నతి సూత్రం

నుతి, నత, నయ అన్న పదాలలో న- కారం ఉంటే, ప్రణుతి, ప్రణతి, ప్రణయ అన్న పదాలలో మాత్రం ణ-కారం ఎందుకు రాస్తామోనని మీకు ఎప్పుడైనా సందేహం కలిగిందా? అలాగే శివాని, భవాని వంటి శబ్దాల్లో దంత్య న- కారం రాసినప్పుడు, శర్వాణి, ఇంద్రాణి అన్న పదాల్లో మాత్రం మూర్ధన్య ణ-కారం ఎందుకు వాడుతాం? ప్రకటన అన్న పదంలో చివర మామూలు -న కారం ఉంటే ప్రకరణలో –ణ ఎందుకు ఉంది? రామాయణం ణ-తో రాస్తే సీతాయనం లో న-కారమే ఎందుకు వస్తుంది? ఉత్తరాయణం లో ణ ఉంటే, దక్షిణాయనంలో న- ఎందుకు ఉంటుంది? ఇటువంటి సందేహాలకు సమాధానం తెలియాలంటే మనకు నతి సూత్రం తెలియాలి.

దంత్యాక్షరాలు మూర్ధన్యాక్షరాలుగా ఏ ఏ సందర్భాలలో మారుతాయో వర్ణనాత్మకంగా వివరించే ప్రయత్నమే నతిసూత్రం. ఈ సూత్ర వివరాలు మొదటగా శౌనకునిచే విరచితమని చెప్పబడుతున్న ఋగ్వేద ప్రాతిశాఖ్యలో కనబడుతుంది. ఆ తరువాత పాణిని అష్టాధ్యాయిలోనూ, అథర్వ ప్రాతిశాఖ్యలోనూ, పతంజలి మహాభాష్యంలోను ఇవే సూత్రాల చర్చ మనకు కనిపిస్తుంది. న-కార, ణ-కారాల గురించి ఈ మధ్య ఈమాట-అభిప్రాయవేదికపై చర్చ జరిగింది కాబట్టి, అందరికీ ఉపయోగపడవచ్చుననే ఉద్దేశ్యంతో ఋగ్వేద ప్రాతిశాఖ్యలోని పంచమపటలంలో నతిసూత్రం వివరించిన సంస్కృతశ్లోకాలకు తెలుగు అనువాదం ఈ విడత పలుకుబడిలో ఒక భాగంగా అందజేస్తున్నాను.

ఈ నతి సూత్రాల అనువాదం చదివేముందు కొన్ని విషయాలు మనం గుర్తుపెట్టుకోవాలి. మన వేదవాఙ్మయం చాలావరకూ మౌఖికంగా ఒకతరం నుండి ఇంకో తరానికి అందజేసేవారని మనకు తెలుసు. కాబట్టి ఈ సూత్రాలు కొంత క్లుప్తంగా, నిగూఢంగా మనకు అనిపిస్తాయి. అదీగాక పంచమ పటలంలో సూత్రాలు చదువుతున్నప్పుడు అంతకుముందు పటలాలలో సూత్రాలు, వాటిలో నిర్వచించిన కొన్ని పదాలు, సంకేతాలు మనకు తెలుసునని శ్రుతికర్త భావిస్తాడు కాబట్టి మనకు అవి వెంటనే ఓ పట్టాన అర్థం కాకపోవచ్చు. అందుకే నాకు తోచినంతవరకూ ఆయా సూత్రాలను సులభతరం చేస్తూ ఉదాహరణలతో సహా వివరించడానికి ప్రయత్నిస్తాను.

హల్లులను ప్రయత్న భేదాల ఆదారంగా స్పర్శాలు, ఉష్మాలు, అంతస్థాలు అని మూడు రకాలుగా విభజించవచ్చు.

స్పర్శాలు (stops/plosives): గాలిని క్షణకాలం పూర్తిగా నిరోధించి విడవడం వల్ల ఏర్పడే ధ్వనులు స్పర్శాలు. సంస్కృత వర్ణమాలలో క నుండి మ- వరకు ఉన్న అక్షరాలు స్పర్శాలు. ఈ స్పర్శాలలో కొన్ని అక్షరాలను ముక్కు ద్వారా విడుస్తాం. వాటిని అనునాసికాలు అంటారు.

ఊష్మాలు (fricatives): స్థానిక నిరోధం లేకుండా గాలి స్థానకరణాల గుండా ఒరుసుకొని వచ్చే ధ్వనులు ఊష్మాలు. సంస్కృతంలో శ, ష, స, హ లు ఊష్మాలు.

అంతస్థాలు (approximants): ఊష్మాల కున్నంత ఒరిపిడి లేకుండా గాలి జారిపోయే ప్రయత్నం వల్ల ఏర్పడే ధ్వనులు అంతస్థాలు. భాషలో ఇవి కొన్నిచోట్ల అచ్చులుగానూ, కొన్ని చోట్ల హల్లులుగాను ప్రవర్తిస్తాయి. సంస్కృతంలో య, ర, ల, వ లు అంతస్థాలు.

స్పర్శాలను వాటి ఉచ్చారణా స్థానాన్ని బట్టి మరిన్ని వర్గాలుగా విభజించవచ్చు. ఈ వర్గాలను వరుసగా కంఠ్యాలు, తాలవ్యాలు, మూర్ధన్యాలు, దంత్యాలు, ఓష్ఠ్యాలు అని అంటారు. ప్రతివర్గంలోనూ శ్వాసాలు, నాదాలు ఉంటాయి. అలాగే అల్పప్రాణాలు, మహాప్రాణాలు, అనునాసికాలు ఉంటాయి. ఈ వర్గాలను సులభంగా గుర్తుపెట్టుకోవడానికి క- వర్గం, చ- వర్గం, ట- వర్గం, ప- వర్గం అని అంటారు.

స్పర్శాలు (stops)

	శ్వాస అల్పప్రాణ	శ్వాస మహాప్రాణ	నాద అల్పప్రాణ	నాద మహాప్రాణ	అనునాసిక
కంఠ్య (క-వర్గం)	క	ఖ	గ	ఘ	ఙ
తాలవ్య (చ-వర్గం)	చ	ఛ	జ	ఝ	ఞ
మూర్ధన్య (ట-వర్గం)	ట	ఠ	డ	ఢ	ణ
దంత్య (త-వర్గం)	త	థ	ద	ధ	న
ఓష్ఠ్య (ప-వర్గం)	ప	ఫ	బ	భ	మ

నతి సూత్రాన్ని స్థూలంగా చెప్పాలంటే: ఋ-కార, ర-కార, ష-కారాల తరువాత చ-వర్గ, ట-వర్గ, త-వర్గ స్పర్శాల అడ్డులేకుండా వచ్చే న-కారం, ణ-కారంగా మారుతుంది. ఋగ్వేదప్రాతిశాఖ్య ఇదే విషయాన్ని నతి విభాగంలోని మొదటి మూడు సూత్రాల్లో వివరిస్తుంది. తరువాతి సూత్రాలలో ఈ సూత్రాలకు మినహాయింపులు, ఆ తరువాత ఈ మినహాయింపులకు మినహాయింపులు అలా. ఎంతో క్లిష్టమైన ఈ ధ్వని పరిణామాన్ని దాదాపు మూడువేల సంవత్సరాల క్రితమే మనవాళ్ళు శాస్త్రీయంగా విశ్లేషించి క్రోడీకరించడం అబ్బురపరిచే విషయం.

5.40 ఋకారరేఫషకారాః నకారం సమానపదే అవగృహ్యే నమంతి
అంతఃపదస్థం అకకారపూర్వాః అపి సంధ్యాః |

తాత్పర్యం: కకారం పూర్వపదంగా లేని ఋకార, రేఫ, షకారాలు (అవగ్రహతో వేరుచేయగలిగే) పదంలో తరువాత వచ్చే దంత్య న-కారాన్ని మూర్దన్య ణ-కారంగా మారుస్తుంది. సంధివల్ల ఏర్పడిన పదాలకు కూడా ఇది వర్తిస్తుంది.

ఉదాహరణలు:
పితృ-యానం = పితృయాణం (ఋగ్వేదం 10.2.7)
వృత్ర-హనా = వృత్రహణా (ఋగ్వేదం 3.12.4)
పరా-అయనం = పరాయణం (ఋగ్వేదం 10.19.4)
వి-సానం = వి-షానం = విషాణం (ఋగ్వేదం 5.44.1)
కృప-నీళం = కృపనీళం (ఋగ్వేదం 10.20.3)
క్రవ్య-వాహనః = క్రవ్యవాహనః (ఋగ్వేదం 10.16.11)
అక్ష-నహః = అక్షానహః (ఋగ్వేదం 10.53.7)
ఉష్ట్రానాం = ఉష్ట్రానాం (ఋగ్వేదం 8.46.22)
ఇంద్ర-హవాన్ = ఇంద్రహవాన్ (ఋగ్వేదం 9.96.1)

5.41 సంధ్యః ఊష్మా అపి అనింగ్యే |

తాత్పర్యం: గౌణ (secondary) ఊష్మం వల్ల కూడా న-కారం ణ-కారంగా మారుతుంది.

వివరణ: ఈ పంచమ పటలంలో మొదటి నలభై శ్లోకాలలో ఏ పరిస్థితులలో స-కారం ష-కారంగా మారుతుందో వివరిస్తారు. ఇప్పుడు అలా మార్పు చెందిన ష-కారం కూడా ఆపై వచ్చే న-కారాన్ని ణ-కారంగా మార్చగలదు అని చెబుతున్నాడు.

ఉదాహరణలు:
అధి + స్వని = అధి ష్వని (5.12) = అధి ష్వణి (ఋగ్వేదం 9.66.9)

5.42 న మధ్యమైః స్పర్శవర్గైః వ్యవేతం |

తాత్పర్యం: స్పర్శవర్గాలలో మూడు మధ్యవర్గాలు తగిలితే ఈ సూత్రం వర్తించదు.
వివరణ: చ-వర్గ, ట-వర్గ, త-వర్గ స్పర్శాలు మూడు మధ్యవర్గాలు. ఋకార, రేఫ, షకారాలకు ఈ మూడు మధ్యవర్గాల స్పర్శం తగిలితే ఈ సూత్రం వర్తించదు.

ఉదాహరణలు:
ఋజు-నీతీ = ఋజునీతీ (ఋగ్వేదం 1.90.1)
ఆ-వర్తనం = ఆవర్తనం (ఋగ్వేదం 10.19.4)
అరిష్ట-నేమిః = అరిష్టనేమిః (ఋగ్వేదం 1.89.6)

5.43 పరిప్రఋషీంద్రాదిషు చ ఉత్తమేన |

తాత్పర్యం: పరి, ప్ర, ఋషి, ఇంద్ర మొదలైనపదాలతో ప్రారంభిమైన సమాసాలకు ఇది వర్తించదు.

ఉదాహరణలు:
పరి-పానం = పరిపానం (ఋగ్వేదం 5.44.11)
ప్ర-మినంతి = ప్రమినంతి (ఋగ్వేదం 1.24.6)
ఋషి-మనాః = ఋషిమనాః (ఋగ్వేదం 9.96.18)
ఇంద్ర-పానః = ఇంద్రపానః (ఋగ్వేదం 9.96.3)
సు-ప్రపానం = సుప్రపాణం (ఋగ్వేదం 5.83.8)