[‘పథేర్ పాంచాలి’, ‘అపరాజితో’, ‘అపు సంసార్’ పేర్లతో అదే వరసలో బెంగాలీలో ‘అపు చిత్రత్రయం’ గా తీసిన సత్యజిత్ రాయ్ సినిమాలలో మొదటి సినిమా ‘పథేర్ పాంచాలి’ ని ఇక్కడ పరిచయం చేస్తున్నాను. ఈ మూడు సినిమాలకి మూలం, బెంగాలీలో వచ్చిన బిభూతి భూషన్ బందోపాధ్యాయ్ స్వీయ కథాత్మక నవల.]

మొట్టమొదటి సినిమాతోనే ప్రపంచ ప్రేక్షకులను ఆకట్టుకున్న “పథేర్ పాంచాలి” సినిమాతో, దర్శకుడిగా సినిమారంగేట్రం చేసాడు రాయ్. 1955 సంవత్సరంలో, పశ్చిమ బెంగాల్ ప్రభుత్వం ఒక నిర్మాతగా నిర్మించిన చిత్రం ఇది. ఈ సినిమా కొచ్చిన ప్రశంసల జాబితా వల్ల, మొదటి సినిమాతోనే ప్రపంచంలో సంచలనం రేపిన అరుదైన దర్శకుల జాబితాలో రాయ్ పేరు చోటు చేసుకుంది.

ఏమిటి ఈ సినిమా గొప్పతనం?

రెండు మాటల్లో చెప్పాలంటే, “కళా ప్రదర్శన”. అంటే, సినిమా అన్న మాధ్యమం ఉపయోగిస్తూ అత్యంత కళాత్మకంగా తీసిన మొదటి భారతీయ చిత్రంగా ఈ సినిమాని పేర్కొనవచ్చు. అప్పటి వరకు, భారతీయ గ్రామీణ జీవితాన్ని కాని, లేదా పట్టణ జీవితాన్ని కాని సంగ్రహంగా చూపించే సినిమాలు బహుశా రాలేదని అనుకోవాలి! అసలు ఈ సినిమా కథను ఎంచుకోటంలోనే రాయ్ గొప్పతనం కనపడుతుంది. ఈ సినిమా కథను, ఒక కథగా చూస్తే, అతి చప్పగా, అద్భుతంగా ఉండే ఎటువంటి సంఘటనా లేనటువంటి కథ ఇది. బిభూతిభూషన్ బందోపాధ్యయ్ రాసిన ఈ కథ (తరవాత ధారావాహికంగా) 1928 సంవత్సరంలో ఒక షరతు మీద సీరియల్‌గా ప్రచురించటానికి ఒప్పుకున్నారు. ఒక వేళ ఈ కథకు ప్రజాదరణ లేకపోతే, సీరియల్‌ని ఆపేయాలని ప్రచురణ కర్తల ఉద్దేశ్యం. ఈ కథ లోని అపు, దుర్గ అన్న చిన్న పిల్లల పాత్రలను అప్పటి బెంగాల్ పాఠకలోకం ఎంతగానో ఆదరించి, ఇచ్చిన అనూహ్యమైన స్పందనతో సీరియల్ ప్రారంభించిన ఒక సంవత్సరంలోపే పుస్తకంగా అచ్చయింది. రచయిత రాసిన ఏభై పుస్తకాల్లో, పథేర్ పాంచాలికి అతి గొప్ప పేరు వచ్చింది.

వచ్చిన ప్రశంసల వల్ల పథేర్ పాంచాలి సినిమాకి గొప్పతనం రాలేదు. ఈ సినిమా తియ్యటంలో చూపిన వైఖరి వల్ల ఇది గొప్ప సినిమా అయ్యింది. ఈ సినిమాలో ఉన్న నిరాడంబరత్వం, అంకితాభావంతో చేపట్టిన నిర్మాణం వల్ల ఇది గొప్ప సినిమా. ఈ సినిమాని ఒక దృశ్యకావ్యంలా తీసాడు రాయ్. పద్ధెనిమిది సంవత్సరాలు రాయ్ తో పని చేసిన అనీల్ చౌదరి పథేర్ పాంచాలి సినిమా పై తన పరిశీలనని ఇలా చెప్పాడు. “ఈ సినిమా కోసం మేం అంతా చిత్తశుద్ధిగా పని చేసాం. రాయ్ పర్యవేక్షణలో మా అందరి శక్తులు కలిసి ఒకే శక్తిగా లీనం అయ్యాయి.”

బెంగాలీ నవలకు తెలుగు అనువాదం – మద్దిపట్ల సూరి

1928-29 సంవత్సరాల్లో బెంగాలీ పత్రిక “విచిత్ర” లో సీరియల్‌గా వచ్చిన బిభూతి భూషన్ బందోపాధ్యాయ్ స్వీయ కథాత్మక నవల “పథేర్ పాంచాలి” ను మద్దిపట్ల సూరి దాదాపు నలభై ఏళ్ళ క్రితం తెలుగులోకి అనువదించారు. ఈ తెలుగు అనువాదం పుస్తకం చాలాకాలం తరవాత ఈ మధ్యే ప్రచురణకు మళ్ళీ నోచుకుంది. ఇందులో ముందుమాటలో ఉన్న కొన్ని విషయాలు, సత్యజిత్ రాయ్ స్వయంగా రాసిన “మన సినిమాలు, వాళ్ళ సినిమాలు” అన్న పుస్తకంలోని మరికొన్ని విషయాలు కలగలిపి, ఇక్కడ పొందు పరుస్తున్నాను.

దుర్గ, తల్లితండ్రులు

బెంగాల్‌లో ఒక పల్లెటూళ్ళో నివసిస్తున్న ఒక మధ్య తరగతి కుటుంబంలోని దంపతులు (సర్బజయ, హరిహర రాయ్) వాళ్ళ పిల్లలు అక్క దుర్గ, చిన్న తమ్ముడు అపు ల జీవిత కథే “పథేర్ పాంచాలి”. పూజారి వృత్తిగా బతుకుతున్న హరిహర రాయ్ దూరపు బంధువు, వరసకు అక్కగారైన ముసలి విధవ ఇందిర్ ఠాకూర్న్ కూడా ఈ కుటుంబం తోనే కలిసి ఉంటుంది. మొత్తం కథ అంతా ఈ పాత్రల జీవితాల్లో రోజులు గడపటంలో వచ్చే సవాళ్ళు చుట్టూ తిరుగుతుంది. కథ మొదలైన కొద్ది కాలానికే ముసలి పాత్ర “ఇందిర్ ఠాకూర్న్” చనిపోటం, మరి కొద్ది కాలానికే యుక్త వయస్సులో ఉన్న దుర్గ చనిపోటం, వాళ్ళు ఉంటున్న ఇల్లు పాడుపట్టంతో, చేసేది లేక హరిహర్ పెళ్ళాన్ని, కొడుకు అపుని తీసుకొని బ్రతుకు తెరువు కోసం బెనారస్ వెళ్ళిపోతాడు. ఆ తర్వాత ఆ కుటుంబానికి ఎదురయ్యే జీవితాన్ని సత్యజిత్ రాయ్, “అపరాజితో” అన్న సినిమాలో చూపిస్తాడు.

1940 దశాబ్దంలో శాంతినికేతన్‌లో లలిత కళలు, గ్రాఫిక్ డిజైనింగ్ అభ్యసించి బయటకు వచ్చిన రాయ్ ని సినిమాలు ఎంతో ఆకర్షించాయి. కానీ, భారతీయ సినిమాల్లో ఎంతసేపూ తీపి వలపుల ప్రేమ పాటలు, మార్మిక పురాణగాథలు రాజ్యమేలటం రాయ్‌ను చికాకు పెట్టాయి. “సినిమాకు జీవితమే ముడిసరుకు కావాలి. సినిమా వంటి జనమాధ్యమానికి స్ఫూర్తి మన జీవితంలో, మన మూలల్లో ఉండాలి. సంగీతం, కవిత్వం, చిత్రలేఖనం వంటి రంగాల్లో ఎంతో మందికి స్ఫూర్తినిచ్చిన మన దేశం, చిత్ర దర్శకుల్ని కదిలించలేకపోటం విడ్డూరం. వాళ్ళు తమ కళ్ళూ, చెవులూ తెరుచుకుంటే చాలు!” ఈ వేదనే సత్యజిత్ రాయ్ ను సినిమాల వైపు ధృఢ సంకల్పంతో నడిపించింది.

చక్కని గ్రామీణ జీవితపు అనుభవాలతో అలరారే బిభూతి భూషణుడి రచనలను చదవటమంటే ఈ విశ్వాన్ని, ఈ ప్రపంచాన్ని అతి సన్నిహితంగా దర్శించడమే! వీటిలో మనకు తారస పడే పిల్లలూ, పెద్దలూ, వాళ్ళ జీవితాలూ, తత్వాలూ సజీవమైనవి. అతి వాస్తవికంగా కపడుతుండే ఈ జీవితాల్లోనే ఊహాతీతమైనవేవో విస్మయాలు, విభ్రమాలు మనల్ని కట్టిపడేస్తుంటాయ్. పథేర్ పాంచాలిలో కథ చాలా స్వల్పం. నిశ్చిందపురం అన్న కుగ్రామంలో ఉంటున్న ఒక పేద బ్రాహ్మణుడి కుటుంబం, ఇల్లు, పిల్లలు, జీవిక కోసం వాళ్ళు చేసే పనులు, వారి దైనందిన అనుభవాలు … అంతే! ఈ చిన్న కథాంశాన్నే బిభూతి భూషణుడు ఇద్దరు పిల్లల కళ్ళతో, వారి పసి మనసుల్లోంచి పొరలు పొరలుగా దర్శింపజేస్తూ మనల్ని ఒక జీవిత కాలపు అనుభూతికి లోను చేస్తాడు. నిశ్చిందపురంలోని చెట్లూ, చేమలూ, తోటలూ, కాయలూ, పళ్ళూ ఎంత వాస్తవమైనవో “దుర్గ”, “అపు” కూడా మన కళ్ళ ముందు అంతే వాస్తవంగా తిరుగుతుంటారు. తమ చిన్న ప్రపంచాన్ని క్షణం తీరిక లేకుండా బాల్య సహజమైన కుతూహలంతో సాహసోపేతంగా కూడా శోధిస్తుంటారు. వాళ్ళ అపురూపమైన ఆశలు, చిన్న చిన్న కోర్కెలు, ఎవేవో గుసగుసల రహస్యాలు, కవ్వింపులు, కుళ్ళుమోత్తనాలు … మనం ముచ్చట పడకుండా ఉండలేం! నిస్సహాయంగా వాళ్ళ స్నేహితులం అయిపోతాం. వాళ్ళే లోకంగా, వాళ్ళతోనే ఉంటాం, వాళ్ళతోనే తిరుగుతాం. అందుకే దుర్గ మరణాన్ని మనం తట్టుకోలేం. కానీ ఆ విషాదాన్ని ఆ కుటుంబం తట్టుకుంటుంది. ఆ ఒక్క విషాదాన్నే కాదు, ఎన్నో విషాదాల్ని, పేదరికాన్ని, ఈసడింపుల్ని, ఈర్ష్యా అసూయల్ని, ఎన్నో బెంగల్ని, జీవనమరణాల్ని నిభాయించుకుంటుంది. జీవిత పథం ఆశావహంగా, మరింత ముందుకే సాగుతుంటుంది.

అక్క దుర్గ – చిన్న తమ్ముడు అపు

ఈ ఇద్దరు పిల్లల పాత్రలు ఈ సినిమాలో అతి ముఖ్యమైన పాత్రలు. పట్నంలో పెరిగినవారైనా లేక పల్లెటూళ్ళో పెరిగినవారైనా, ఈ సినిమా చూస్తున్నంత సేపు, ప్రేక్షకులకి, వారి బాల్యపు అనుభూతులు తప్పకుండా గుర్తొస్తాయి. అక్క, తమ్ముడు ఒకరిపై ఒకరు చూపుకొనే ప్రేమ, అంతలోనే ఒకరినొకరు కవ్వించుకుంటూ చూపుకొనే కోపతాపాలు, ఊళ్ళోకి వచ్చిన నాటకం చూట్టం, తరవాత ఆ నాటకంలోని పాత్రలను అనుకరిస్తూ అపు చేసుకొనే వేషధారణ – ఇలా ఎన్నో విషయాలు ప్రతి వ్యక్తిలోని బాల్యాన్ని గుర్తుకు తెస్తాయి.

భారతీయ గ్రామీణ జీవితాన్ని ప్రపంచానికి మొదటసారిగా చూపించిన సినిమా బహుశా “పథేర్ పాంచాలి” అనుకుంటా! విచిత్రమైన విషయం ఏమిటంటే, రాయ్ పుట్టింది, పెరిగింది కలకత్తాలో. అందువల్ల, రాయ్‌కి, “పథేర్ పాంచాలి” సినిమాకి ముందు, పల్లెటూర్లతో పరిచయం తక్కువ. అయినప్పటికీ, పల్లెటూరి వాతావరణం సృష్టించడంలో అమోఘమైన విజయాన్ని రాయ్ ఈ సినిమాలో సాధించాడు. అంటే, పల్లెటూరి జీవితం ఎప్పుడూ అనుభవించని రాయ్ ఇంత బాగా గ్రామీణ జీవితాన్ని చూపగలిగాడు అంటే, ఈ విషయంలో ఎంత పరిశోధన చేసాడో మనం ఊహించొచ్చు!

సర్బజయ, దుర్గ, అపు

పథేర్ పాంచాలి సినిమాలో “అక్క-తమ్ముళ్ళ ప్రేమ” అంటే ఇలా ఉండాలి అనిపించేట్టు ఉంటుంది. అప్పుడప్పుడు పిల్లలిద్దరు కొట్టుకున్నా (అది సహజమే కదా), మొత్తం మీద అక్కగా దుర్గ తన తమ్ముడుని ఎంతో ప్రేమగా చూసుకుంటుంది. అలాగే అపుకి కూడా అక్క అంటే ఎంతో ప్రేమ. దుర్గ తన స్నేహితురాలి నెక్లెస్ పై మోజు పడి అది దొంగిలిస్తుంది. ఈ విషయమై ఆ స్నేహితురాలి తల్లి, దుర్గ తల్లితో దెబ్బలాడటానికి వస్తుంది. దుర్గ మాత్రం తాను ఆ నెక్లెస్ దొంగిలించలేదని బుకాయిస్తుంది. ఇదంతా అపు చూస్తాడు. నిజంగానే తన అక్క దొంగతనం చెయ్యలేదనే అపు కూడా అనుకుంటాడు. దుర్గ చనిపొయిన తరవాత, హరిహరన్ కుటుంబం అంతా ఆ పల్లెటూరు వదలి బెనారస్‌కి వెళ్ళిపోతూ సామానులు సర్దుకుంటారు. అప్పుడు పై అరలో ఏదో వెదుకుతూ ఉంటే, కిటికీలో ఉన్న ఒక కొబ్బరిచిప్ప కిందపడి ఆ నెక్లెస్ అపు కంట పడుతుంది. ఎవ్వరూ చూడకుండా ఆ నెక్లెస్ తీసుకొని, తన అక్క ఎప్పటికీ దొంగగా ముద్ర పడకూడదని, ఊరి చెరువులోకి విసిరేస్తాడు.

అపు

తన జీవితమంతా అక్క ద్వారానే ప్రపంచం చూస్తాడు అపు. అక్క చనిపోయిన తరవాత ఒంటరిగా ఉన్న అపుని రెండు, మూడు సార్లు చూపిస్తాడు రాయ్. డైలాగులు ఏమి లేని ఈ సీన్లలో దిగులుగా, జాలిగా కనిపించే అపు మొహం చూస్తే ఎవరికైనా అపు మీద జాలి కలగకుండా ఉండదు.

వినతగునా ఎవ్వరు చెప్పిన?

పథేర్ పాంచాలి సినిమా తీస్తున్నప్పుడు జరిగిన కొన్ని అనుభవాలను రాయ్ ఇలా వివరించాడు. “సినిమా తీసే దర్శకులు ఎందుకు సినిమా తీయటంలో ఉండే సాధక బాధకాలు గురించి ఎక్కువగా రాయరు? సినిమా తీస్తున్నప్పుడు ఒక్క రోజులో జరిగే పని రాయాలన్నా కూడా కష్టమే! ఈ సినిమా తీసే ప్రక్రియ అతి సంక్లిష్టమైనది. సినిమా తీసేవాడికి, తీస్తున్న యంత్రాలు (అంటే కేమేరా), తీయబడుతున్న వస్తువులు (అంటే నటీనటులు, ప్రకృతి సంబంధమైన దృశ్యాలు) మధ్య ఉండే త్రికోణ సంబంధం అర్ధం చేసుకోటం కష్టం. ఎంతటి ప్రతిభాశాలి అయిన దర్శకుడైనా, అతని మసులో మెదిలే భావాలు స్పష్టంగా కాగితం మీద పెట్టటానికి భాష చాలదు. పథేర్ పంచాలి సినిమా తీస్తున్న మొదటి రోజే, కొన్ని పాఠాలు నేర్చుకున్నా. ఉదాహరణకి, దుర్గ తన తమ్ముడు అపుకి తెలియకుండా అపుని చూసే దృశ్యం తియ్యాలి. నేను మీడియం క్లోజప్ ఉండేట్లు ఒక మామూలు లెన్సు కెమేరాకు వాడదామనుకున్నా. ఈ దృశ్యంలో, దుర్గను నడుం నుంచి పైభాగం అంతా చూపిస్తూ తియ్యాలనుకొన్నా. ఆ రోజు షూటింగ్‌లో ఫొటోగ్రఫీ వృత్తిగా ఉన్న ఒక స్నేహితుడు షూటింగ్ లొకేషన్‌లో ఉన్నాడు. ఆ సీన్‌లో దుర్గ ఏం చెయ్యాలో నేను చెపుతున్నప్పుడు, ఆ స్నేహితుడు నా కెమేరాను సవరించడం చూసా. అతను నేను పెట్టిన మీడియం క్లోజప్ లెన్సు తీసేసి లాంగ్ క్లోజప్ లెన్సు పెట్టి, నన్ను కెమేరా నుంచి దుర్గను చూడమన్నాడు. నాకు అంతకు ముందు స్టిల్ కెమేరాతో చాలా అనుభవం ఉన్నా, ఎప్పుడూ లాంగ్ ఫోకల్ లెంగ్తు ఉన్న లెన్సుతో పని చెయ్యలా. నిజమే! ఈ లెన్సు వల్ల దుర్గ మొహం నిండుగా కనపడింది. మొత్తం మీద ఆ దృశ్యం అలాగే లాంగ్ క్లోజప్ లెన్సుతో పూర్తి చేసాం. దాంతో దుర్గ మొహం అంతా అతి స్పష్టంగా కనపడుతూ, సూర్య కిరణాలు మొహం పై పడటం వల్ల, వింత వెలుగులతో దుర్గ మొహం ప్రేక్షకులకు కనపడుతుంది. ఈ దృశ్యం చూసిన వాళ్ళెవరైనా, ఆ పనితనాన్ని మెచ్చుకు తీరాలి. ఈ సమయానుకూలమైన సలహాకి నా స్నేహితుడ్ని అభినందించి ఆ రోజు కార్యక్రమం పూర్తి చేసాం.

కొన్ని రోజుల తరవాత, ఫిలింని కత్తిరిస్తూ ఎడిట్ చెయ్యబోతూ, ఆ దృశ్యాన్ని చూసి బిగుసుకు పోయా! ఆ చిన్న షాట్ బాగానే వచ్చింది కాని, మిగిలిన షాట్లతో సరిగ్గా ఇమడలా. కొట్టొచ్చినట్టు చాలా తేడాగా ఉంది. ఇది ఎందుకూ పనికి రాదు అన్న విషయం నాకు బోధపడింది.. దీన్నుంచి రెండు విషయాలు నేను నేర్చుకున్నా. మొదటిది – ఒక దృశ్యం, సందర్భానికి తగినట్టు ఎంత అందంగా ఉండాలో అంతే అందంగా తియ్యాలి. ఎక్కువా పనికి రాదు. తక్కువా పనికి రాదు. రెండవది – ఏ వ్యక్తి దగ్గర నుంచి అయినా సరే, తియ్యబోతున్న సినిమాపై సంపూర్ణమైన అవగాహన ఉంటే తప్ప సలహా తీసుకోకు. దర్శకుడికి సినిమా తియ్యటంలోని అన్ని విషయాలపై ఉన్నంత లోతైన అవగాహన, మరొకరికి ఉండే అవకాశం తక్కువ.”