నాణేల గురించి మరిచిపోయిన ముప్పై సంవత్సరాల తరువాత, మొక్కలకి నీళ్ళు పడుతున్న నా దగ్గరకు పరిగెత్తుకుంటూ వచ్చాడు నా మనవడు, “తాతా! ఈ కాయిన్ ఆ చెక్కపెట్టెలో దొరికింది. చూడు దీనిపైన తెలుగు అక్షరాలు ఎంత పెద్దగా ఉన్నాయో!” అంటూ. వాడు ఏడో తరగతిలో చేరి వారం రోజులైందేమో.

పాఠకులంటే ఎంతో చిన్నచూపు ఉంటే కాని ఓ రచయిత ఇలాంటి కథ రాయలేడు. మనుషులను సెన్సిటైజ్ చేయడం ఓ కుట్ర. రాజకీయాలకంటే సాహిత్యమే ఆ పని ఎక్కువ చేస్తుంది. దాన్ని రాజకీయం వాడుకుంటుంది. ఈ కథలో పేదరికం, వివక్ష, వెర్రి ప్రేమ ఇలాంటి వాటిని ఓవర్ రొమాంటిసైజ్ చేయడం ద్వారా పాఠకుడి ఆలోచనలతో కాకుండా ఎమోషన్‌తో ఆడుకోవాలనే ఆలోచన ఈ కథను, రచయితను ఇద్దరినీ అధమ స్థాయిలోకి తీసుకెళ్తున్నట్లుంది.

ఆమెను ఏమని పిలివాలో నాకెప్పుడూ తోచేది కాదు. పేరు పెట్టి పిలిచినా, ఆంటీ అన్నా, అమ్మాయ్ అన్నా ఆమె ముఖంలోని నవ్వులో పెద్ద తేడా ఉండేదేమీ కాదు. ఆటలంటే ఆమెకి చాలా ఆసక్తి ఉండేది. ఇంట్లో రకరకాల బోర్డ్ గేమ్స్, ఆటవస్తువులు ఉండేవి. చెస్, క్యారమ్స్, చైనీస్ చెక్కర్స్, బాడ్మింటన్ ఇలాంటి ఆటలన్నీ ఆమె నేర్పినవే. బ్లాక్ అండ్ వైట్ టివిలో క్రికెట్ ఆటలు లైవ్ మాత్రం వదలకుండా చూసేది. అవి టెస్ట్ మ్యాచ్ లైనా సరే.

టోలెమీ అనే ఒకటో శతాబ్దపు శాస్త్రవేత్త తను రాసుకున్న నోట్సులో మైసోలస్ అంటే కృష్ణానదీ పరివాహక ప్రాంతంలో పిటిడ్ర అనే వాణిజ్యం నగరం గురించి ప్రస్తావించాడు. బహుశా ఆ పిటిడ్రనే ప్రిథుండ కావచ్చు. బౌద్ద స్తూపాలు నేలలో సగం పూడ్చిన గుడ్డు ఆకారంలో ఉంటాయి. ప్రిథుండ అంటే పెద్ద గుడ్డు. అలాంటి ఓ పెద్ద స్తూపం ఉన్న నగరంగా ప్రిథుండను ఊహించాలి.

సమర్థుడు, ఉత్తముడు, సాధు ప్రవర్తనుడైన కుణాలుడి విషయంలో తన మోహాన్ని, ప్రేమను అదుపు చేసుకోలేకపోయింది తిష్యరక్షిత. ఉద్యానవనంలో ధ్యానంలో ఉన్న అతనిని కౌగిలించుకొని తన కోరికను వెల్లడించింది. కుణాలుడు ఆమెను సున్నితంగానే తిరస్కరించాడు. తల్లిలాంటి దానివి అని ఆమె పాదాలకు నమస్కరించి వెళ్ళిపోయాడు. తండ్రికి కూడా ఈ విషయాన్ని తెలియనివ్వలేదు.

మానవ సమాజం ఎప్పటికీ ఏకసమూహం కాదు, కాలేదు. మానవ ఆవిర్భావం నుండి అదెప్పుడూ కుదురులు కుదురులుగా సమూహ ప్రత్యేకతలతో అస్థిత్వాలతో బతకడానికే ప్రయత్నించింది. నాగరికసమాజాలు ఏర్పడే క్రమంలో ఎవరి సామర్థ్యాల మేరకు వారు ఎక్కువ తక్కువలను సమర్థించుకునే ప్రయత్నం చేశారు. చేస్తూనే ఉంటారు. ఆధిక్యత, ఆధిపత్య భావన అనేవి మానవ రక్తంలో కలిసిపోయిన జంతుభావనలు.

ఆచార్య మహాకాశ్యపులవారికి వీడ్కోలు చెప్పడానికి విశాఖారామ పరిసరాల్లోని అనేక విహారాలనుంచి విచ్చేసిన బిక్కులతో సముద్రగర్భంలోకి చొచ్చుకొని ఉన్న ఆ చిన్నపర్వతమంతా నిండిపోయింది. తెరచాపలతో సముద్రంపై ఊయల ఊగుతున్న నావ వైపుకి పయనిస్తూ ఉన్న చిన్న పడవ నిదానంగా వారికి దూరమయింది. అప్పటివరకు వారికి తోడునీడగా అండగా రక్షణగా నిలబడ్డ మహాక్షుద్రకుడు అక్కడే ఆగిపోయాడు.

ఏమో ఈ కోటను చూస్తున్నప్పుడల్లా బహుశా దేవగిరి మధ్యలో ఆగిపోయిన అతి పెద్ద స్తూపం అనిపిస్తుంది. కాలక్రమేణా చోటుచేసుకున్న ఎన్నో మార్పులతో ఇది పటిష్టమైన కోటగా మార్చడానికి కారణమై ఉండచ్చు. ఏ రాజు కూడా ఒక కొండను ఇంత లోతుగా తొలచి కోటను నిర్మించాలని అనుకున్నాడని అనుకోను. దీనికి ఉన్న రక్షణ ఏర్పాట్లు అన్నీ కృత్రిమమైనవి, ఎక్కువభాగం శిల్పులతో చెక్కబడినవే.