1. నేపథ్యం
‘శ్రీయన గౌరినాఁబరఁగు…’ అనే పద్యంతో మహాభారత రచనకు ఉపక్రమించాడు తిక్కన మహాకవి. ఈ పద్యంలో హరిహరాత్మకమైన మూర్తిని, ‘పరతత్త్వాన్ని’, కొందరు ‘విష్ణురూపాయనమః’ అంటే, ఆ మూర్తినే మరికొందరు ‘నమఃశివాయ’ అంటారట. కానీ హరిహరనాథుడు ఒకడే దేవుడుకాబట్టి తిక్కన ఒకే నమఃశబ్దాన్ని ప్రయోగించాడు. అది రెండు పేర్ల మధ్యలో పెట్టి రెండింటికీ అన్వయించేట్టు చెయ్యటం తిక్కన కవితాశిల్పానికి మొట్టమొదటి ఉదాహరణ. ఇక్కడే తెలుగు క్రియ వాడవలసి వస్తే ఈసౌలభ్యం సాధ్యం అయ్యేది కాదు.
తిక్కన కవితామహత్వాన్ని కేతన మొదలు శ్రీశ్రీ దాకా అంతా మెచ్చుకొన్నవాళ్ళే. తిక్కనది ‘అపూర్వార్థశబ్దచారుకవిత’ అని కేతన, ‘తనకావించిన సృష్టితక్కొరులచేతంగాదు’ అని ఎర్రన, ‘రసాభ్యుచితబంధం’ అని శ్రీనాథుడు, తిక్కన ‘కవిబ్రహ్మ’, ‘ప్రణుతబహుదేశ కవిరాజి’ అని పిల్లలమర్రి పినవీరభద్రుడు అన్నారు. విశ్వనాథ ‘తిక్కన శిల్పంపుఁదెనుఁగు తోట’గా ఉపమించాడు.
ఒక కవి కవిత్వలక్షణాలను నిర్వచించినప్పుడు, ఆ నిర్వచనాలనే కొలబద్దలుగా తీసుకొని అతని రచనలు ఆ లక్షణాలకు ఎంత సరిపడతాయి అని పరిశీలించటం ఒక విమర్శన పద్ధతి. సుకవిత్వ లక్షణాలను తిక్కన చెప్పినంత వివరంగా మరే తెలుగు కవి చెప్పలేదు. వాటి సారాంశం: ‘వికసించిన పూరేకుల సౌరభాన్ని గంధవహుడు విస్తరింపజేసినట్టుగా, భావానికి అనుకూలమైన ‘పలుకులు’ ఏరుకోటం, ఆ పలుకులను ‘సరిగ్రుచ్చేట్టు’ ఒకదానితో ఒకటి చేర్చటం అనే నేర్పు కవికి ఉండాలి. ‘పలుకులపొందు’ లేకుండా ‘రసభంగం’ చేస్తూ, పాతబడ్డమాటలైనా తననేర్పుతో మనస్సు ‘అలరింపలేక’, ఎవరూ తొక్కని మార్గమే తమ గొప్పతనంగా లోకులు నవ్వేట్టు ప్రవర్తించే కుకవులు దుర్విటులవంటివారు. అర్థానికి సరిపడే మాటలనే ఏరుకోవాలి యతులు, ప్రాసలు ఇష్టం వచ్చినట్టు పులిమి పుచ్చగూడదు. తెలుగు విశేషణాలు సంస్కృత శబ్దాలతో కలిపి వాడితేనే బాగుంటుంది. వీలైనంతవరకు సంస్కృత విశేషణాలు పరిహరించటం తిక్కన ఉద్దేశం.
‘పరిణితి గల కవి సరసులైనవాళ్ళు మెచ్చుకొంటేనేగాని తన కవిత్వం గొప్పదని భావించడు. జాత్యము గాని సంస్కృతం కేవలం అందంగా ఉంటుందని వాడను (ఇక్కడ జాత్యం అంటే సందర్భశుద్ధి గలిగి ఉండటం), శ్రుత్యనురూపంగా ఉందని వేరువేరు అక్షరాలకు ప్రాస వేయను. ‘అలతి అలతి’ తునకలతో కాహళ సంధించినట్టు – లలిత పదాలతో, హృద్యపద్యాలతో కథ ఘటితపూర్వాపరమై ఉండేట్టు అమరుస్తాను’ (ని. రా.5-9, 14-16).
తనను గురించి తానే చెప్పుకుంటూ, ‘అమలోదాత్త మనీష నేనుభయకావ్య ప్రౌఢిఁ బాటించుశిల్పమునంబారగుఁడన్’ అన్నాడు. నిర్వచనోత్తరరామాయణం రాసే నాటికన్నా మహాభారతం రాసే నాటికి తిక్కన వయస్సులోనూ, భావాల్లోనూ చాలా పరిణతస్థితికి వచ్చినట్టు తెలుస్తుంది. శివభక్తుడు, హరిహరనాథ భక్తుడైనాడు. సత్కవుల మెప్పుకు గాక ‘ఆంధ్రావళి’ మోదం కోసం భారతరచనకు ఉపక్రమించాడు. ‘ప్రౌఢులు వచనం లేకుండా పద్యాల్లోనే రాస్తారు’ అన్నవాడు ‘పద్యముల గద్యములన్’ మహాభారతం రాస్తానన్నాడు. ‘శిల్పమునంబారగుఁడన్ గళావిదుఁడ’ నన్నవాడు, ‘నా నేర్చినభంగిఁ జెప్పి వరణీయుఁడ నయ్యెద భక్తకోటికిన్’ అన్నాడు.
తిక్కన రచనలోని స్వతంత్రమైన అనువాద విధానాన్ని, నాటకీయ శైలిని, హరిహరనాథ తత్వాన్ని, తిక్కన వాడే సంస్కృతాంధ్రశబ్దాల పాళ్ళను గురించి ఎందరో రాశారు. ఇదివరకు ఎవ్వరూ చెప్పని తిక్కన రచనావిశేషాలను గురించి ముఖ్యంగా ఈ వ్యాసంలో ప్రస్తావిస్తాను. వైదికమతానికీ సంస్కృతభాషకు ముడిపెట్టి, వీరశైవులు శైవమతంతో పాటు దేశిచ్ఛందస్సులను, జానుతెనుగును ప్రోత్సహించాలనే ఉద్యమం లేవదీశారు. కాని, జానుతెనుగులో రాయాలన్న ప్రతిజ్ఞను నిర్వహించలేకపోయారు. వైదికమతాన్ని హరిహరనాథ సామరస్యరూపంగా బలపరుస్తూ, తెనుగు నుడికారాన్ని మతోద్యమభాగంగా కాక వేరుచేసి తన రచనలో దేశభాషకు ఉదాత్తభావోన్మీలనశక్తి ఉన్నదని తన రచన ద్వారా తిక్కన నిరూపించాడు. మతవిషయంలోనూ భాషా విషయంలోనూ అతివాదులను తిక్కన ఓడించాడు.
2. రచనాశిల్పం
తిక్కన సుకవిత్వ లక్షణాల్లో ఒకటిగా ‘పలుకులపొందు’ను పేర్కొన్నాడు. ఇదొక కొత్త పారిభాషికపదం. కవి చెప్పదలచుకొన్న భావవ్యక్తీరణకు ఏవి అనువైన మాటలు, పదబంధాల్లో ఏమాట ఏమాటతో కలిస్తే ఇది సాధ్యమౌతుంది అనేది కేవలం ప్రతిభావంతుడైన సత్కవికి మాత్రమే తెలుస్తుంది. తన ‘నేర్పు’తో కవి పాతపడ్డ మాటలతో కొత్త పదబంధాలు సృష్టించుకోగలడు. పొడి మాటలు ఎప్పుడూ పాతవే కాని మాటల ‘పొందు’తో సృష్టించే కొత్త కలయికలు రచయిత ప్రతిభావ్యుత్పత్తులను బట్టి, సృజనాత్మక శక్తిని బట్టి అనంతంగా ఉంటాయి. పొడిమాటలు అంకెల లాంటివి. అంకెలకు సూత్రాలుండవు కానీ అంకెల కలయికలకు సూత్రాలుంటాయి. ఆ సూత్రాలవల్ల ఏర్పడే సంఖ్యలు అనంతం, అవి కొత్తవి. పాత మాటలతో కొత్త పదబంధాలను సృష్టించి అపూర్వార్థాన్ని పుట్టించవచ్చు. ‘మెత్త,’ ‘పులి’ పాతమాటలే. కానీ ధర్మరాజును తిక్కన ‘మెత్తని పులి’ అని వర్ణించటంవల్ల దాని ధ్వన్యాత్మకమైన కొత్త అర్థం తెలుగు భాషలో అపూర్వం. ఇది తెలియని విమర్శకులు తిక్కనకు పాతమాటలు / వాడుకలో లేని మాటలు (archaic words) అంటే ఇష్టం లేదని రాశారు.
పదబంధాలు నాలుగు రకాలు: సమాసాలు, శబ్దపల్లవాలు, నుడికారాలు, తదితరాలు. తెలుగు మాటలతో సంస్కృతంలో లాగా దీర్ఘసమాసాలు సాధ్యం కాదు. అవయవాలైన పదాల అర్థంతో కొన్ని సూత్రాలను బట్టి పదబంధం అర్థం అయితే దాన్ని సమాసం అంటారు.
‘అంపపాన్పు’ = అమ్ములతో చేసిన పాన్పు, ‘మట్టిబొమ్మ’ = మట్టితో చేసిన బొమ్మ. ఇది సూత్రబద్ధం కాబట్టి మనం ‘తో-చేసిన’ సంబంధం ఉన్న కొత్తపదాలతో ఎన్నైనా కొత్త సమాసాలు సృష్టించవచ్చు, ఉదా. బంగారపు ఉంగరం, వెండి కంచం, గాజు సీసా, స్టీలు కుర్చీ, మొదలయినవి. సప్తమ్యర్థంలో బావినీళ్ళు (‘లో ఉన్న’), ష్ఠ్యర్థంలో చెరువుకట్ట, కాలి అందె, ముక్కు పుడక (‘కు ఉన్న’, ‘యొక్క’), మొదలయినవి. అవయవార్థాల సముదాయంవల్ల అవయవి అర్థం నిష్పన్నం కాకపోతే అవి నుడికారాలు, ఉదా. పెద్ద ఇల్లు (=పెద్దదైన ఇల్లు) సమాసం; పెద్దమనిషి (పెద్దగా ఉన్న మనిషి కాదు,పెద్దతనంతో ప్రవర్తించే మనిషి) నుడికారం; అలానే మెత్తని పులి, పెట్టని కోట, మొదలైనవి నుడికారాలు (idioms). ఇక శబ్దపల్లవాలు క్రియాపదాలలో అంతమయ్యే నుడికారాలు, ఉదా. కొనియాడు, చనిపోవు, మొదలైనవి. పై రెండు తెగల్లోకి చేరనివి విస్తృతపదబంధాలు (phrases) అనవచ్చు ఉదా. గుర్రములును ఏనుగులు లేని బయలు. ఇలాంటివి కొన్ని సూత్రాలను బట్టి పదాల కలయికతో ఏర్పడిన వాక్యావయవాలౌతాయి. క్రియాజన్య విశేషణాలకు విశేష్యాలు చేరి ఏర్పడే కొన్ని పదబంధాలు ఇప్పటి తెలుగులో: అన్నంతినేచెయ్యి (తృతీయ), అన్నంతినేకంచం (సప్తమి), అన్నంతినేబల్ల (సప్తమి), అన్నంతినేమనిషి (కర్త, ప్రథమ), ఇత్యాదులు. వాక్యావయవాల పరస్పరాన్వయం కూడా ‘పలుకులపొందు’ను బట్టే ఉంటుంది.
2.1 సమాసాలు
మూడు నాలుగు పదాలకు మించిన కలయిక తెలుగులో అరుదు. పూర్వస్థానంలో త్రికం (ఆ ఈ ఏ), నామం, విశేషణం, సంఖ్యావాచకం నియతక్రమంలో ఉండవచ్చు. తెలుగులో విశేషణాలు తక్కువ కాబట్టి, ఎక్కువ సమాసాల్లో నామాలే విశేషణార్థంలో వస్తాయి. తిక్కన వాడినన్ని దేశ్యసమాసాలు మరి ఏ ఇతర తెలుగుకవీ వాడలేదు. (వి = విశేష్యం, విణ. = విశేషణం, నా.విణ. = నామ విశేషణం). తిక్కన భారతం నుంచి ఉదాహరణలు:
అరదంబుల ఇఱుకటంబు (నా. విణ.+ వి.)
అమ్ములవాన (నా. విణ.+ వి.)
అవ్వెడందవాతియమ్ము (త్రి. + విణ.+ నా.విణ. + వి.)
అంపపాన్పు
అంపమూడమంచు
అంపపెనుజీకటి
ఆవులనేయి ‘ఆవుపాలనుంచి తీసిన నేయి’
ఈఁగకాలియంత
ఎరగలిచిచ్చు
ఎఱకలగాలి
కండగరువంబు
కడిందిపగఱు (-మగండు, -మగంటిమి, -మగల్),
కయ్యంపుకడంక (-జూదము, -టలజడి, -నేల, -మాట, -వేడుక, -జోలి, -బులుపు, -వెరవు)
కారెనుపోతు ‘అడవిదున్నపోతు’
చిక్కనిపోటుమానిసి
చిచ్చఱకన్ను
చీరపేను
తమ్ముఁగుఱ్ఱలు (వి. + వి. ద్వంద్వసమాసం)
తెలికన్నుగవ
నలుగడలు
నలుగాలివానఁ (బకక్షులు…) ‘చతుష్పాత్తులలో…’
నిడుఁద్రాట (long rope)
నెత్తురుమడువు (-వఱ్ఱు, -వాన, -వెల్లి, -సోన)
పసరపుటెంపప్రోవులు
పాఁపతూపు ‘నాగాస్త్రం’
పాఁపరమ్ము
పాముటమ్ము
పీనుఁగునంజుడు
పేరడలు (-అడవి, -అలుక, -ఆకలి, -ఉక్కు, -ఉచ్చు, -ఉరము, -ఎలుఁగు, -ఏనుంగులు, -ఓలగము)
పొడుపుగొండ ‘ఉదయాద్రి’
పొత్తినూలిప్రువ్వు ‘పట్టుపురుగు’
పోటుమగలు (-బంటు) ‘యుద్ధవీరులు’
ప్రేలరిమాటలు
ప్రేముడి పలుకులు
మగపాడి ‘శూరులధర్మం’
మెఱుఁగువాలంపగములు
పైవాటిలో కొన్నింటిని సంస్కృతంలో చెప్పటం సాధ్యంకాదు కొన్ని సంస్కతానువాదాలైనా స్వాభావికంగా ఉంటాయి. ఇవన్నీ తిక్కన కాలంలో వాడుకలో ఉన్నవి కాదు. చాలావరకు ఆయన సంస్కృతమూలాలను మరుగు పరిచేట్టు మొదటిసారిగా సృష్టించినవే.