[భారతీయ సినిమాలోనే కాక, ప్రపంచ సినిమాలో అగ్రశ్రేణి దర్శకుల్లో ప్రత్యేక స్థానం బెంగాలీ సినిమా దర్శకుడు సత్యజిత్ రాయ్ ది. రాయ్ దాదాపు 26 సినిమాలు, 10 డాక్యుమెంటరీలకి దర్శకత్వం చెయ్యటమే కాక మరెన్నో సినిమాలకి తన సహాయం అందించాడు. ఆయన తీసిన సినిమాలు కొన్ని ఈమాట పాఠకులకు పరిచయం చేద్దామని నా ప్రయత్నం. ఈ శీర్షిక కింద, “చారులత” సినిమా ముందు పరిచయం చేస్తున్నాను. — రచయిత]

సత్యజిత్ రాయ్

ప్రపంచ సినిమాలో అతి ప్రముఖుడైన బెంగాలీ సినిమా దర్శకుడు సత్యజిత్ రాయ్ ఒక ఇంటర్వ్యూలో ఒక ప్రశ్నకి సమాధానంగా,”నేను చారులత సినిమా మళ్ళీ తియ్యాల్సి వస్తే, సరిగ్గా మళ్ళీ అలాగే తీస్తాను” అన్నాడు. ఠాగోర్ 1901 సంవత్సరంలో రాసిన ప్రఖ్యాత బెంగాలీ నవల “నష్టనీర్” (చెదిరిన గూడు) ఆధారంగా 1964 సంవత్సరంలో సత్యజిత్ రాయ్ తీసిన బెంగాలీ సినిమా “చారులత”. ఈ సినిమా కథ వదిన చారులత పాత్ర (మాధవి ముఖర్జీ), మరది అమల్ పాత్ర (సౌమిత్ర ఛటర్జీ) ల మధ్య ఉండే అభిమానం, ప్రేమ పరిధి దాటి వెళ్ళటం వల్ల కలిగే ఉద్వేగాల గురించి వివరిస్తుంది. హద్దు మీరిన అనురాగంతో చారులత పాత్ర (వదిన) పొందే అంతర్మధనం ఈ కథకు కేంద్రబిందువు.

ముఖ్య పాత్రల పరిచయం

చారులత పోస్టర్

ఈ సినిమా కథ చాలా సున్నితమైన మానవ సంబంధాలను, విలువలను ఎత్తి చూపిస్తుంది. భారతీయసంస్కృతిలో, ముఖ్యంగా కథా కాలమైన 1880 సంవత్సర ప్రాంతాల్లో బెంగాల్ రాష్ట్రంలో ఒక కుటుంబంలోని వదిన, మరదిల మధ్య ఉన్న పవిత్రమైన అనుబంధం చుట్టూ ఈ సినిమా కథ తిరుగుతుంది. చారులత భర్త భూపతి పాత్ర (శైలేన్ ముఖర్జీ), ఎప్పుడూ తనకి నచ్చిన వ్యాపకమైన ప్రింటింగ్ ప్రెస్ నడపటంలో, క్షణం ఖాళీ లేకుండా ఉంటాడు. ఆ ప్రెస్‌కి అతడే యజమాని, సంపాదకుడు కూడా! తన భార్యను నిర్లక్ష్యం చెయ్యటానికి కారణం పత్రిక, దాన్ని నడపటం తప్ప, తన కాలమంతా తాగుబోతుగా లేక పచ్చి వ్యభిచారిగా తిరుగుతూ కాలం గడిపే వ్యక్తి కాదు భూపతి. స్వతహాగా తెలివైన చారులత పాత్ర, తన ఇంట్లోనే తాను బందీగా ఉండటం గమనిస్తుంది. ఈ ఒంటరితనాన్ని, రాయ్, సినిమా మొట్టమొదటి సీన్ దగ్గరనుంచి దాదాపు ఏడు నిమషాల పాటు అత్యత్భుతంగా, రకరకాలైన కేమెరా భంగిమల ద్వారా, చారులత పాత్ర ప్రవర్తనల ద్వారా నిర్ధారిస్తాడు. ఈ ఏడు నిమషాల్లో ఒక్క చిన్న సంభాషణ మాత్రమే ఉంటుంది. సినిమాలో ముందు ముందు జరగబోయే సంఘటనలకి ఈ పాత్ర పరిచయం ఈ రకంగా చూపించడంలో సినిమా కథ ఎంతగా ఈ పాత్ర వల్ల ప్రభావితం అవుతుందో తెలుసుకున్న తరవాత, రాయ్, సినిమా దర్శకత్వం మాత్రమే కాకుండా, గొప్ప స్క్రీన్ ప్లే రచయితగా అందరూ అంగీకరిస్తారు.

చారులత పాత్ర ఇలా ఒంటరితనం అనుభవిస్తున్న కాలంలో (చారులత పాత్రకి పిల్లలు లేకపోడం ఈ ఒంటరితనాన్ని తీవ్రతరం చేస్తుంది), వేసవిలో కాలేజీ శలవలకి మరిది అమల్ పాత్ర ఇంటికి రావటంతో, సినిమా కథ ముందుకు నడుస్తుంది. అమాయకంగా ఉండే అమల్ పాత్రధారి, చనువుగా వదినతో మసలటం, అమల్ పాత్రకి ఉన్న సాహిత్యపు అభిరుచులకి, పాండిత్యానికి చారులత పాత్ర సహజంగానే అమల్ పాత్ర వైపుకి ఆకర్షింపబడటం – రాయ్ చాలా తెలివిగా, వీరిద్దరి మధ్య అతి తక్కువ సంభాషణలతో, చూపిస్తాడు. చారులత పాత్రలో వచ్చే మార్పులను, ఆ మార్పులను అర్ధం చేసుకోటంలో అమల్ పాత్ర స్పందనల్ని ఈ సినిమాలో రాయ్ చాలా నేర్పుతో తీసాడు. ఈ కథలో ప్రేమ కేవలం విరిసీ విరియని మొగ్గలాంటి భావన మాత్రమే. ఇది తెలుసుకున్న మరిది తప్పు చేసిన భావనతో ఇల్లు వదలి వెళ్ళిపోతాడు. భర్త ఖిన్నుడౌతాడు.

దర్శకత్వం, నవలానుకరణ

చారులత సినిమా దర్శకుడిగా రాయ్‌ని చూస్తే, ఈ సినిమా తియ్యటంలోని ప్రతి అంశం మీద రాయ్‌కి ఎటువంటి అవగాహనతో కూడిన పూర్తి అధికారం ఉందో తెలుస్తుంది. బహుశా, జాపనీస్ సినిమా దర్శకుడు కురొసావా తీసిన “రషోమాన్” సినిమాలోని అన్ని అంశాలపై కురొసావాకి ఎటువంటి పట్టు ఉందో, అలాంటి పట్టు సంపాయించడం కోసం రాయ్ చాలా కష్టపడి, “చారులత” సినిమా ద్వారా సాధించాడు అనిపిస్తుంది. రాయ్ “చారులత” సినిమా ముందు తీసిన సినిమాలతో పోలిస్తే, సినిమా అన్న మీడియంను సంపూర్ణంగా అర్ధం చేసుకోటంలో పూర్తి విజయం “చారులత”తో సాధించాడు.

ఒక నవలను సినిమాగా రూపొందించాలంటే సినిమా దర్శకుడు ఎంతో శ్రమించాలి. నవలలో జరిగే సన్నివేశాలను చూపించడం ఒక ఎత్తైతే, ఆ పాత్రల భావాలు వెండితెరపై ప్రదర్శించ గలగడం మరొక ఎత్తు. నవలలోని కథను సినిమాగా చూపించడానికి మార్పులు, చేర్పులు అవసరం. పైగా ఆ మార్పులన్నీ నవలా రచయిత చెప్పే శైలికి అనుగుణంగా ఉండి, నవల చదివిన పాఠకుల్ని ఆ సినిమా ఒప్పించి, మెప్పించ గలగాలి. ఈ విషయం కూడా, రాయ్ అతి సమర్ధవంతంగా సాధించాడు. ఠాగోర్ నవల్లోని సంఘటనలు చాలా కాలం పాటు జరిగితే, “చారులత”లో, రాయ్ వీటిని కుదించి కథా కాలాన్ని ఒక నెలకి సరిపెట్టాడు.

“చారులత” సినిమా బాగా అర్ధం కావాలంటే, ఇంకొంచెం లోతులకి వెళ్ళి చూడాలి. ఈ సినిమాకి మూలం అయిన ఠాగోర్ బెంగాలీ నవల “నష్టనీర్” లో, వదిన – మరుదుల మధ్య పరిచయం, చాలా ఉదాత్తంగా వర్ణించాడు ఠాగోర్. నిజానికి, ఈ నవలా కథ, ఠాగోర్ స్వీయ కథే! ఠాగోర్‌కి 8, 9 ఏళ్ళ వయస్సులో, దాదాపు అంతే వయసున్న తన స్నేహితురాలు కాదంబరి దేవి, తరవాత కాలంలో ఠాగోర్‌కి నిజజీవితంలో వదిన అవుతుంది. వాళ్ళ చిన్న నాటి పరియచయంలోని స్నేహం, అది విడిపోటం వల్ల కలిగే విషాదాలు, ఠాగోర్ మనస్సు పిండేలా, “నష్టనీర్” నవల్లో వర్ణించాడు. ఈ అనుభూతుల తీవ్రత ఎంత గాఢంగా ఉంటుందో, ఈ నవల్లో స్పష్టంగా కనపడుతుంది. కొన్ని తెలియని పరిస్థితుల్లో, తరవాత కాదంబరీ దేవి ఆత్మహత్య చేసుకోటం, దాని ప్రభావం ఠాగోర్ తరవాత జీవితంలో అతి తీవ్రంగా ఉండేదని చరిత్రకారులు చెపుతారు.

సినిమా కోసం రాయ్ అసలు కథని కొన్ని మార్పులు చేసాడు. అందుకు అప్పట్లో రాయ్ చాలా విమర్శలకి గురి అయ్యాడు. మార్పులు చేసినా, నవలలోని ముఖ్యమైన విషయాలను అత్యంత కళాత్మకంగా తీయటంలో, రాయ్ విజయం సాధించాడు. “చారులత సినిమా ఎప్పుడు పూర్తి అయితే, అప్పుడే విడుదల చేస్తాను. అంతవరకు నాపై ఎటువంటి వత్తిడి తీసుకురాకండి” అని రాయ్ ఈ సినిమా నిర్మాతలతో అన్నాట్ట. దీని బట్టే తెలుస్తోంది, రాయ్ ఈ సినిమా నిర్మాణంలో ఎంత ఏకాగ్రతతో పనిచేసాడో!

సంచలనం

“చారులత” సినిమా కథ ఠాగోర్ స్వీయచరిత్రే అని ఇందాకే మనవి చేసాను కదా! రాయ్ ఈ సినిమా తీస్తున్నప్పుడు బెంగాలీ సాహిత్యాభిమానులకి, ఆర్టు సినిమా మెచ్చుకొనే వర్గాల వారు చాలా అభ్యంతరాలు లేవతీసారు. ఈ సినిమా వల్ల “విశ్వగురు” రవీంద్రనాథ్ ఠాగోర్ పేరు రచ్చకీడుస్తున్నారని వారి అభిప్రాయం. తన వదిన గారిపై ఠాగోర్ కి నిజ జీవితంలో ఏర్పడిన “నిరాకారమైన” ప్రేమ అందరికీ తెలిస్తే “గురుదేవ్” ఠాగోర్ కి అపఖ్యాతి వస్తుందనటానికి కారణాలు లేకపోలేదు. “నష్టనీర్” నవల్లోని “చారులత” పాత్రకు, ఠాగోర్ వదినగారైన కాదంబరి దేవికి ఎన్నో పోలికలున్నాయి. సరిగ్గా చేసిన రాయ్ అంచనాల ప్రకారం, నవల్లో వర్ణించిన నిరాకారమైన ప్రేమ వల్ల మగవాడి గుండెలని నమిలేసే బాధలు, ఉద్రేకాలు, క్షోభ ఠాగోర్ కి స్వానుభవాలే! కాదంబరి దేవి ప్రభావం ఎంత తీవ్రమైనదంటే, డెబ్భై ఏళ్ళ వయస్సులో, ఠాగోర్ స్వయంగా నందాలాల్ అన్న ఆర్టిష్ట్ తో ఈ విషయాన్ని చెప్పాడు. అందుకు ఋజువు ఠాగోర్ తన వృద్ధాప్యంలో వేసిన వందలాది ఛాయాచిత్రాల్లో వెంటాడుతున్నట్టు కనపడే కాదంబరి దేవి కళ్ళు.

కళాత్మక విలువలు

ఈ సినిమాలోని కథా కాలం 1880 సంవత్సరానికి తగ్గట్టు, కథకి కావలసిన సామాగ్రి, అలంకరణలు మొదలైనవి కూర్చటంలో రాయ్ అతని కళా దర్శకుడు బన్సి చంద్రగుప్త, విశేషంగా శ్రమించారు. చారులత సినిమాలో చూపించిన ఇల్లు, ఆ ఇంటిలోని వాల్‌పేపర్లు, విక్టోరియన్ అలంకరణలూ మాత్రమే కాకుండా, 1880 సంవత్సరం లోని వాతావరణం సృష్టించడానికి, ఆ కాలంలో రోడ్ల మీద వినిపించే శబ్దాలు కూడా సృష్టించారు. రాయ్ దర్శకత్వం చేసిన సినిమాలు అన్నింటిలోకి, దాదాపు పూర్తిగా ఇన్‌డోర్ సెట్లపై షూటింగ్ జరిగిన సినిమా “చారులత”. “చారులత” సినిమాకి ముందు తీసిన “పథేర్ పాంచాలి”, “అపరాజితో” వంటి పల్లెటూరు వాతావరణం ఇతివృత్తంగా ఉన్న సినిమాలు, ఆ తరవాత రాయ్ తీసిన పట్టణ ఇతివృత్త సినిమాలకన్నా “చారులత” పూర్తిగా భిన్నంగా ఉండటం గమనించ తగ్గది.

చారులత, అమల్

మేరి సెటాన్ పుస్తకం రచయిత్రి (Portrait of a Director: Satyajit Ray) తన పుస్తకంలో చారులత సినిమా పై సమీక్షలో “1964 సంవత్సరంలో వచ్చిన చారులత సినిమా కథా కాలం 1879 సంవత్సరం. నేను జనవరి 1964 సంవత్సరంలో ఒక రోజంతా ఈ సినిమా షూటింగ్ చూస్తూ గడిపాను. రాయ్ అతని పరివారం ఎంతో కష్టపడుతూ, ఓపిగ్గా 1879 సంవత్సరపు వాతావరణం సృష్టించడానికి సినిమా స్టూడియోలో చాలా కష్టపడ్డారు. ఉదాహరణకి, 1879 ప్రాంతాల్లో వీధుల్లో అరుపులు, కేకలు, శబ్దాలు ఎలా ఉండేవో పరిశోధించి, అచ్చం అలాంటి వాతావరణం సృష్టించారు. ఈ పరిశోధనల వల్ల 1870 లకి, 1960 లకి మధ్య కలకత్తా ఎంత మారిందో అని రాయ్ ఆశ్చర్య పడ్డాడు. అలాగే, ఈ సినిమా కోసం నిర్మించుకున్న ఇంటి లోపల విక్టోరియన్ వాతావరణం కోసం ఒకటిన్నర రోజులు ఇంటి గోడలకి వాల్ పేపర్లు అతికించటంతో సరిపోయింది.”

చారులత సినిమా కోసం సెట్స్ వేయడానికి, రాయ్, బన్సి కలకత్తాలో ఎన్నో ఇళ్ళు చూసారు. ముఖ్యంగా, కథా కాలానికి తగ్గట్టు, విక్టోరియన్ పద్ధతిలో కట్టిన ఇళ్ళ వేటలో పడ్డారు. రాయ్ గీసిన స్కెచ్‌లలో, సెట్ ఎలా నిర్మించాలి అన్న వివరాల ఆధారంగా బన్సి సెట్‌లు వేసాడు. ఈ స్కెచ్‌లు ఎంత వివరంగా ఉన్నాయంటే, చారులత పాత్ర గది ఎలా ఉండాలి? ఇంటిలోని నడవా ఎంత పొడుగ్గా ఉండాలి, నడవాలోంచి చారులత పాత్ర పడక గదికి తలుపులు ఎలా ఉండాలి? ఇటువంటి వివరాలన్నీ, రాయ్ బన్సికి రాసిన ఉత్తరాలతో పాటు జతపరచిన స్కెచ్‌లలో ఉండేవి!

చారులత, అమల్

ఈ సినిమాలో ఉన్న కళాత్మక విలువల గురించి మాట్లాడుకుంటున్నాం కాబట్టి, రెండు చిన్న ఉదాహరణలతో ఈ విషయం ముగిస్తాను. “చారులత”, “అమల్” పాత్రల మధ్య వారి ఇంటి తోటలో జరిగే ఒక సన్నివేశం కళాపరంగా ప్రత్యేకం! ఇక్కడ “చారులత” పాత్ర తన గుండెలోని ప్రేమను అతిసున్నితమైన భావాలతో మొహంలో చూపిస్తున్నప్పుడు, రాయ్ ఆమె భావాలతో ఆడుకున్నట్టనిపిస్తుంది. ఉయ్యాలపై ఊగుతున్న “చారులత”తో పాటు ఊగుతున్న కేమరాతో ఆమెను గమనిస్తూనే, ఆమెలో పెల్లుబికే “కూడని” భావాలను మార్చి మార్చి క్లోజప్ షాట్‌లలో, ఉయ్యాల “అమల్”కి దగ్గరగా – దూరంగా వెళ్ళటంలో, అమల్ పాత్ర అమెలో ఎలాంటి మార్పులు తెస్తోందో చూపెట్టాడు రాయ్.

రెండవ ఉదాహరణ, వదిన – మరదుల ఇద్దరికీ ఉన్న సాహిత్యాభిలాష. “అమల్” పాత్ర రాసే కవిత్వాన్ని ప్రోత్సహిస్తూ “చారులత” ప్రత్యేకంగా “అమల్” కోసం ఒక పుస్తకాన్ని కుట్టి అతని చేత కవిత్వం రాయిస్తుంది. ఆ కవిత్వం ఒక ప్రముఖ పత్రికలో అచ్చయితే, “చారులత” పాత్ర ఈర్ష్య పడి, పోటీగా తనూ కవిత్వం రాసి, మరొక పత్రికకి పంపిస్తే, అది కూడా అచ్చవుతుంది. ఒకరి కవిత్వం పై మరొకరు ఇష్టం చూపించటం, ఈ ప్రయత్నంలో ఒకరినొకరు కవ్వించుకోటం – రాయ్ చాలా కళాత్మకంగా తీసాడు.