1.

బొమ్మకంటి అంటే ఏం స్ఫురిస్తుంది మీకు? కన్నుపోయి అసలు కంటికి బదులు గాజుకన్ను పెట్టించుకున్న మనిషి గుర్తొస్తారా? కల్లు అంటే రాయి. ఎవరో బొమ్మలు చెక్కే రాయి గలవాళ్ళా? బొమ్మకల్లు అని ఒక ఊరుందా పాలకొల్లు లాగ? ఆ ఊరివాళ్ళా వీళ్ళు? లేదు ఏదో గొప్ప విగ్రహాన్ని కనుగొని వచ్చి ఆ ‘బొమ్మను కంటి’ అని చెప్పుకున్నారా ఎవరో? మనం అందరం బొమ్మకంటి వాళ్ళమేనట. ప్రపంచంతో మన తొలి స్పర్శ ఒక బొమ్మ గానే మొదలవుతుంది – కళ్ళంట చిత్రంగా, చెవుల్లో శబ్దమై, నాలిక మీద రుచి లాగనో, వాసన లానో, స్పర్శ లాగనో. మనం ప్రపంచాన్ని ఇంద్రియాలతో స్పృశించి, మన:ఫలకం మీద బొమ్మలుగా దర్శిస్తాం. బతుకంతా మనకి ఇలాగే అనుభవంలోకి వస్తుంది. ఒకసారి అనుభవించింది తిరిగి జ్ఞప్తికొచ్చేది కూడా బొమ్మల్లోనే. మనోచిత్రాల వినిర్మాణమే మన జీవితానుభవం – మెలకువలోను, చివరికి కలల్లో కూడాను.

మనోచిత్రాలు, ఆలోచనలూ ఒకటి కావు. ఎందుకంటే మనోచిత్రాలు ఏదో ఒక ఇంద్రియాన్నుండి పుడుతున్నాయి – చూపులు, చప్పుళ్ళు, రంగులు, తాకిళ్ళు, చలి, వేడి, రుచి, వాసన – వీటిలోంచి. ఆలోచనలకి బొమ్మలతో పనిలేదు. ‘ఆరోగ్యంగా ఉంటే అంతే చాలు’ అని, ‘స్నేహం కోసం ప్రాణాలైనా ఇవ్వొచ్చు’ అనీ ఏ బొమ్మలూ కనకుండానే, ఏ విషయ స్పర్శా లేకుండానే అనుకోవచ్చు. కవులు చిన్న పిల్లల్లాగ, ఆది మానవుల్లాగ, కలల్లో మనందరం చూసేటట్లు, ప్రపంచాన్ని బొమ్మల్లో చూసి, అనుభవాన్ని బొమ్మల్లో వ్యక్తం చేస్తారు. మన మెదళ్ళో మూడొంతులు దృష్టిని, వాసనను, వినికిడిని గ్రహించడానికే వినియోగం అవుతాయి. మనకి బాగా నచ్చినవీ, మనం ఎంతగానో ఇష్టపడేవి, లేదా అసహ్యించుకొనేవీ ఇలాటివన్నీ అనివార్యంగా బొమ్మల్లోనే గోచరమౌతాయి. “I no sooner have an idea than it turns into an image” అని గర్ట (Johann Goethe) అన్నారు. మన ప్రపంచం ఇంత చిత్ర విచిత్రంగా ఉండడం వల్లనే దాన్ని మనకు చిత్రించి చూపే కవుల కళ్ళు బొమ్మ కళ్ళు. వాళ్ళ చూపు బొమ్మ చూపు. ఇంద్రియాలు ఎలా పనిచేస్తాయనేది ఒక మర్మం; విజ్ఞానశాస్త్రానికి కూడా పూర్తిగా అర్ధం కాని విషయం. కన్ను కాంతి కిరణాలకు స్పందించే ప్రక్రియ అవగతమౌతుంది కాని, కంటి యంత్రాంగంలోన నాడీ స్పందనలు మనకి ఏవో గజిబిజి విద్యుత్ ప్రకంపనల్లా కాక ‘ఆకాశ నీలం’గా, ‘క్రీగంటి చూపు’గా, ‘విద్యుల్లత’గా ఎలా కనిపిస్తాయో శరీర విజ్ఞానం మనకి విప్పి చెప్పలేదు. కంటి చూపే కాదు, చేతి వేళ్ళూ, ముక్కుపుటాలూ, చవులూరే నాలుకా అన్నీ ఇలాగే బయటి విద్యుద్రసాయన చర్యలకు యాంత్రికంగా స్పందిస్తూ కూడా చిత్రంగా మనకి తీపిని, చేదుని, గుడ్డి వెలుతుర్ని, ఇంకొకరి చేతి వెచ్చదనాన్ని, అత్తరు వాసనల్నీ అనుభవానికి తెస్తున్నాయి. కవిత్వపు చిత్రాలు మన శరీరం, బుద్ధి, ఇంద్రియాలు స్ఫురణకు తెచ్చే అద్భుతమైన, మార్మికమైన వాస్తవాల మీదే ఆధారపడి ఉన్నాయి.

బొమ్మలంటే స్థూలమైన, మూర్తిమయమైన (concrete) చిత్రాలే, అమూర్తమైన (abstract) భావాలు, ఆలోచనలు కావు. ‘కొమ్మ, వెల్తురు, నులి వెచ్చన, పిడికిలి, గలాటా, ధ్యానముద్ర’ ఇలాటివి బొమ్మలు. ‘అద్భుతం, ధ్యానం, నిస్త్రాణ, విసుగు, ఏకమవటం, సాధారణీకరణ’ ఇలాటివి అమూర్తమైన భావనలు. ఆంగ్ల మహాకవి విలియం బ్లేక్ (William Blake) కవిత్వంలో అమూర్తమైన భావాల్ని నిరసిస్తూ తన ఆగ్రహాన్ని ఇలా పెద్దక్షరాల్లో మార్జిన్లో రాసుకున్నాడట: “To Generalize is to be an Idiot. To Particularize is the Alone Distinction of Merit …” అని. ఇంకా, “Singular & Particular detail (అంటే మనం చిత్రాలు అంటున్నది) is the Foundation of the Sublime.” అనీ. గార్సియా లోర్కా (Federico Garcia Lorca) అనే స్పానిష్ కవి “The poet is a professor of the five bodily senses” అన్నాడట. మన పాలపర్తి ఇంద్రాణి బొమ్మల రాణి. ఆవిడ కవితల్లోన కాగడాలు పెట్టి వెదికినా అమూర్తమైన భావనలు కనుక్కోడం కష్టం. సిడ్నీ స్మిత్ (Sydney Smith) అని 18వ శతాబ్దపు తాత్వికుడు ఎవర్నో చేసిన ఆక్షేపణ: “Not body enough to cover his mind decently with; his intellect is improperly exposed” అని లండన్ సెయింట్ పాల్స్ కెథడ్రల్లో భద్రపరిచేరట. మనని అలరించే కధలు కూడా కధకుడి ప్రపంచాన్ని బొమ్మలుగానే మన కళ్ళక్కడతాయి.

చివరికి తాత్వికమని, ఆధ్యాత్మికమని అనేవి, అమూర్తమై కంటికీ మనసుకూ గోచరం కాని గాలి, మనసు వంటి వస్తువులు, ఆలోచనాత్మకమైనవీ, కేవలం భావమాత్రమైనవీ అయిన సంగతులు కూడా, అవెంత అమూర్తమైన అనుభవాలైనా మంచి కవిత్వంగా వ్యక్తమయ్యేటప్పుడు మాత్రం ప్రస్ఫుటమైన చిత్రమాలలే. దైవం కవి స్వానుభవంలో ‘నిర్గుణ పరబ్రహ్మం’ ఏమో గాని, అతని కవిత్వంలో మాత్రం అది ‘నిప్పై పాతక తూల శైలమడచే’ది. అది ‘పెంజీకటికవ్వల దవ్వులనుండే’ ఒక సజీవ మూర్తి! లేదా ఇంకా ప్రస్ఫుటంగా ‘నీల మేఘచ్చాయ బోలు దేహము వాడు’. మరో ప్రపంచం ఒక అమూర్తమైన భావన కాదు. అది కవిని, అతని పాఠకుల్నీ ‘పిలిచింది’. కణకణ మండే త్రేతాగ్నితోటి, హోరుపెట్టే జలపాతాలతోను, విరామమెరుగని కంచు నగారాను మ్రోగించుకుంటూ కేవలం అమూర్తము, కవి ఊహా జనితమైన ఆ మరో ప్రపంచం పరమ భౌతికంగా, మిక్కిలి మూర్తంగా పాఠకుని సర్వేంద్రియాలకూ కనిపిస్తూ, వినిపిస్తూ, స్పృశిస్తూ చివరికి ఈ ధరిత్రి నిండా నిండిపోయింది. అన్నమయ్య మనమున పొదుగుచు బొడమి, అదన నెక్కడికి యరుగునో తెలియక చకితం చేసే ఆసలు ఒదుగుచు జలముల నుండు మత్స్యములు. అవి పదపడి యేగతి బాసేనని ఎదటి మనిషిని అడిగినట్లే దైవాన్ని అడుగుతున్నాడు కవి. త్రిపుర పాఠకుడు నిశ్శబ్దపు పిలుపు వినగలగడు; నిశ్శబ్దపు ‘గర్జన’ను వినగలడు, ఈ ప్రపంచం కంటే లోతైన ప్రపంచాల్లోంచి! అతను ఒక్కొక్కప్పుడు సమస్తం తనని గాయపరుస్తున్న సమయంలో బ్రతుకుతూ ఉంటాడు. అప్పుడు లోకానికంతటికీ ‘కరుణతో క్రిస్మస్ పువ్వులాగ విడుతున్న’ ఉదయం తనొక్కడికి మాత్రం ‘చుట్టూ తెగమండి ధ్వంసమైన లేండ్ స్కేప్’ వలె వ్యాపిస్తుంది. కృష్ణశాస్త్రి గారి గాలి ‘దుడుకు రెక్కలజోడు తొడిగించుకొని, కడిమి పుప్పొడి జీను గదియించుకొనీ’ వస్తుంది, మాధవ స్వామి కోసం! కవి ప్రకృతినే కాదు, ప్రవర్తనని, అంతరంగాన్ని, సృష్టి సమస్తాన్నీ బొమ్మల్లో ‘చిత్రించే’ బొమ్మకంటి.

బొమ్మలు కట్టటం ఏదో కొందరి బులపాటం కాదు, అది మనసు పనిచేసే పద్ధతి – imagination. మనని గనక ఇంద్రియాలు పని చెయ్యలేకుండా చీకటిగా, నిశ్శబ్దంగా ఉండే గదుల్లో బంధించి ఉంచితే రక రకాల భ్రమలకు లోనవుతామట. వాటిని తట్టుకోడానికి మళ్ళీ అంతరంగంలో కల్పనా చిత్రాల్నే ఆశ్రయిస్తాము. ఆంగ్ల సాహిత్యంలో కవులకి, రచయితలకు చెప్పే మొదటి పాఠం ‘Show, don’t tell’ అని. Show అంటే ప్రదర్శన బొమ్మలతోనే సాధ్యం. Ezra Pound నొక్కి చెప్పిన మాట: “The artist seeks out the luminous detail and presents it. He does not comment.”

మనసు చూపును స్ఫురణ (cognition) అంటున్నాము. స్ఫురణను గురించిన విశేషాల్ని, భాష, తర్కం, ఉద్వేగాలు, ఆలోచన వంటివి స్ఫురణ ప్రక్రియలో పోషించే పాత్రల్ని తరచి చూసే శాస్త్రాన్ని Cognitive Science అంటున్నారు. మనస్తత్వం, భాషా శాస్త్రం, న్యూరాలజీ, సాంఘిక శాస్త్రం వంటి సమీపమైన శాస్త్రాల్లోంచి కావలసిన విషయాల్ని ఏరుకుని కంప్యూటర్‌కి, మనిషికీ నడుమ సామ్యాల్ని వెదికే Cognitive Science వలన Robotics వంటి రంగాల్లో కొత్త ఆవిష్కరణలకే కాకుండా ప్రవర్తన, భాష, మనస్తత్వం వంటి ప్రాచీన రంగాల్లో కూడా కొత్త అవగాహనకు ఆస్కారం కలుగుతున్నాది.

2.

సృజనల్ని గురించి మూడు చిక్కు ప్రశ్నలున్నాయి. సాహిత్య వివేచన (Literary Criticism) అనేదాన్నుండి వీటికి సంతృప్తికరమైన జవాబులు దొరికినట్టనిపించదు. అంచేత వీటిని తెలివి తేటలుగా చర్చించే పుస్తకాల కోసం, మనుషుల కోసం వెదుక్కుంటుంటాను. బిపిన్ ఇందుర్ఖ్య (Bipin Indurkhya) Cognitive Scienceని చదువుకుని, బోధిస్తుంటారు. ఆయన సాంగత్యం వలన నాకు Cognitive Science పరిచయమయ్యింది.

సారస్వత కళకు ఉండే తర్కం, దాని పనిముట్లు వేరని, అవి లోకవ్యవహారం కోసం, శాస్త్ర విజ్ఞానం (Science) కోసం వాడే తర్కం కంటె, పనిముట్ల కంటె భిన్నమైనవనీ అనుకున్నాను గాని ‘ఎంచేత?’ అని నన్ను నేనే ప్రశ్నించుకునీ సంతృప్తికరంగా జవాబు చెప్పుకోలేకపోయేవాణ్ణి. ఎందుకంటే, సృజన లోకంలోనే కదా జరుగుతున్నాది. మరి సృజనని గురించిన వివేచనకు వేరే తర్కం, వేరే పనిముట్లు ఎందుకు కావాలి? ఈ ప్రశ్నకు Cognitive Science సమాధానం చెప్పగలుగుతుంది. ఇలాగని నమ్మే నేను బిపిన్‌ని ఈ మూడు ప్రశ్నల్నీ అడుగుతూ, చదువుతూ వస్తున్నాను. ఇలాగే అనుకుంటున్నవాళ్ళు అప్పుడే పదేళ్ళ బట్టీ ఉన్నారట. వీళ్ళు ఈ తరహా వివేచనకు Cognitive Poetics అని నామకరణం కూడా చేసేరు. ఇదంతా నాకు ఈ మధ్యనే తెలిసింది. ఈ పద్ధతుల వెలుతుర్లో ఈ మూడు ప్రశ్నల్నీ తరచి చూడవచ్చు. దీనికి బిపిన్ ఒక సహ రచయిత వంటివాడు. ఆయన ఆలోచనల్ని, సలహాల్ని ఆయన అనుమతితోనే ఇందులో వాడుకుంటున్నాను. ఇంకా త్రిపుర, నారాయణరావు గారు చెప్పినవి, అనేకమంది రాసుకున్నవి సంగతులు కూడా ఎత్తి రాస్తున్నాను. ఈ మూడు ప్రశ్నల్ని గురించి నేను ఎక్కువగా బిపిన్‌తో, త్రిపురతో, వెల్చేరు నారాయణరావు గారితో మాట్లాడుతూ వచ్చేను. ఈ చర్చల నుండి నాకు అవగతమయ్యింది ఏంటంటే వీళ్ళు ముగ్గురు చాల వేరు వేరు తోవల్లోనైనా ఈ మూడు ప్రశ్నలతో ఒకేలాగ సమాధానపడుతున్నారు.

ఆ మూడు ప్రశ్నల్లో మొదటిది: మనం ఏదైనా కాల్పనిక సాహిత్యాన్ని, అంటే కధ, కవిత వంటిదాన్ని చదివేటప్పుడు, ఆ కధను, కవితను ఎలా చదువుతున్నాము, ఎలా స్ఫురణకు తెచ్చుకుంటున్నాము, అర్ధం చేసుకుని ఆస్వాదిస్తున్నాము? చదవటం పూర్తయిన తరవాత ఎలా, అంటే ఏ ప్రాతిపదికన ‘అబ్బ, ఇది నాకు చాలా నచ్చింద’నో, ‘ఛీ కాదూ భళా కాద’నో, ‘ఇదా? ఇదీ ఒక కవితేనా? ఇదో కధా?!’ అనో నిర్ధారించుకుంటున్నాము? అంటే, పాఠకుడి స్ఫురణ, అనుశీలన, నిర్ధారణ ఎలా జరుగున్నాయి? దీనికే అనుబంధం వంటి ప్రశ్న, పాఠకుడు తన అభిరుచితో ఏకీభవించని అభిరుచుల్ని సహించగలిగే వందనాన్ని సాధించుకోవటానికి ప్రజాస్వామ్యం, సామరస్యం వంటి లౌకిక మర్యాదలు కాక, సారస్వత సమ్మతమైన మర్యాద ఒకటి ఉందా?

రెండవది: ఒక సారస్వత సమాజం మొత్తంగా సృజనలను ఎలా అంచనా వేస్తున్నాది? ఇందుగ్గాను కనీసం కొన్ని మార్గదర్శక సూత్రాలు, అంటే Norms ఏమైనా ఉంటాయా? ‘అవును ఉన్నాయి, ఇవిగో!’ అని ఏ పుస్తకమైనా, ఎవరైనా చెప్పిన జవాబులేవీ సంతృప్తికరంగా అనిపించవు. తెలుగులో ఇలాంటి రచనలు, అంటే విమర్శ అని చెప్పేవాటిలో మెరుగైనవి కూడా, నాకైతే చాలా వరకు సంతృప్తికరంగా ఉండవు. ఎందుకా? అనుకుని, ‘అవి సృజన ప్రక్రియకు అనువైన తర్కాన్నీ, పనిముట్లనూ కాక సాంఘిక వివేచన, సమ్యగ్దృష్టి, పాండిత్యం వంటి వేరే అవసరాలకు తగిన తర్కాన్నీ, పనిముట్లనే సృజన రంగానికీ వినియోగించడం వలన’ అని సమాధానపడ్డాను. ఇంగ్లిష్ విమర్శ ఇంతకంటె సూక్ష్మంగా, అంటే insightfulగా ఉంటుంది. ఒక కవితను, కధను తీసుకుని అవి ‘పని’ చేసే పద్ధతిని, అంటే వాటి inner mechanicsని వివేకంతో విప్పిచెప్పే పద్ధతి ఇంగ్లిష్‌లో ఉంది. ఇందుకు ఒక కారణం ఏమయ్యుంటుందంటే ఆంగ్లంలో మంచి సృజనలు ఎక్కువగా ఉన్నాయి కాబట్టి విమర్శ కూడా అందుకు సమ ఉజ్జీగా ఉందని. అలాంటి రచనలైనా సృజనల్నీ, వాటి సూక్ష్మాలని, సొబగుల్ని రకరకాలుగా ఎత్తిచూపిస్తాయే తప్ప, ఇప్పటి వరకు అనుకున్న ఈ రెండు ప్రశ్నల్ని లేవనెత్తవు, లేదా సమంజసమైనవి అనిపించే జవాబులు చెప్పవు. బిపిన్, నారాయణరావు, త్రిపుర – ఈ ముగ్గురూ నాతో చెప్పింది ఏమంటే – అలాంటి norms తప్పకుండా ఉంటాయి. విశాలమైన మైదానాల్లో ఎత్తుగా కనిపించే కొండల్ని పోల్చుకున్నట్టు మేలైన సృజనల్ని, కళా రూపాల్నీ ఒక సమాజం మొత్తంగా పోల్చి చూసుకోవచ్చు. వాళ్ళు ముగ్గురు చాలా వేరే తోవల్లోన ఇదే నిర్ణయానికి వచ్చేరనీ తెలుస్తుంది. అయితే వాళ్ళు ముగ్గురూ ఇంతకు మించి ఇదమిద్ధమని దీన్ని విడమరిచి చెప్పడానికి విముఖంగానే ఉన్నారు. వాళ్ళు ఏమన్నదీ ఆ సంగతులు వివరంగానే చెప్తాను ముందుకి.

ఇక్కడ సాహితీరంగంతో సహా అన్ని రంగాల్లోనూ చర్చకు ఉండే పరిమితుల్ని గురించి కొంత చెప్పుకోవాలి. మన పూర్వీకులెవరో ‘తర్కం కుక్కల కాట్లాట!’ అని కొట్టిపారీసేరు. సుప్రసిద్ధ భౌతిక శాస్త్రజ్ఞుడు డేవిడ్ బామ్ (David Bohm) చర్చను గురించి, వివేచనలో ఆలోచనకు ఉన్న పరిమితుల్ని గురించీ చాలా వివరించి చెప్పేడు. సత్యాన్వేషణకు చాల అనువైనది, తర్కబద్ధమైనదీ అని చెప్పుకొనే వైజ్ఞానిక చర్చ కూడా వాస్తవానికి వ్యక్తిగతమైన లాభాపేక్ష వలన, కీర్తి కాంక్ష వలన, సిద్ధాంతం పట్ల సంకుచితమైన నిబద్ధత వలన వికలమైపోతుందని, సృజన గొంతు నొక్కేస్తుందనీ చెప్పుకున్నాడు. చర్చ కంటె సంభాషణ మెరుగైనదని నమ్మి ఆయన ‘On Dialogue’ అని ఒక ప్రామాణికమైన గ్రంధాన్నే ప్రచురించేడు. ఈ ప్రశ్నలు, ముఖ్యంగా రెండవ ప్రశ్న, చర్చతో తీరేది కాదని నేను చాన్నాళ్ళాయీ నమ్ముతూ ఉన్నాను.

మరి మూడో ప్రశ్న: సృజన జరిగే సందర్భాల్లో కవి ఎందుకు, ఎలా రాస్తున్నాడు? అంతరాంతరాల్లో నున్నదాన్ని కాయితం మీదికి వెల్లడించి, దిద్ది ప్రచురించే ప్రక్రియల్లో సృజనకారుని చోదక శక్తి ఏమిటి, అతని మన:స్థితి ఏమిటి, ఈ ప్రక్రియలో ఆలోచన, భాష పోషించే పాత్రలేమిటి? ఎదుట పాఠకుడు, సంపాదకుడు అని ఇలా ఇతరులెవరూ ఇంకా లేని సందర్భాల్లో కవి ఎవర్ని సంతృప్తి పరిచేలాగ తన సృజనను పూర్తి చేస్తున్నాడు? అది పూర్తయ్యిందని ఎలా ఒక నిర్ధారణకు వస్తున్నాడు, అంతే తృప్తి పడుతున్నాడు? ఈ మూడో ప్రశ్నకు లోతైన జవాబు చెప్పగలిగేది కవి మాత్రమే. చాలా మంది కవులు, కళాకారులు ఈ ప్రశ్నని గురించి తమ సంగతులు చెప్పుకున్నవి ఉన్నాయి. ఇవన్నీ ప్రోది చేసుకుంటే కొంత తెలిసినట్లుంది గాని చివరికి ఈ ప్రశ్నకి కూడా సమగ్రమైన జవాబంటూ దొరకదు.

Cogntive Scienceను, Cogntive Poeticsను పురస్కరించుకొని ఈ ప్రశ్నలు మూడింటికీ సమాధానాల్ని వెదికే సాహసం చేస్తున్నాము. నిజానికి ఇలాంటి ప్రశ్నలు భాషంత పాతవయ్యుంటాయి. వీటిని మళ్ళీ కొత్తగా తరచి చూసుకుంటే కనీసం ఏవేవి సరైన జవాబులు కావో అదైనా అవగతమయ్యే అవకాశం ఉంది. అలాగే, ఇవి జటిలమైన ప్రశ్నలు, స్థిరమైన జవాబుల్లేనివి కాబట్టి, వీటికి ఎవరెవరొచ్చి ఏమేం సమాధానాలు చెప్పినా అవన్నీ ఒప్పే అని పూర్తిగా నిరాశ పడవలసి ఉండదు. ఈ విషయంలో బిపిన్ చెప్పేది ఏమంటే రక రకాల అభిప్రాయాలకు అవకాశం ఉంది కాని, ప్రతీ అడ్డమైన అభిప్రాయానికీ తావు లేదు. (Diverse points of view are possible, but not every point of view is admissible.)

(ఇంకా ఉంది)

(మొదటి భాగంలో విషయం జాన్ నిమ్స్ (John Frederick Nims) రచన Western Wind: An Introduction to Poetry లోని సంగతులకు అనువాదం వంటిది.)