ఇవి తేటగీతి గణయతులను పాటీంచినను, తేటగీతివలె ధ్వనించలేదు. అందుకే గణములకు సరిగా పదములు విఱిగినప్పుడు గీతులకు గానయోగ్యత ప్రాప్తి కలుగుతుంది. తేటగీతి లక్షణములతో రెండు వృత్తములను క్రింద చదువ వచ్చును –

రజని- ర-జ-న-న-న, యతి (1, 7); 15 అతిశక్వరి 32747

మంచి వేళ యిప్డు – మధుర-మయిన రజని
పంచ రావ దేల – ప్రణయ – వరము లొసఁగ
మించు ఆశతోడ – మెయియు – మెలిక లయెను
ముంచు నన్ను వేగ – ముదపు – పురుల నడుమ

రాగవల్లి- ర-ర-ర-న- ల, యతి (1, 7); 13 అతిజగతి 7827

రాగవల్లీ సదా – రమ్య – రాగనిలయ
భోగమల్లీ సఖీ – మోద – మోహవలయ
వేగ రావే దరిన్ – ప్రేమ -విశ్వవిజయ
యోగవేళన్ మన – మ్మూయె – లూఁగ సదయ

షట్పదిగా తేటగీతి – తేటగీతి రెండు పాదాలను (సూ, ఇం,ఇం) (సూ, సూ, సూ) (ఇం, ఇం, సూ, సూ) గణాలుగా విడదీసి వ్రాస్తే తేటగీతి ఒక షట్పదిగా మారుతుంది. క్రింద ఒక ఉదాహరణము –

లలితలలితము భావాలు
లలిత మనుభవాలు
లలిత మీ జీవిత స్వర రవాలు
లలితమగు ననురాగాలు
లలితమగు సుఖాలు
లలిత మీ బ్రదు కింక కలలఁ దేలు

నూతన తాళ వృత్తముల సృష్టి

కొన్ని వృత్తములను సూర్యేంద్ర గణముల ప్రత్యేకతలుగా భావించవచ్చునని తెలిపినాను. ఇది క్రొత్త తాళవృత్తములను కనుగొనుటకు కూడ సహయకారిగా నుంటుంది. ఇందులకు ఉదాహరణముగా సుప్రసిద్ధమయిన మత్తకోకిల (చర్చరీ) వృత్తమును తీసికొందాము. మత్తకోకిల గురులఘువులు – UI UII UI UII – UI UII UIU, సూర్యేంద్ర గణముల రూపములో ఇది సూ/ఇం/సూ/ఇం – సూ/ఇం/ఇం. ఇప్పుడు ఇంద్ర గణములుగా భ-గణమునకు బదులు వేఱు గణములు తీసికొన్నప్పుడు మనకు క్రొత్త లయలు గోచరమవుతాయి. క్రింద నా ఉదాహరణములు –

1) భ-గణమునకు బదులు సల-గణముతో వ్రాసినది, ఇది ఒక క్రొత్త వృత్తము.

రసగంగ – భ/జ/భ/జ/భ/జ/ర, యతి (1, 13) UI IIUI UI IIUI – UI IIUI UIU; 21 ప్రకృతి 715695

నీవు మనసార నన్ను బిలువంగ – నేను పులకించి పోదునే
నీవు సరసాన నన్ను స్పృశియించ – నేను సరియంచు నందునే
భావ రసవీణ మ్రోఁగ మది పొంగ – బంధ మదియింక హెచ్చునే
త్రోవ యిఁక వెల్గు దూరములు తగ్గు – త్రుళ్ళి హృదయమ్ము విచ్చునే

ప్రాసయతితో –
స్వామి నినుఁ జూడఁ – బ్రేమరసగంగ – నా మనసునందు లేచెఁగా
కోమలము నీదు – మోముఁ గన నాకు – నామనియు మెల్ల వచ్చెఁగా
వ్యోమమున వెల్గె – సోమజమువోలెఁ – గౌముదియుఁ జల్లచల్లఁగా
నా మనసు వీణ – గోముగను మీటి – కామరసధారఁ జల్ల రా

(2) భ-గణమునకు బదులు న-గముతో వ్రాసినది; ఇది కూడ ఒక క్రొత్త వృత్తము.

పూలసరము – భ/స/భ/స/భ/స/ర, యతి (1, 13) UI IIIU UI IIIU UI IIIU UIU; 21 ప్రకృతి 649119

నింగి వెలుఁగులోఁ దార తళుకులో – నేల సొగసుతో నుండెఁగా
పొంగు లహరిలో రంగు విరులతో – మ్రోఁగు సడులతో నిండెఁగా
ఖంగు మనెనుగా గంట బురుజులో – కాల మయెనుగా రాఁడొకో
రంగఁ డతఁడు నా ముందు నిలువఁడే – రాత్రి గడియలో నేలకో

ఇదే వృత్తము చతుర్మాత్రా గతితో –
బాలక యిటులన్ గ్రీడలు సరియా – పాలను పెరుగున్ ద్రావఁగా
వాలము వలదీ కోఁతికి నగుచున్ – వాసముఁ జొరఁగా మేయఁగా
చాలిక నిటులీ జాలము చిఱుతా – చక్కఁగ నిడెదన్ వాఁతలన్
గోలను నిక నే తాళఁగ నగునా – గోకుల తిలకా చేఁతలన్

(3) భ-గణమునకు బదులు త-గణమును ఉంచి వ్రాసినది; ఇది కూడ ఒక క్రొత్త వృత్తము.

ఉన్మత్తకోకిల – ర/ర/య/జ/త/ర, యతి (1, 11); 18 ధృతి 84563

UI UUI UI UUI – UI UUI UIU విఱుపుతో –

ఎందు కీ రోజు నిన్ను జూడంగ – నిట్లు డెందమ్ము మాడెఁగా
నందగోపాల యిందు రావేల – నన్ను ముద్దాడఁ దోడుగా
చిందు మానంద వర్ష మీ తన్వి – చిత్త ముప్పొంగి యూఁగఁగా
మందహాసమ్ము నాట్య మాడంగ – మాల నేవేతు నాసగా

UIU UI UIU UI – UIU UI UIU విఱుపుతో –

వీణపై నొక్క పాట నే మీట – ప్రేమతో నీవు పాడుమా
వాణినిన్ విన్న స్నానమున్ జేతు – భారతీ గంగ ధారలో
రాణతో వేగ రమ్యమై నీవు – రాగమున్ బాడ రంగులన్
తానమున్ నేను జక్కఁగా వీణ – తంత్రులన్ నొక్కి పొంగెదన్

UI UUI UIU – UI – UI UUI UIU గతిలో, యతి (1, 9), ప్రాసయతి (1, 11)

తార లాకాశావీథిలోఁ – దాఁక –
దూరదూరమ్ము లెంతయో
కోరుచున్నాను నిన్ను నే – గూర్మి –
చేరువన్ రమ్ము వేగమే
చారు సంగీత మాధురుల్ – జాల –
స్ఫారమై తోచు రాగమై
తేరులో నూఁగు దైవమా – దిగ్గి –
దారిలో నన్ను జూడుమా

వృత్తములకు మాత్రమే కాదు, పై పద్ధతి మాత్రాగణములతో నిర్మించిన ఛందస్సులకు కూడ వర్తిస్తుంది. కందములోని ఒక అమరికకు తగ్గట్లు క్రింది విధముగా పద్యమును వ్రాయవచ్చును –

కం. ఈ సంధ్య ఘడియఁ బులుఁగులు
వాసము జేరంగ నెగిరె – వంద సడులతో
హాసమ్ము చిందె నెల్లెడ
భూసతి యెఱ్ఱంచు చీర – ముదపు గురుతుగా

దీనిని ఒక అర్ధసమగీతిగా క్రింది విధముగా గీతికాకందము అనే పేరుతో వివరించవచ్చును –

బేసి పాదములు – ఇం/సూ/ఇం
సరి పాదములు – ఇం/ఇం/సూ – సూ/ఇం

ఇట్టి అమరికతో ఏ ఇంద్రగణమునైనను వాడగా మనకు కందపద్యములాటి ఇతరములైన లయలు కూడ లభించును. క్రింద అట్టి ఒక ఉదాహరణము –

గీతికాకంద మందమై
ప్రీతితో వ్రాయనా నీకుఁ – బ్రేమఁ బాడనా
శీతల మ్మయ్యె భూమి, యీ
చేతమో యయ్యెగా వేడి – చెలియ తియ్యఁగా

ముగింపు

ఛందస్సులో గీతులకు ఒక ప్రత్యేకమైన స్థానము గలదు. తెలుగులో సూర్యేంద్ర గణములతో ఉండు జాత్యుపజాతుల సంఖ్యను వ్రేళ్ళపైన లెక్కించవచ్చును. గీతులలో గణములకు తగినట్లు పదములను ఎన్నుకొనినప్పుడు గీతులను శ్రవణానందకరముగా పాడ వీలగును. సూర్యేంద్ర గణములతోడి గీతులకు ఒక గణిత శాస్త్రపు పునాదిని కల్పించి వాటిని నవరత్నముల పేరులున్న ఛందములకు కేటాయించినాను. ఒకటినుండి ఐదు సూర్యేంద్ర గణములతో కల్పించ వీలగు అన్ని గీతులను సోదాహరణముగా వివరించినాను. ఇట్టి గీతులతో కొన్ని అర్ధసమ గీతులను కూడ సృష్టించినాను. ఇవన్నియు గేయములకు క్రొంగ్రొత్త మూసలు. సుమారు వేయి వృత్తములను పరిశీలించగా, అందులో 20-25% వృత్తములను సూర్యేంద్ర గణముల ప్రత్యేకతలుగా భావించవచ్చును. అట్టి వాటితో క్రొత్త తాళ వృత్తములను సృష్టించుటకు కూడ అవకాశము గలదు. ఇట్టి గీతులను కవులు, పండితులు ఆదరించగలరని నమ్ముతున్నాను.

(రెండవ అనుబంధమును తయారుచేయుటలో నాతో సహకరించిన దిలీప్ మిరియాలగారికి నా హృదయపూర్వక ధన్యవాదములు.)

గ్రంథసూచి

1. ఛందోఽనుశాసన – హేమచంద్ర సూరి, సం. హరి దామోదర వేళంకర్, భారతీయ విద్యా భవన్, ముంబై, 1961.
2. శాసనపద్యమంజరి – సం. జయంతి రామయ్య పంతులు, ఆంధ్ర సాహిత్య పరిషత్తు, కాకినాడ, 1930.
3. శాసనపద్యమంజరి, రెండవ భాగము – సం. జయంతి రామయ్య పంతులు, ఆంధ్ర సాహిత్య పరిషత్తు, కాకినాడ, 193?.
4. తెలుగులో దేశి ఛందస్సు – ప్రారంభ వికాస దశలు – సంగభట్ల నరసయ్య, ఆనందవర్ధన ప్రచురణలు, ధర్మపురి, కరీంనగర్ జిల్లా, 1991.
5. లక్షణశిరోమణి – పొత్తపి వేంకటరమణ కవి – సం. రావూరి దొరసామి శర్మ, ఆంద్రప్రదేశ్ సాహిత్య అకాడమి, హైదరాబాదు, 1979.
6. కన్నడ ఛందస్సు – నాగవర్మ – సం. F. కిట్టెల్, Basel Book and Mission Tract Depository, మంగళూరు, 1875.
7. ఛందోఽనుశాసనం – జయకీర్తి – సం. హరి దామోదర్ వేళంకర్, హరితోషమాల, ముంబై, 1949.
8. వేమన పద్యములు – సం. నేదునూరి గంగాధరం, అద్దేపల్లి అండ్ కో, 1960.
9. శృంగార నైషధము – శ్రీనాథ కవి – సం. వేదం వేంకటరాయ శాస్త్రి, జ్యోతిష్మతీ ముద్రాక్షరశాల, మదరాసు, 1913.
10. బసవపురాణము – పాల్కురికి సోమనాథుడు.
11. శ్రీమదాంధ్ర భాగవతము – బమ్మెర పోతన, వావిళ్ళ రామస్వామి శాస్త్రులు అండ్ సన్స్, మదరాసు, 1913.
12. భర్తృహరి సుభాషితము, వావిళ్ళ రామస్వామి శాస్త్రులు అండ్ సన్స్, మదరాసు, 1949.
13. ఛందోదర్పణ – క.పు. సీతారామ కెదిల్లాయ, భారద్వాజ ప్రకాశన, మంగళూరు, 1985.
14. ఎంకి పాటలు – నండూరి వెంకటసుబ్బరావు, సాఇరాం పబ్లికేషన్స్, హైదరాబాదు, 2002.
15. వైతాళికులు – సం. ముద్దుకృష్ణ, విశాలాంధ్ర పబ్లిషింగ్ హౌస్, హైదరాబాదు, 1994.
16. తెలుఁగు భాషలో ఛందోరీతులు – రావూరి దొరసామి శర్మ, వెల్డన్ ప్రెస్, మదరాసు, 1962.