరికి వచ్చాడు. ప్యాడ్‌ అందుకొని చదవటం మొదలుపెట్టాడు.
పార్టీ బాధ్యులకు,
నమస్కారం.
ఇన్ని సంవత్సరాల ఆ కృషిని, పార్టీ పట్ల నాకున్న విశ్వాసాన్ని ఒక్క వార్తతో నిర్ణయించారు. నన్ను పార్టీ వ్యతిరేకిగా, చివరికి వ్యక్తివాదిగా చిత్రించే ప్రయత్నం జరుగుతోంది.
ఇదేదో కొంతమంది వ్యక్తుల ప్రమేయం అని నేను అనుకోవటం లేదు. ఇలాంటిది మన పార్టీకే పరిమితం అని కూడా నేను అనుకోవటం లేదు.
సమాజంలో వస్తున్న కొన్ని మార్పులు అన్ని వ్యవస్థలకీ పాకుతున్నాయి. మానవీయ విలువలు పడిపోతున్నాయి. సమాజంలో పరస్పర విరుద్ధమైన అనేక సిద్ధాంతాలున్నాయి. వాటిని నమ్మి, వాటి కోసం ఎందరో పనిచేస్తున్నారు.
ఆ సందర్భాల్లో ఒకరికొకరు శత్రువులుగా ఎదురెదురుగా నిలబడాల్సి వస్తుంది. పోరాటం చేయాల్సి వస్తుంది. అయితే కొంతమంది వ్యక్తులు కులాలకి, మతాలకి, సిద్ధాంతాలకి కూడా అతీతంగా ఎదుగుతారు. అంటే అది వారిలోని మానవీయ కోణం, సమాజానికి వీరు అందించే కంట్రిబ్యూషన్‌. మనం ఓ సిద్ధాంతాన్ని నమ్ముతాం కాబట్టి ఇతరుల మంచిని సయితం నిరాకరించాల్సిన అవసరం లేదు. దానికి మించి అలాంటి వ్యక్తుల్లోని ఆదర్శగుణాలని మనం స్వీకరించాలి.
ఎత్తుగడలు, వ్యూహాలు, ఆచరణ ఓ క్రమంలో నిబద్ధతతో సాగేవి. ఇప్పుడలా కాదు. అన్ని పార్టీల్లోకి కులాలు, మతాలు, ఇంకా అనేకానేక అంశాలు ప్రవేశించాయి. వీటన్నిటికీ ఆర్థిక మూలాలున్నాయి. తాత్త్వికత ఉంది. ఎక్కువ శాతం వాటి ప్రభావంలో పడిపోయారు. అనేకానేక అవలక్షణాలు ఇప్పుడు చాలామందికి ఆదర్శవంతం కావటం, వస్తు వినిమయ ప్రభావాన్నించి తప్పించుకోలేని బలహీనతలు రాజ్యమేలుతున్నాయి. ఇంకో పక్కన బతుకు పోరాటం ఎంతోమందిని అంతవరకే పరిమితం చేస్తున్నాయి. ప్రజల ఉమ్మడి శత్రువుల విషయంలో మనం రాజీ పడుతున్నాం. విశాలమైన ఐక్య సంఘం నిర్మించటంలో విఫలమవుతున్నాం.
మనం అమ్మను ప్రేమిస్తాం. అమ్మ మనల్ని ప్రేమిస్తుంది. అమ్మలోను, మనలోను బలాలు, బలహీనతలు ఉంటాయి. చాదస్తాలు, ప్రేమ, కోపం, ఇంకెన్నో లక్షణాలను భరిస్తూ ఎవరికి వారు బయటపడే ప్రయత్నం చేయాలి. ఎదుటివారి విషయం లోనూ అంతే. వారిని అంచనా వేయటంలో తర్కం, సిద్ధాంతా లతో పాటు కొన్ని సందర్భాల్లో వాటికి మించిన హృదయం వుండాలి. ఇలా ఉండడం సరయినది కాదంటున్నారు. అందుకే నన్ను మన పత్రిక సంపాదక బాధ్యతల నుండి తప్పించవల సిందిగా కోరుతున్నాను.
నేను ఎవరి మీదో కోపంతో ఈ నిర్ణయం తీసుకోలేదు. అలాగే నేను పార్టీని వదిలిపెట్టి వెళ్ళడం లేదు. పత్రికకి నాలాంటి వ్యక్తులు పనికిరారని నాకనిపించింది. నావల్ల పత్రికకు, పార్టీకి ఎలాంటి నష్టం కలుగకూడదు. ఇక నుండి సామాన్య కార్యకర్తగా పనిచేస్తాను. కార్యకర్తగా పనికిరానని పార్టీ భావిస్తే ఎలాంటి వివాదాలు సృష్టించకుండా సంస్థ నుండి మౌనంగా బయటికి వెళ్ళిపోతాను.
నేను మనుషుల్ని ప్రేమిస్తాను. మనుషులు ఎవరయినా వారు చేసే పనులు, వారి ఆచరణను బట్టే గౌరవిస్తాను.
పార్టీ ఒడిలోనే తుది శ్వాస విడవాలని నేను కోరుకుంటున్నాను. అది సాధ్యం కానప్పుడు ప్రజల మధ్య నా చివరి మజిలీ ముగిస్తాను.
ధన్యవాదాలతో…
మీ
పాండురంగారావు
(తెలుగులో విస్తృతంగా రాసే రచయితల్లో చంద్రశేఖర్‌ ఆజాద్‌ ఒకరు. 56 నవలలు, 400కు పైగా కథలు అచ్చయ్యాయి. టీవీ సీరియల్స్‌కు, సినిమాలకు మాటలు, కథలు, స్క్రీన్‌ ప్లే అందిస్తూ వుంటారు. వేలాది టీవీ సీరియల్‌ ఎపిసోడ్లకు రచయిత. వివిధ పత్రికల్లో కాలమ్స్‌ నిర్వహించారు. వీరి కథలకి, నవలలకి అనేక బహుమతులు లభించాయి. నివాసం హైదరాబాద్‌.)