ఈ సంగీత సౌరభంలో ఇంకొక విశేషం కూడా ఉంది. ప్రతీ సంపుటిలోనూ వచ్చిన రాగాల మీద చివర్లో రాగం ఆరోహణ, అవరోహణ, రాగ సంచారం, విశేష ప్రయోగాలు వంటివి అదనంగా ఇవ్వడం. సాధారణంగా వినికిడి ద్వారానూ, లేదా గురుముఖంగానూ కొంత రాగసంచారం వంటివి అలవాటయినా, ప్రతీ రాగం గురించీ అందరికీ తెలియకపోవచ్చు. సంగీత విద్యార్థులకి కొంచెంగా రాగం తెలిసినా, ఈ పుస్తకంలో ఇచ్చిన దాని తాలూకు సంచారం సాధకం చేస్తే రాగం మీద పట్టు దొరుకుతుంది. సంగీతం నేర్చుకోవడంలో ప్రాథమిక, మాధ్యమిక స్థాయి ఉన్న విద్యార్థులకే కాకుండా, గురువులకు కూడా ఉపయోగపడే పుస్తకం ఈ సంగీత సౌరభం. పాఠం చెప్పేటప్పుడు ప్రామాణికంగా, ప్రతీ పాటా, స్వరమూ శాస్త్రీయంగా ఒకటికి పలుమార్లు పరీక్షించి స్వర దోషాలు లేకుండా ఇచ్చిన ఈ పుస్తకం గురువులకు ఎంతో సహాయకారిగా ఉంటుంది.

సంగీత సౌరభం లాంటి గొప్ప కార్యాన్ని ఇంతవరకూ ఏ సంగీతజ్ఞుడూ సాధించలేదంటే అతిశయోక్తి కాదు. త్యాగరాజు కీర్తనల మీద, దీక్షితార్ కృతులమీదా విడిగా వచ్చి వుండవచ్చు కానీ అనేకమంది వాగ్గేయకారుల రచనలు ఒకే చోట పదిలపరచడం మాత్రం జరగలేదు. శుద్ధమైన కర్ణాటక సంగీతాన్ని పరిరక్షించాలన్న తపనతో కంకణం కట్టుకుంటే తప్ప ఇలాంటివి సాధ్యపడవు.

మనోధర్మ సంగీతం

తెలుగులో ప్రామాణిక నిఘంటువు లేనట్లుగానే కర్ణాటక సంగీతానికి కూడా ప్రామాణిక పాఠ్యగ్రంథాలు లేవు. ముఖ్యంగా మధ్యమస్థాయి నుండి ఉత్తమస్థాయికి వెళ్ళే విద్యార్థులకోసం ప్రత్యేకమయిన గ్రంధాల్లేవు. రాగం-తానం-పల్లవి, మనోధర్మ సంగీతం ఇవన్నీ గురుముఖంగా నేర్చుకున్నా ప్రతీ రాగానికీ సంబంధించి ఎక్కడా ఈ వివరాలు నిక్షిప్తమయినట్లు కనిపించదు. మనోధర్మ సంగీతం అంటే ఏవిటో, కొద్దిపాటి వివరణలతో ఉంటుంది కానీ అది ఎలా అనుసరించాలి, ఏ ఏ నియమాలూ, సూత్రాలూ పాటించాలి వంటివి కూలంకషంగా చర్చించిన పుస్తకాలు చాలా అరుదు. పినాకపాణి గారి మనోధర్మ సంగీతం ఆ లోటుని తీరుస్తుంది.

మనసిజ – వర్ణము – హిందోళం – శ్రీపాద పినాకపాణి భజగోవిందం – రాగమాలికకస్తూరీతిలకం – రాగమాలిక వనితరో – ఏ వన్నెలేలనే – జావళీ

కవిత్వంలో ఆశుకవిత్వం లాంటిదే సంగీతంలో మనోధర్మ సంగీతం. కవిత్వం ఒక అంశమ్మీద ఆశువుగా చెప్పినట్లే సంగీతంలో ఒక రాగాన్ని తీసుకొని ఆశువుగా స్వరకల్పన చేయడాన్ని మనోధర్మ సంగీతం అంటారు. స్వరకల్పన, రాగము, నెరవు, పల్లవి, మనోధర్మ సంగీతానికి ఉదాహరణలుగా చెప్పచ్చు.

సూక్ష్మంగా – స్వరకల్పన అంటే తాళాన్ని అనుసరిస్తూ చేసే రాగ విస్తారణ. నెరవు అంటే – పాటకున్న సాహిత్యంలోని ఒక వాక్యాన్ని లేదా పాదాన్ని తీసుకొని రాగ బద్ధంగా పదే పదే మారుస్తూ పాడటం.

“గౌరవ ప్రదమైన సంగీత జ్ఞానం కలిగిన గురువుల వద్ద అభ్యాస సంగీతం నేర్చుకొని, దీక్షతో శ్రద్ధగా తగినంతకాలం సాధకం చెయ్యడమే కాకుండా, ప్రసిద్ధ గాయకుల సంగీతం విశేషంగా వినిన శిష్యులకు లయజ్ఞానం, స్వరజ్ఞానం, రాగజ్ఞానం అలవడతాయి. ఆ విధమైన కృషి చేయలేని, చేసినా మనోధర్మ సంగీతం అలవడని, విద్యార్థులు చాలామంది ఉంటారు. వీరికే శ్రద్ధ, పట్టుదల, తాపత్రయమూ ఎక్కువగా ఉంటాయి కూడాను. సాధారణంగా ఈ రెండవ తెగకు చెందిన విద్యార్థులను ‘మనోధర్మ సంగీతం చెప్పేదేమిటి?’ అని తోసి వేయడమేనా, వారి చేత కూడా రాగం, స్వరకల్పనా, నెరవూ పాడించడానికి వీలుందా? వీలున్నది అని చెప్పే జవాబే ఈ పుస్తక రూపంగా మనవి చేసుకుంటున్నాను.”

నొటేషన్ లిఖిత పూర్వకంగా రాయడం పట్ల కూడా పినాకపాణిగారికి నిర్దిష్టమయిన అభిప్రాయం ఉంది. “…అభ్యాస సంగీతం క్షుణ్ణంగా నేర్చి సాధకం చేసిన విద్యార్థులకే జ్ఞానం కలుగుతుంది. సాధారణంగా కొద్దో గొప్పో నొటేషను వ్రాయనేర్చిన వారికి పాడిన పాట పాడినట్లే అనుస్వర సహితంగా, లయబద్ధంగా వ్రాయడానికీ పుస్తకం సహకరిస్తుంది. అచ్చంగా పాట పాడినట్లే వ్రాసిన నొటేషను కాకపోతే అది ఎందుకూ పనికి రాదు…” అని సంగీతంలో, ముఖ్యంగా పాటలకి నిర్దిష్టమయిన స్వరరచన ఎందుకవసరమో పినాకపాణి చెప్తారు.

సంగీతంలో ఒక స్థాయికి వస్తే కానీ మనోధర్మ సంగీతం రాదు. సూచనప్రాయంగా సూత్రాలు పాటిస్తూ గురుముఖంగా నేర్చుకున్నా, ఎవరికి వారు స్వతహాగా పెంపొందించుకోవాల్సిన ఈ నేర్పు ఒక పద్ధతిగా నేర్చుకుంటే సులభం అవుతుందన్నది పినాకపాణి వారి అభిప్రాయం. వారి మాటల్లో తరువాత తరాలకి సంగీతం ఎలా అందించాలన్న తపన కనిపిస్తుంది.

“తమిళనాడులో సంగీతం గురువు వద్ద అభ్యసించకపోయినా, సంవత్సరాలపాటు రాగాలాపన విని, విని, వినికిడి అనుభవంతోనే రాగాలు పాడగలిగిన వ్యక్తులు చాలా మంది ఉన్నారు. ఆంధ్రదేశంలో శాస్త్రీయ సంగీతం అంత ధారాళంగా వినబడడానికి మనం నోచుకోలేదు. అందుచేతనే సంగీతం యధావిధిగా నేర్చిన విద్యార్థులకు కూడా రాగం పాడే శక్తి రావడం లేదు. గురువే రాగం పాడుతూ విద్యార్థి చేత పాడిస్తూ నేర్పాలి. చెప్పగా, చెప్పగా అభ్యాసం సంగీతం నేర్చిన విధంగానే రాగం కూడా వచ్చేస్తుంది విద్యార్థికి. నొటేషను వ్రాసి, చదువనేర్చిన విద్యార్థికి ప్రసిద్ధ రాగములలో తరచూ వినబడే సంగతులని స్వరపరిచి వ్రాసిచ్చి, వాటిని కంఠోపాఠంగా వచ్చేవరకూ చెప్పి, పాడించాలి. స్వరకల్పన పాడుతూ పాడించినట్లే రాగం కూడా గురువు నేర్పాలి. కల్పన సంగీతం అభ్యాస సంగీతం వలెనే పాఠం చెప్పి నేర్పించాలి ప్రతీ విద్యార్థికీను…”

డా. శ్రీపాద శతజయంతి వేడుక

మేళరాగమాలిక పినాకపాణిగారి మరో ఉత్కృష్టమయిన సంగీత రచన. కర్ణాటక సంగీతంలో ప్రధానంగా ఉన్న 72 మేళకర్త రాగాలతోనూ చేసిన రాగమాలిక. ఈ 72 రాగాల మేళరాగమాలిక మొదట రచించింది మహావైద్యనాథయ్యర్. పినాకపాణిగారి పుస్తకంలో అసలు ఈ రాగమాలిక ఎలా పాడాలీ, ఏ ఏ రాగాలు పాడేటప్పుడు ఎలాంటి జాగ్రత్తలూ, శ్రద్ధా తీసుకోవాలీ అన్న విషయాలు ఎంతో వివరంగా, సులభంగా అర్థం అయేట్టుగా ఉంటాయి. ఈ మేళరాగమాలిక పాడటం ఒక దుస్సాధ్యమనుకునే వారికి పినాకపాణిగారి వివరణ ఒక వరం లాంటిది. అలాగే, కర్ణాటక సంగీతంలో అతి క్లిష్టమయిన ప్రక్రియ రాగం-తానం-పల్లవి లోని పల్లవి సంప్రదాయం గురించి పల్లవి గాన సుధ పుస్తకంలో చర్చించారు. ఇందులో కొన్ని పల్లవులు వీరి శిష్యులు నేదునూరి కృష్ణమూర్తి, మల్లాది సూరిబాబు, తదితరులు వారి కచేరీల్లో పాడేవారు.

వద్దని నేనంటినిగా – జావళీ పలుకు తేనెల తల్లి – అన్నమయ్య మోసమాయె – ఆహిరి- క్షేత్రయ్య గురులేక ఎటువంటి గుణికి – త్యాగరాజు

కేవలం సంగీతానికి సంబంధించిన పుస్తకాల రచనే కాకుండా ఆయన స్వయంగా ఎన్నో కృతులకి స్వరాలు కట్టారు. అన్నమయ్య, క్షేత్రయ్య పదాలకు ఎన్నిటికో ఆయన స్వరరచన చేశారు. పినాకపాణిగారే కొన్ని కృతులు, వర్ణాలు కూడా రచించారు. ఈ క్రింది ‘మనసిజ’ హిందోళ వర్ణం, భజగోవిందం వంటివి ఈయన చేతులమీదుగా స్వరాలు దిద్దుకున్నవే!

శ్రీపాద పినాకపాణి స్వరపరిచిన/గానం చేసిన కొన్ని సంగీత రచనలు: 1. మనసిజ – వర్ణము – హిందోళం – శ్రీపాద పినాకపాణి; 2. భజగోవిందం – రాగమాలిక – పూర్వికళ్యాణి – హిందోళం – కుంతలవరాళి – కాపి – ఆదిశంకరాచార్య; 3. కస్తూరీతిలకం – రాగమాలిక; 4. వనితరో – ఏ వన్నెలేలనే – జావళి; 5. వద్దని నేనంటినిగా – జావళి; 6. పలుకు తేనెల తల్లి – అన్నమయ్య
7. మోసమాయె – ఆహిరి- క్షేత్రయ్య; 8. గురులేక ఎటువంటి గుణికి – త్యాగరాజు — ఈ వ్యాసంతో జతచేసినవి, ఆయన ప్రతిభకి ఒక చిన్న మచ్చుతునక మాత్రమే.

స్వతహాగా వైద్యులు కావడం వలన రోగానికి కారణం వెతికినట్లే, సంగీతం ఎలా నేర్పాలి, ఎలా నేర్పితే సులభతరం అవుతుంది అన్నవి ఎంతో ఆలోచన పెట్టి పరిశోధన చేసిన పినాకపాణిగారికి ‘గురుర్బ్రహ్మా – గురుర్విష్ణుః – గురుర్దేవో మహేశ్వరః’ అన్న సూక్తి అక్షరాలా వర్తిస్తుంది.

చాలామంది సంగీత విద్వాంసులకి పాటలు పాడీ, కచేరీలు చేసీ సొమ్ము చేసుకుందామనే ఉంటుంది తప్ప, పదిమందికీ తమ జ్ఞానాన్నీ, విద్యనూ అందించే గుణం ఉండదు. ఉన్నా అది అసంపూర్ణంగానే ఏ కొద్దిమందికో తప్ప అందదు. పినాకపాణి గారి లాంటి వ్యక్తులు అరుదుగా ఉంటారు. అందుకే ఆయన గురువులకి గురువు.

జెజ్జాల కృష్ణ మోహనరావుగారికీ, మేడూరు సుబ్బలక్ష్మి గారికి, తమ వెబ్‌సైట్ నుంచి చిత్రాలకు అనుమతి నిచ్చిన శభాష్.కామ్ వారికీ నా కృతజ్ఞతలు. ఆడియోలు సంగీతంషేర్.ఆర్గ్ వారినుంచి సేకరించబడ్డాయి.

ఉపయుక్త గ్రంథసూచి

1. సంగీత సౌరభం 1,2,3,4 సంపుటాలు – శ్రీపాద పినాకపాణి – 1999 – తిరుమల తిరుపతి దేవస్థానం ప్రచురణ.
2. మనోధర్మ సంగీతం – శ్రీపాద పినాకపాణి – 1992- తెలుగు విశ్వవిద్యాలయం – హైద్రాబాదు.
3. అన్నమయ్య పదసౌరభం – నాద సుధాతరంగిణి – 1994 – విశాఖపట్నం.
4. క్షేత్రయ్య పదములు – గిడుగు వేంకట సీతాపతి – 1952- పిఠాపురం మహారాజా వారి ప్రచురణ.
5. క్షేత్రయ్య పదములు – విస్సా అప్పారావు – 1950 – ఆంధ్ర గాన కళా పరిషత్తు – రాజమండ్రి.