9. ఉపమానసౌష్ఠవం

సామాన్యభాషకు, కవితాభాషకు ఉన్న భేదం ప్రధానంగా అనువైన మాటలను ఏర్చటం లోనూ, కూర్చటం లోనూ ఉంటుంది. ఇంగ్లీషులో దీన్నే ‘selection and combination’ అంటారు. వాటి నిర్వచనం:

“The selection is produced on the basis of equivalence, similarity, dissimilarity, synonymy and antonymy. While the combination, the building up of the sequence, is based on contiguity. The poetic function projects the principle of equivalence from the axis of selection to the axis of combination”.

– [Seymour Chatman & Samuel R. Levin, Essays on Language and Literature, p. 303].

ఒక వస్తువును గురించో, వ్యక్తిని గురించో, సన్నివేశాన్ని గురించో చెప్పదలుచుకొన్న కవికి తత్సదృశానుభవాలు గుర్తుకువచ్చి, సాదృశ్యస్ఫోరక శబ్దాల వాడుక వల్ల వర్ణించే విషయాన్ని ఉద్దీపితం చేస్తాడు. ఉపమ కవితాభాషకు ప్రాణం. సాదృశ్యం, సమధర్మం ఏ పరిస్థితుల్లో ఏయేవస్తువులకు ఎలా ఆరోపించటం సాధ్యమౌతుందో సృజనాత్మకశక్తి గల కవికి తెలుస్తుంది. పోలికలు సామాన్యభాషా వ్యవహారానికి గూడా చేవ నిస్తాయి. మామూలు వాడుకలోనూ మనం తరచుగా వినేవి: ‘పసిగుడ్డు, రెక్కలు కొట్టేసిన పక్షిలా, పనసపండులాంటి పిల్లవాడు, మూకుడు లాంటి మొహం, కాలుగాలినపిల్లి, ముగ్గుబుట్టలాంటి తల, గుమ్మడిపండులాంటి బొజ్జ’ మొదలైన ఉత్ప్రేక్షలు ఒక సంస్కృతికి, సమాజానికి ప్రతిబింబాలు. కవి తాను చూసిన, విన్న, పరిశీలించిన పరిసరప్రపంచం నుంచి ఈ సాదృశ్యాలను స్వాభావికంగా దర్శిస్తాడు. ‘చెంపకు చేరడేసి కండ్లు, కోటేరేసిన ముక్కు, పూచిన తంగేడులా ఉంది’ లాంటివి తెలుగు సంస్కృతికి సహజమైన పోలికలు. స్వతంత్రమైన భావనాశక్తి ఉన్న కవుల కొత్త సాదృశ్యాలను సృష్టిస్తారు. వాల్మీకి కాళిదాసులు ఆ కోవకు చెందిన వారు.

‘పద్మాల్లాంటి కళ్ళు, అరటిబోదెల లాంటి ఊరువులు, తుమ్మెదలగుంపులాంటి జుట్టు’, మొదలైనవి సంస్కృతసాహిత్యంనుంచి వచ్చిన కవిసమయాలు. ‘కవిసమయం’ అంటే ఏది దేంతో సాదృశ్యం కలిగి ఉంటుందో వాటిని ఒక జాబితాచేసి కవిగాండ్లను స్వేచ్ఛగా వాడుకోమని లాక్షణికులు కల్పించిన సంకేతం. స్వతంత్రభావనాశక్తి లేని కవులు అశ్రమంగా వాటిని వాడుకోవచ్చు.

ఉపమానోపమేయసంబంధాన్ని నాలుగు రకాల విశ్లేషించవచ్చు. ఉపమానం గాని, ఉపమేయం గాని, మూర్తం, దృష్టిగోచరం (concrete) కావచ్చు అమూర్తం, అవ్యక్తం, అగోచరం (abstract) కావచ్చు. ఈ రెంటి కలయికతో నాలుగు భేదాలు ఏర్పడతాయి.

ఉపమేయం	ఉపమానం
1. మూర్తం (concrete)	మూర్తం (concrete)
2. మూర్తం (concrete)	అమూర్తం (abstract)
3. అమూర్తం (abstract)	మూర్తం (concrete)
4. అమూర్తం (abstract)	అమూర్తం (abstract)

ఈ నాలుగు రకాల ఉపమానాలు తిక్కనలో కనిపిస్తాయి. వాల్మీకి ఉపమాచక్రవర్తి. అశోకవనంలో హనుమంతుడు చూసినప్పుడు సీతాదేవి కనిపించిన తీరు ఇరవై, ముప్ఫై అరుదైన ఉపమానాలతో ఆ మహాకవి వర్ణిస్తాడు. ఇవి కవిసమయాలు కాదు. ప్రపంచసాహిత్యంలోనే అలాంటి పోలికలు అరుదు. ‘సీత మలినవస్త్రాలతో ఉంది. ఉపవాసాలతో శరీరం కృశించి ఉంది. అప్పుడప్పుడు ఏడుస్తున్నది. నిట్టూర్పులు విడుస్తున్నది. చుట్టూరా రాక్షస స్త్రీలు కాస్తున్నారు.’ ‘శుక్లపక్షం మొదటి రోజు కనిపించే నెలవంకలా, పొగ ఆవరించిన మంటలా, పద్మాలు లేని సరస్సులా, తన వాళ్ళెవరూ కనిపించకుండా ఉన్నప్పుడు వేటకుక్కలు చుట్టుముట్టిన లేడిలా ఉంది. నాగుబాములా రోజుతున్నది. గుర్తుకు రాని జ్ఞాపకంలా, నశించిన వివేకంలా, సడలిన నమ్మకంలా, ప్రతిహతమైన ఆశలా, విఘ్నాలతో వచ్చిన ఫలసిద్ధిలా, కలత బారిన వివేకంలా, అభూతమైన అపవాదంతో దెబ్బతిన్న కీర్తిలా, అభ్యాసలోపం వల్ల శిథిలమౌతున్న చదువులా, సంస్కారలోపంతో ఉచ్చరించిన మాటకు వచ్చే తప్పు అర్థంలా ఉంది’. సీత దుఃస్థితిని ఇలాంటి అమూర్తాలైన ఉపమానాలతో ఇలా వర్ణించటం ఒక్క ఆదికవికే సాధ్యం. ఇక మూలం (సుందరకాండ, 15వ సర్గలో చూడండి)

తతో మలిన సంవీతాం రాక్షసీభిః సమావృతామ్ 18
ఉపవాసకృశాం దీనాం నిఃశ్వసంతీం పునఃపునః
దదర్శ శుక్లపక్షాదౌ చంద్రరేఖామివామలామ్ 19
…

సపంకా మనలంకారాం విపద్మామివ పద్మినీమ్ 21
అశ్రుపూర్ణ ముఖీం దీనాం కృశా మనశనేనచ
…

శోకధ్యానపరాం దీనాం నిత్యం దుఃఖపరాయణామ్ 23
ప్రియం జనమపశ్యంతీం పశ్యంతీం రాక్షసీగణమ్
స్వగణేన మృగీం హీనాం శ్వగణాభివృతా మివ 24
…

నిశ్శ్వాసబహుళాం భీరుం భుజగేంద్రవధూమివ 31
శోకజాలేన మహతా వితతేన న రాజతీమ్
సంసక్తాం ధూమజాలేన శిఖా మివ విభావసోః 32
తాం స్మృతీ మివ సందిగ్ధాం ఋద్ధిం నిపతితా మివ
విహతా మివ చ శ్రద్ధాం ఆశాం ప్రతిహతా మివ 33
సోపసర్గాం యథా సిద్ధిం బుద్ధిం సకలుషా మివ
అభూతేనాపవాదేన కీర్తిం నిపతితా మివ 34
మలపంకధరాం దీనాం మండనార్హా మమండితామ్
…

ప్రభాం నక్షత్రరాజస్య కాలమేఘై రివావృతామ్ 37
తస్య సందిదిహే బుద్ధి ర్ముహుః సీతాం నిరీక్ష్యతు
అమ్నాయానా మయోగేన విద్యాం ప్రశిథిలా మివ 38
దుఃఖేన బుబుధే సీతాం హనూమా ననలంకృతామ్
సంస్కారేణ యథా హీనాం వాచ మర్థాంతరం గతామ్

-(రామాయణమ్, సుందరకాండ, 15వ సర్గ)

పై శ్లోకాల్లో సీత దైన్యాన్ని, అంటే ఒకరకంగా కళ్ళకు కనిపించేదాన్ని (అమూర్త భావాలతో ఉన్న సీత మూర్తిని) అనన్యసామాన్యమైన అమూర్తోపమానాలతో వాల్మీకి వ్యక్తీకరించాడు. తిక్కనలో పై నాలుగు రకాల ఉపమానాలూ ఉన్నాయి కాని, వీటిలో చాలా తెలుగు సంస్కృతిని, పరిసరాలను ప్రతిఫలిస్తాయి. బహుశా ఇవి అనువాదాలు కాకపోవచ్చు.

ఉపమేయం మూర్తం, ఉపమానం మూర్తం: దీన్ని మూ + మూ గా సంగ్రహిస్తాను. అదేవిధంగానే అమూ + మూ, మూ + అమూ, అమూ + అమూ:

– కాగిన ఎసరులకరణి …. శరనిధులుప్పొంగి (ఉద్యోగ. 4.116) (మూ + మూ)
– డేగఁ/ గనిన పులుగు పిండుకరణి (ప్రజలు చెదరిపోవటం) (శాంతి. 2.374) (మూ + మూ)
– కడుఁదురులు కవిసి కఱచు కరణి యయ్యె (ద్రోణ. 3.263) (మూ + మూ)
(యుద్ధంలో చక్రం గద కొట్టుకొని పొడియై ఆపొడి సేనను తాకినపుడు, కందిరీగలు గుంపుగా వచ్చి వాళ్ళను కరిచినట్టు అనిపించిందట.)

– కీలుకా లెడలింప కెడసిన బొమ్మల/ కైవడి పటుతురంగ వ్రజంబు (ద్రోణ. 3.62) (మూ + మూ)
– ఆలలోని ఆఁబోతులఁబోలి పొలచి/రి (భీష్మ. 1.133) (మూ + మూ)
– పట్టువడ్డ మ్రుచ్చుపగిదిఁ బాంచాలభూ/నాయకుండు (ఉద్యో. 4.381) (మూ + మూ)
– చెలియలికట్టం బోలి నిలువరించి (కర్ణ. 2.151) (మూ + మూ)
– బలుగాలిం గూలు తరువు పోలికంబడిన…. (ద్రోణ. 3.147) (మూ + మూ)

– త్రొక్కంబడిన భుజంగంబు పోలికం బొదివి…. (కర్ణ. 2.323) (మూ + మూ)
– బెబ్బులి లేడికొదమం బొదువు పోలికం బొదివి…. (కర్ణ. 3.205) (మూ + మూ)
– మత్తమాతంగంబులు సింగంపుఁగొదమం బొదువు పోలికన్ (భీష్మ. 2.178) (మూ + మూ)
– ఆఁబోతుం బులి గొనినం బసులు వాఱు పోలికి…. (కర్ణ. 3.372) (మూ + మూ)
– పెనురొంపిలోపలను బ్రుం/గిన ధేనువు నెత్తుపోలికి…. (శల్య. 1.153) (మూ + మూ)

– కడఁగి మంటలో నుఱికిన మిడుత వోలె…. (భీష్మ. 2.62) (మూ + మూ)
– కుమ్మరి కో/లను సారెం బోలితిం దలఁచి చూడు మెదన్…. (ఆను. 1.16) (మూ + మూ)
– మొఱకు చేనున్న తియ్య/పండువెస నాఁచికొనిన నేర్పరియుఁ బోలె (ద్రోణ. 5.243) (మూ + మూ)
– నీఱు గవిసి యున్న నిప్పు వోలె (విరాట. 1.228) (మూ + మూ)
– కంటికిన్ ఱెప్పయుఁబోలె మాటయి…. (ఉద్యో. 4.114) (మూ + మూ)

-పెన్నిధిగన్న పేదవోలెం గృతార్థుండవైతి (ద్రోణ. 5.468) (మూ + మూ)
– పడుచులీకులూడ్చి పట్టియాడెడు నట్టి/పులుగు చందయ్యె (కర్ణ. 1.34) (మూ + మూ)
– వనపాలకుండు తాళఫలంబులు దిగఁద్రోచు చందమున (భీష్మ. 3.64) (మూ + మూ)
– దూదితట్టలపైఁబ్రాకు నగ్నిచందంబున మ్రగ్గఁజేయుచు నగ్గురు దాఁకి (ద్రోణ. 1.79) (మూ + మూ)
– పెక్కాఁబోతులొక్కపులిం జుట్టుముట్టిన చందంబున (ద్రోణ. 2.94) (మూ + మూ)
– బెబ్బులియున్నపొదరు సొచ్చు లేడి చందంబున (విరా. 2.112) (మూ + మూ)

– ఈఁగగరాని యప్పు బో/ లెం దలపోయ వ్రేగయి చలింపకయున్నది యిప్పుడున్ మదిన్ (ఉద్యో. 2.129) (అమూ + అమూ)
– శశిగ్రుంకినట్టి శ/ ర్వరియునుబోల్పఁబట్టగుచు వారిజనాభుఁడులేనిదీనతన్ (మౌసల. 1.92) (అమూ + అమూ)
– సంజననంబు వహ్నిపు / ట్టరణికిఁబోలె తల్లిదెసనైనది (శాంతి. 5.273) (అమూ + అమూ)
– కట్టినచీరయునుం బైఁ/ బెట్టిన చీరయును మౌళి బిగియారంగాఁ/ జుట్టిన చీరయుఁబోలెను/ నెట్టన పొదివినది దేహిని గుణత్రయమున్ (శాంతి. 4.331) (అమూ + మూ)
– చవుటఁ బెట్టిన విత్తుల చందమొంది/ అంకురింపక చెడిపోయె నంబుజాక్ష (ఉద్యో. 3.76) (అమూ + మూ)

– అనఘ మూఢాత్ము చిత్తంబునందు విషయ/ జాలమత్యంత గాఢసంసక్తి నొందు/ లక్కరసము దండాదులఁ జిక్కఁబట్టు/ చందమున దీనిగనుట ప్రశాంతికరము (శాంతి. 5.528) (అమూ + అమూ)
– మానవతులు …. పెనుజోఱ మొగంబునంబడిన చందంబున … అతని యందడిందిన (ద్రోణ. 2.78) (అమూ + మూ)
– కుంభనిక్షిప్తభుజంగంబుల చందంబున నిశ్శ్వాసంబు నిగుడ్చుచున్ (శల్య. 1.10) (అమూ + మూ)
– మున్నీటసొచ్చిన యేఱులచందంబున నడంగిపోవు (ఉద్యో. 2.265) (అమూ + మూ)
– త్రాసులంబోని చిత్తంబులతోడుత (శాంతి. 2.374) (అమూ + మూ)