నేను వ్రాసిన చతుర్విధ కంద మొకటి –
మొదటి కందము –
మిలమిల వెలుగులఁ గందము
గలిగెన్ బలు పలుకు విరుల – గమగమ లలరెన్
దెలుఁగున సొబగుల హారము
జెలగెన్ బలు ఛవుల హృదియుఁ – జిమ్మెను గళలన్
రెండవ కందము –
పలు పలుకు విరుల గమగమ
లలరెన్ దెలుఁగున సొబగుల – హారము జెలగెన్
బలు ఛవుల హృదియుఁ జిమ్మెను
గళలన్ మిలమిల వెలుగులఁ – గందము గలిగెన్
మూడవ కందము – మొదటి కందపు 3,4,1,2 పాదములు
నాలుగవ కందము – రెండవ కందపు 3,4,1,2 పాదములు
నల చతుష్కందము – మొదటి కందము –
భూమీశ దనుజ హారీ
శ్యామా నవమదనరూప – యవనిజభువనా
శ్రీమంత పరమ పురుషా
రామా పవనసుతపాల – రక్షితహవనా
రెండవ కందము –
నవమదనరూప యవనిజ
భువనా శ్రీమంత పరమ – పురుషా రామా
పవనసుతపాల రక్షిత
హవనా భూమీశ దనుజ – హారీ శ్యామా
మూడవ కందము – మొదటి కందపు 3,4,1,2 పాదములు
నాలుగవ కందము – రెండవ కందపు 3,4,1,2 పాదములు
జ-గణ చతుష్కందము –
మొదటి కందము –
రావమ్మ నాదు సాలకు
దేవీ నిను గొల్తునమ్మ – దినమున్ మనమున్
భావింతు భక్తి మలహరి
నీవే నను గనుము రాగ-నిలయా జననీ
రెండవ కందము –
నిను గొల్తునమ్మ దినమున్
మనమున్ భావింతు భక్తి – మలహరి నీవే
నను గనుము రాగనిలయా
జననీ రావమ్మ నాదు – సాలకు దేవీ
మూడవ కందము – మొదటి కందపు 3,4,1,2 పాదములు
నాలుగవ కందము – రెండవ కందపు 3,4,1,2 పాదములు
నా ఉద్దేశములో తెలుగులోని కందముల వర్గీకరణ ఆర్యకు సంబంధించినది. అందులో కందపు పాలు తక్కువ. కందములోని భిన్న రీతులను పాటిబండ మాధవరాయశర్మ తన ఆంధ్రమహాభారత ఛందఃశిల్పములో 16 విధములుగా భారతములోని ఉదాహరణములతో వివరించారు.
- (1) పథ్య – ఇందులో ఏ పాదమునకు ఆ పాదము స్వతంత్రముగా నుంటుంది.
- (2-4) ఆది, అంత్య, ఉభయ విపులలు – ఇందులో విపులత్వము (పదము ఒక పాదమునుండి మఱొక పాదమునకు చొచ్చుకొని పోవుట) క్రమముగా పూర్వార్ధములో, ఉత్తరార్ధములో, రెండు భాగములలో నుండును.
- (5-7) ముఖ, జఘన, మహా చపలలు – ఇందులో చపలత్వము (మొదటి పాదపు రెండవ, రెండవ పాదపు మొదటి గణములు జ-గణముగా నుండుట) పథ్యాకందములలో (పాదాంత విరామము గలిగినవి) పూర్వార్ధము, ఉత్తరార్ధము, రెండు భాగములలో నుండును. జ-గణ స్థానమునకు ప్రాముఖ్యత ఇవ్వబడినదే కాని ముందు వెనుకల గురువుల నియమమును గుఱించి చెప్పలేదు.
- (8-10) ముఖచపలాది, జఘనచపలాది, మహాచపలాది విపులలు – ఇందులో మూడు విధములైన చపలలకు పూర్వార్ధములో విపులత్వమునుంచుట.
- (11-13) ముఖచపలాంత్య, జఘనచపలాంత్య, మహాచపలాంత్య విపులలు – ఇందులో మూడు విధములైన చపలలకు ఉత్తరార్ధములో విపులత్వము నుంచుట.
- (14-16) ముఖచపలోభయ, జఘనచపలోభయ, మహాచపలోభయ విపులలు – ఇందులో మూడు విధములైన చపలలకు రెండు అర్ధములలో విపులత్వము నుంచుట.
కొక్కొండ వేంకటరత్నముపంతులు కూడ కొన్ని విధములైన కందములను సృష్టించారు. వాటిని నేను ఇంతకుముందే మఱొక చోట చర్చించినాను. నా ఉద్దేశములో మాధవరాయశర్మ వర్గీకరణ చాల విపులముగా నున్నది, గుర్తు పెట్టుకొనుట కొద్దిగా కష్టమే. నేను ఒక సులభమైన ప్రణాళికను ఇస్తున్నాను. అది –
1. పథ్యా కందము – ఇందులో నాలుగు పాదములు స్వతంత్రముగా నిలిచి ఉంటాయి.
పథ్యా కందము –
కృష్ణా యనంగ మనసునఁ
దృష్ణయు నాకెపుడుఁ గల్గు – దివ్య సుధలకై
కృష్ణా యనెదను మనికియుఁ
గృష్ణార్పణమగును వాని – గృపతో ధరపై
2. విపులా కందము – ఇందులో పూర్వ భాగము, ఉత్తర భాగము లేక రెండు భాగములలో విపులత్వము (పదములు చొచ్చుకొని పోవుట) ఉంటుంది.
విపులా కందము –
కందము కవి కందము, మా-
కందము పికములకు, నీల – గగనమ్మునకున్
గందము లందము, సమవ-
స్కంద మ్మందమగుఁ గోట – కవనీతలిపై
3. చపలా కందము – ఇందులో పూర్వ భాగము, ఉత్తర భాగము లేక రెండు భాగములలో చపలత్వము (మొదటి పాదములో రెండవ, రెండవ పాదములో మొదటి గణము జ-గణముగా నుండుట) ఉంటుంది. ఈ చపలత్వము రెండు గణములకు ఉండవలెను. నా ఉద్దేశములో ఒక గణమునకు చాలదు.
చపలా కందము –
రామా రఘూత్తమా వి-
క్రమార్క వంశాబ్ధి సోమ – రసమయహృదయా
శ్యామా నవాభిరామా
నమామి యంచెపుడు గొల్తు – నవరాగమయా
4. అతివిపులా కందము – ఇంతవఱకు నాకు తెలిసి ఎవ్వరు చెప్పని ఒక నియమమును ఇక్కడ ఇస్తున్నాను. ఇది కన్నడ, తెలుగు కందముల ప్రత్యేకత. విపులత్వమును ఆపాదించుటలో అందఱు మొదటి రెండు పాదములను, చివరి రెండు పాదములను మాత్రమే పరిగణించినారు. కాని మన ద్రావిడ భాషలలోని కందములలో ఈ విపులత్వము రెండు అర్ధములకు, అనగా రెండవ మూడవ పాదములకు, కూడ వర్తిస్తుంది. దీనికి చక్కటి ఉదాహరణము నన్నయభట్టు వ్రాసిన మొదటి కంద పద్యమే. అందులో రెండవ పాదము “ఉ” తో అంతమై మూడవ పాదము “త్తమ” తో ప్రారంభమవుతుంది. “ఉత్తమ” అనే పదము ఇలా రెండు భాగములలో గలదు. ఇలాటి ఉదాహరణములను మనము కావ్యములలో సులభముగా గ్రహించవచ్చును. ఇట్టివి సంస్కృత ప్రాకృతములలో పాదాంత విరామయతి నియమముచేత ఉండదు లేక అరుదు. కావున ఇది ఒక ముఖ్యమైనదనే నా భావన.దీనిని అతివిపుల అని పిలువ దలచినాను.
అతివిపులా కందము –
విపుల స్కంధద్వయ, మతి
విపులమ్మగు కన్నుదోయి – వెలుఁగులు, కడు రో-
సపు మీసమ్ములు, కన నతి
విపులమ్మగు హృదయసీమ – వెన్నుఁడ నీదౌ
ఒక విపుల గాని అతివిపుల గాని పథ్యగా నుండుటకు వీలు కాదు. కాని చపలాకందము విపులగా, అతివిపులగా, పథ్యగా నుండవచ్చును.