అమ్ము నాటుకొనియె నా మగపక్షికి
నతులశోక మొందె నాడుపక్షి
యార్తి నా మనంబు నాక్రమించుట యేమి?
వా క్కపూర్వ మట్లు పలుకుటేమి! (42)

అని యాలోచించుచు నింకయు (43)

తా నాడిన మాటల ని
ర్మాణపుచందమ్ము నూత్నమై పొడసూపన్
గానానుకూల మియ్యిది
కానోపు నటంచు వాక్యగతి గమనించెన్ (44)

క్షణమాత్రం బట్లు తన వాక్యంబుల కూర్పులోని పొందికనుఁ బరిశీలించి, యందలి విశేషంబు ననుశీలించి, పరమప్రాజ్ఞుండైన యా తపస్వి నిశ్చయజ్ఞానంబున సానందుడై శిష్యునితో నిట్లనియె (45)

పదములు పాదబద్ధమగు పద్ధతి సూచితె యోయి కుర్ర! సొం
పది కను మోయి! పాదముల యక్షరముల్ సమమై చెలంగె, నిం
పొదవగఁ దీగ మీటి లయ నొద్దికఁ బాడగ శ్రావ్య మౌను! నా
హృదయములోని శోకము స్రవింపగ పుట్టిన దిద్ది శ్లోకమౌ! (46)

అనిన గురువాక్యంబునకు (47)

ఆ.వె.
అగును శ్లోక మిదియె ఔనౌనటంచును
భక్తితోడ శిష్యవరుడు దాని
వల్లె వేసె వేదవాక్యంబు రీతిని
మునివరుని మనమ్ము ముదిత మంద (48)

అంత, జరిగిన వృత్తాంతం బెల్ల నంతరంగమ్మున నావృత్తంబుఁ జేసికొనుచు, యథావిధి స్నానాదికంబులఁ గావించి వాల్మీకి యాశ్రమంబునకుఁ దిరుగుప్రయాణమయ్యె వెంట నతని యనుగుశిష్యండు నాతని శ్లోకంబునకుఁ బ్రథమశ్రోతయునైన భరద్వాజుండు తన నామంబు సార్థకంబగు రీతి జలపూర్ణకలశ భారంబును వహించి వినీతుడై గురు ననుసరించి యాశ్రమంబుఁ జేరుకొనియె. (49)

ఆ సరయువు నా పక్షులు
నా సుడిగొనివచ్చు శోక మా శ్లోకంబే
యే సంగతు లితరంబులు
తా సలుపుచునున్నఁ దోచుఁ దాపసుమదిలో (50)

ఏలా నా మన మాక్షణం బటుల శోకైకార్తభావంబునం
దా లీనం బయిపోయె! బోయలిటు వేటాడంగ మున్ జూడనే?
నాలో నింతటి సర్వజీవమయచింతాభావ మెట్లూరెనో!
మూలంబందలి ప్రాణ మొక్కటి శిరమ్మున్ దాకిన ట్లాయెబో! (51)

అని విచారించుచు నా ధర్మవిదుడు నిరంతరధ్యానంబునఁ గాలంబు గడుపుచున్నంత (52)

ధ్యానమగ్నుడైన తపసియౌ వాల్మీకి
హృదయకమలమందు నుదయమొందె
రామణీయకము హిరణ్మయమౌ కాంతి
వెలికి వచ్చి పొందె నలువరూపు (53)

ఎవ్వడు మాటమాత్రమున నెల్ల ప్రపంచములన్ సృజించునో
ఎవ్వని చూపుకై మునులు నేండ్లునుపూండ్లు తపమ్ము సేతురో
అవ్వనజాతగర్భుడు స్వయమ్ముగ దర్శనమిచ్చినంతఁ దా
నివ్వెరబోయి తోడనె వినీతమతిన్ బ్రణమిల్లె మౌనియున్ (54)

అవ్విధి దర్శన మొసంగిన నా విధిని వాల్మీకి యథావిధి నర్ఘ్యపాద్యాద్యుపచారంబులఁ బూజించి స్తుతించి నమస్కరించి యట్టె నిలుచుండిన (55)

ఆసనాసీనుడైన వేదాస్యుడంత
విస్మితానను వాల్మీకి వేదవిదుని
సుస్మితాంకురితకటాక్షసూక్ష్మదృష్టి
నాసనాసీనుఁ గమ్మని యానతిచ్చె (56)

ఎదుట విధాత యుండిన నదేమి విచిత్రమొ కాని మౌనికిన్
హృదయమునందు మున్ దలపులే కదలాడె నదే పదేపదే
చెదరిన గుండె క్రౌంచి తన చెల్మిజతన్ బెడబాసి యార్తిమై
బెదరుచుఁ బెట్టు బెంగ వినిపించెను దుఃఖము పొంగులెత్తగా (57)

ఆ మహాశోకవీచిక యాత్మఁ దాకి
విక్రియాపేత బ్రహ్మంబె విరిసెనేమొ
ఒక పరావాక్కు ముమ్మూర్తు లొదవి నోట
నప్రయత్నము శ్లోకమై యవతరించె (58)

వాల్మీకి నోట నప్రయత్మంబుగ నా శ్లోకంబు మరల వెలువడిన విని తన మందస్మితసందీప్తులు నలుదెసలందుఁ బర్వ నలువ యిట్లు పలికె (59)

మెల్మే లో బ్రహ్మర్షీ
వాల్మీకీ! నిజము నిజము భవదీయమనోఽ
కల్మషభావోద్భవవాక్
కల్మలి యిది నిజము నిజముగా శ్లోకంబే! (60)

నాదు ఛందముననె నా వాణి నీ నోట
ఛాందసాకృతిని ప్రసన్నయయ్యె
ఆదికవిని నేన యా దివ్యలోకాల
నాదికవివి నీవ యవనియందు (61)

మృదుమధురభావోన్మేషంబున రసార్ద్రమైన మనంబునకు జగదతీతమైన బ్రహ్మంబు జగదాత్మయై గోచరించు, నట్టి మహిమాన్వితదృష్టియే కావ్యసృష్టికి మూలము. నీకట్టిది యలవడె. నీ హృదయమున కింతటి మార్దవం బెట్లు ప్రాప్తించె ననిన నుడివెద విను (62)

ఆనాడు, గురుతులేదా?
మా నారదు డేగుదెంచి మహనీయరసా
స్థానంబౌ రామకథన్
బూనికతో నీకుఁ జెప్పిపోయెను కాదా! (63)

ఆనాటి నుండియు సదా రామకథాస్వరూపసౌందర్యచింతనాకృషి నొనర్చి (64)

నీ మనమ్మును దుక్కిదున్నితివి నీవు
పరమమృదులంబు నతిసారవంతమయ్యె
రామకథలోని సౌందర్యరమసమష్టి
సీతయై యొప్పె నీ మనఃక్షేత్రసీమ (65)

నీవే తగుదువు సకలో
హావిష్కృతి రామచరిత మానందసుధా
శ్రీవిద్యానిధిగాగ “ర
సోవైసః” యనగ కావ్యసుందరసృష్టిన్ (66)

ఒగి సనాతనదాంపత్య మొండు కలదు
శక్తిశివ మను పేర ప్రశస్తి బొందె
నదియె జానకీరామమై యవని వెలసె
నుపనిషద్ రహస్య మగు సంయోగలీల (67)

వేయిరేకులతామర విచ్చినట్లు
నీదు చేతమ్ము వికసింప నియతచరిత!
ఆ రహఃకేళి యెల్ల నీ వాత్మలోన
తేటతెల్లము సత్యమై తెలియగలవు (68)

ఇంత యేల (69)

నీవే రాముడు సీతవౌదు మరి యంతేనా! కథావిశ్వమం
దావిష్కారము నొందు సర్వజనగూఢాంతర్భహిస్సర్వమున్
నీవై చూతువు నీదు వాక్కు లవమేనిన్ బొల్లుపోబోదు శ్రీ
కైవల్యంబుగఁ జెప్పు రామకథ సత్కావ్యంబు హృద్రమ్యమై (70)

ధీమన్మానసరమణము
తామసహరణమ్ము వేదతత్త్వవివరణం
బాముష్మికప్రయాణము
శ్రీమద్రామాయణమ్ము చిరమై వెలుగున్ (71)

ప్రకృతితోడ నరుని ప్రాణంబు ముడివడి
వరలు దనుక గిరులు ఝరులు వరలు
గిరులు ఝరులు ధరణి వరలెడు నందాక
వరలు రామకథయు తరణి కరణి (72)

కవి బ్రతుకును కావ్యమ్మున
భువి రామాయణము వ్యాప్తి పొందిన దనుకన్
గవి వాల్మీకీ! నీ వై
భవమున్ ముల్లోకములను ప్రసరించునయా! (73)

అని ప్రసంగించి యా విరించి రామాయణమహాకావ్యపారిజాతంబునకు బీజావాపం బొనరించి యంతర్హితుండయ్యె నంత (74)

ఆనందాశ్చర్యంబుల
నా నలినజు నూసె ముచ్చటాడుచును బొరిన్
గానము సేసిరి శ్లోకము
పౌనఃపున్యముగఁ బ్రీతి పంబగ శిష్యుల్ (75)

అనువారికి వినువారికి
మనమున నానంద మెసగి మరిమరి పాడన్
ముని శ్లోకంబున కంతట
ఘనమగు శ్లోకత్వ మబ్బె కవి మది మురియన్ (76)

అంతట భావితాత్ముడగు నా ఋషి భావము కావ్యకల్పనా
చింతన మందు మగ్నమయె శ్రీరఘురామమహత్తు కృత్స్నమున్
సాంతము పద్యకావ్యమహిమాన్విత రూపమునన్ రచింప సం
క్రాంతపథమ్మునన్ దొడరి కాలిడె మౌని వినిశ్చితాత్ముడై (77)

ప్రతి పాత్ర రూపుఁ జూపునుఁ
బ్రతి మాటయుఁ బ్రతి తలపునుఁ బ్రతి కదలికయున్
బ్రతి నవ్వునుఁ బ్రతి యూరుపు
నతనికి సాక్షాత్కరించి యక్షర మయ్యెన్ (78)

సత్కామదమ్ము ప్రసాదమధురసామృ
తంబగు పాయసాన్నంబుఁ బోలి
సకలార్థతత్త్వబోధకసమాసితవాక్య
సక్తగురూపదేశంబుఁ బోలి
సంధిసంధ్యంగసౌష్ఠవనిర్మితంబగు
ధర్మదీక్షాయత్తధనువుఁ బోలి
ముక్తికాంతనుఁ జేర్చు భక్తిభావాక్షర
ధుర్యమౌ దివ్యసేతువునుఁ బోలి

సుందరోదారసద్గుణశోభితంబు
నుచితరీత్యలంకారసముల్లసితము
రామచరితమ్ము దశకంఠప్రహరణమ్ము
నవతరించెను భువిని రామాయణంబు (79)