ఆలోచనామృతము సాహిత్యము!

సంగీతం వరకూ త్యాగరాజు ప్రతిభకి దీటు లేదనేది పండితుల, సంగీత కారుల అభిప్రాయం. సంగీతమున్నంత స్థాయిలో సాహిత్యం లేదన్నది తెలుగు సాహితీకారుల వాదన. ముఖ్యంగా అన్నమాచార్య కీర్తనలతో పోలిస్తే సాహిత్యం ఓ అడుగు వెనకబడే వుందన్న అభిప్రాయం వెలిబుచ్చారు. దాని గురించి చర్చించే ముందు అసలు త్యాగరాజు కృతుల్లో ఉన్న సాహిత్యం ఏమిటో చూద్దాం.

తెలుగు సాహిత్యంలో వాడే వివిధ ప్రక్రియలూ, త్యాగరాజు తన కృతుల్లో వాడాడు. ఈయన కృతుల్లో అర్ధాలంకారాలున్నాయి. అనుప్రాసా యమకాల్లాంటి శబ్దాలంకారాలున్నాయి. ద్వితీయాక్షర ప్రాస వాడాడు, అంత్య ప్రాసా ఉన్నది కొన్ని చోట్ల. సామెతలూ జాతీయాలూ విరివిగా కనిపిస్తాయి. యక్షగానాలైన ప్రహ్లాద భక్తి విజయం, నౌకా చరిత్రంలో కంద, సీస పద్యాలు కనిపిస్తాయి. వీటన్నింటినీ మించి సరళమైన భాష వుంది. వ్యవహారిక భాషలో సామాన్యులకర్థమయ్యేలా ఈ కృతులుంటాయి. త్యాగరాజు ముందు వరకూ ఎక్కువగా సంస్కృతంలోనే రాసేవారు. పురందరదాసు కన్నడ, సంస్కృతాల్లో రాసాడు. రామదాసూ, అన్నమయ్యలు తేట తెలుగులో రచించారు. త్యాగరాజు కూడా వీరి పద్ధతినే అనుసరించాడు.

ఇంతకు ముందు ప్రస్తావించినట్లుగా పోతన భాగవతాన్ని ఇష్టపడ్డాడు. పోతన పద్యాలు ప్రహ్లాద భక్తి విజయంలో కనిపిస్తాయి. ‘కమలాక్షు నర్చించు కరములు కరములు’ పద్యాన్ని ప్రహ్లాదుడి చేత చెప్పిస్తాడు. అలాగే దేవగాంధారి రాగంలో ‘క్షీర సాగర శయన’ అన్న కృతిలో ‘ధీరుడౌ రామదాసుని బంధము తీర్చినది విన్నానురా!’ అంటూ రామదాసు బందీఖానా గురించి వివరణుంది. అలాగే కీరవాణి రాగంలో ‘కలిగియుంటే కదా కల్గును’ కృతిలో రామదాసుని ప్రహ్లాదిడితో సమంగా కీర్తిస్తాడు. రామదాసు కీర్తనల్లో ఉన్న నిందాస్తుతి కొన్ని త్యాగరాజు కీర్తనల్లోనూ కనిపిస్తుంది. అలాగే రాముడితో తన గోడు చెప్పుకోడం, మాట్లాడం వంటి ధోరణులు కనిపిస్తాయి. కానీ ఎక్కడా పురందరదాసూ, అన్నమయ్యల ప్రస్తావనే కనిపించదు. పురందర అన్న పదం దేవేంద్రుడికి మారుపేరుగా వాడాడు తప్ప ఎక్కడా ఆయన పేరే కనిపించదు. త్యాగరాజు తన కృతుల్లో ద్వితీయాక్షర ప్రాస వాడాడు. ఈ ద్వితీయాక్షర ప్రాస అన్నమయ్య కీర్తనల్లోనూ, పురందర దాసు కీర్తనల్లో కూడా కనిపిస్తుంది. ఇంతకుముందు చెప్పినట్లుగా త్యాగరాజుకి వీరి గురించి తెలుసో, తెలీదన్నది చెప్పడం కష్టం.

శహన రాగంలోని ‘వందనము రఘు నందన సేతు బంధన’ కృతిలో శబ్దాలంకారాలు విరివిగా కనిపిస్తాయి. అందులో ఓ రెండు చరణాల్లో పదాల పొందిక శబ్ద పరంగా స్పష్టంగా తెలుస్తుంది. ‘కమ్మని విడెమిమ్మని వరము కొమ్మని పలుకు రమ్మని రామ’ అంటూ ఒక చరణముంది. కమ్మని, ఇమ్మని, కొమ్మని, రమ్మని వంటి శబ్దాలంకారాల వల్ల మరింత శోభ వచ్చింది. అలాగే వేరే చరణంలో ‘న్యాయమా నీకాదాయమా ఇంక హేయమా ముని గేయమా రామ’ అంటాడు. మరో చరణంలో ‘ఓడను భక్తి వీడను ఒరుల వేడను నీవాడను రామ’ అంటాడు. ఈ శబ్దాలంకారాలు చాలా కృతుల్లో కనిపిస్తాయి.

ప్రాసలూ, అనుప్రాసలూ చాలా కృతుల్లో కనిపిస్తాయి. కొన్నింటిలో అంత్య ప్రాసలు కూడా వాడాడు. కళ్యాణి రాగంలో ‘వాసుదేవ యని వెడలిన యీ దౌవారికుని గనరే’ అన్న కృతిలో అంత్య ప్రాసలు విరివిగా కనిపిస్తాయి. అందులో ఒక చరణం,

నీరు కావి దోవతులను కట్టి
నిటలమునను శ్రీచూర్ణము పెట్టి
సారి వెడలియీ సభలో జుట్టి
సారెకు బంగరు కోలను పట్టి

ఇంకో చరణంలో దువ్వి, క్రొవ్వి, ఇవ్వి, నవ్వి వంటి పదాలూ, మరో చరణంలో చేయుచు, వేడుచు, పాడుచు, పొగడుచు వంటివీ వినడానికి సొంపుగా వుంటాయి. అలాగే చాలా కృతుల్లో యమకాలు వాడాడు. ఒకే పదాన్ని వేర్వేరు అర్థాలొచ్చేలా వాడడాన్ని యమకం అంటారు. ఉదాహరణకి ‘గ్రహబలమేమి’ కృతిలో ఈ యమక ప్రయోగం విరివిగా కనిపిస్తుంది – గ్రహము, అనుగ్రహము, విగ్రహము, ఆగ్రహము, నిగ్రహము. అలాగే పూర్ణ చంద్రిక రాగంలో ‘తెలిసి రామ చింతనతో నామము సేయవే’ అన్న కృతిలో రామ అన్న పదాన్ని స్త్రీ అన్న అర్థం వచ్చేలానూ, బ్రహ్మ అని అర్థమొచ్చేలా వాడ్డం కనిపిస్తుంది. కానడ రాగంలో ‘సాకేత నికేతన సాకెదనగ లేదా’ అన్న కృతిలో ఒక చరణం ఈ క్రింది విధంగా ఉంటుంది.

రాకేందు ముఖ యింత పరాకేమి నెనరున నీ
రాకే మిగుల కోరితిరా కేశి హరణ
రాకేమి చెప్పకురా కేకలు వేతురా
కేశవ శ్రీత్యాగరాజ నుత శుభ చరిత

ఇందులో రా కే అన్న అక్షరాల వరుస భిన్న అర్థాల్లో కనిపిస్తుంది. అలాగే ‘దేవ రామ రామ మహా’ అన్న సౌరాష్ట్ర రాగ కృతిలో క ర అన్న అక్షర వరుస వేర్వేరు అర్థాలొచ్చేలా వాడడం కనిపిస్తుంది.

శంకర కరుణాక రా
నిశం కర ధృత శర భక్త
వశంకర ధనుజవ
నిశ్శంక రసిక త్యాగరాజ (దేవ)

త్యాగరాజు ఉపమాలంకార ప్రయోగం అద్భుతంగా ఉంటుంది. అతి ప్రసిద్ధమైన ‘తెర తీయగ రాదా’అన్న కీర్తనలో ఒక చరణంలో కొన్ని ఉపమానాలూ చూడచ్చు.

ఇరవొందగ భుజియించు సమయమున
ఈగ తగులు రీతున్నది
హరి ధ్యానము సేయు వేళ చిత్తము
అంత్యజు వాడకు పోయినట్టున్నది

ఉపమానాలే కాదు సామెతలూ కృతుల్లో ఉన్నాయి. రకరకాల సామెతలతో నిండిన దేశీయ తోడి రాగంలోని ఈ క్రింది కృతి గమ్మత్తుగా ఉంటుంది.

పల్లవి: రూకలు పది వేలున్న జేరెడు నూకలు గతి కాని ఓ మనసా
అనుపల్లవి: కోకలు వెయ్యున్న కట్టు కొనుటకొకటి కాని ఓ మనసా (రూ)

చరణం: ఊరేలిన తా పండుట మూడు మూర తావు కాని
నూరు భక్షణములబ్బిన యెంతో నోటికంత కాని
యేరు నిండుగ పారిన పాత్రకు తగు నీరు వచ్చు కాని
సారతరుని హరిని త్యాగరాజ సన్నుతుని మరవకే మనసా (రూ)

ఆరభి రాగంలో ‘చాల కల్లలాడుకొన్నసౌఖ్యమేమిరా’ కృతిలో ‘కాలము పోను మాట నిలుచును’ అన్న సామెతలూ, కాపీ రాగంలో ‘మీవల్ల గుణ దోషమేమి శ్రీరామ’ అన్న కృతిలో ‘తనయ ప్రసవ వేదనకోర్వ లేకుంటే అన యల్లునిపై యహంకార పడనేల?’ లాంటి విసుర్లూ మరికొన్ని ఉదాహరణలుగా చెప్పుకోవచ్చు. నృత్యరీతుల్లో సాహిత్య దరువులు చొప్పించాడు. ప్రహాలద భక్తి విజయంలోది ఈ క్రింది దరువు.

పల్లవి: వాసుదేవయని వెడలినయీ
దౌవారికుని కనరే
అను పల్లవి: వాసవాది సుర పూజితుడై
వారిజ నయనుని మదిని తలచుచును (వా)

చరణం :నీరు కావి దోవతులను కట్టి
నిటలమునను శ్రీచూర్ణము పెట్టి
సారి వెడలియీ సభలో జుట్టి
సారెకు బంగరు కోలను పట్టి (వా)

చరణం: మాటి మాటికిని మీసము దువ్వి
మన్మథ రూపుడు తానని క్రొవ్వి
దాటి దాటి పడుచును తానివ్విధంబున
పలుకుచు పక పక నవ్వి (వా)

చరణం:బాగు మీర నటనము సేయుచును
పతిత పావనుని తా వేడుచును
రాగ తాళ గతులను పాడుచును
త్యాగరాజ సన్నుతుని పొగడుచును (వా)

దరువు అన్నది ఒక రకమైన సభాగానం. ఇది నృత్యనాటకాల్లోనూ, యక్షగానాల్లోనూ ఎక్కువగా కనిపిస్తుంది. సూత్రధారి ఒక పాత్ర యొక్క విశిష్టిత చెప్పే ప్రక్రియని దరువు అంటారు. దరువులో సాహిత్యం ముఖ్యం. అది శృంగారంగానో, లేక స్తుతిగానో వుండవచ్చు. ఇది సాధారణంగా మధ్యమ కాల రీతిలో ఉంటుంది. ఇందులో ఓ పల్లవీ, అనుపల్లవి ఉండచ్చు లేకపోవచ్చు, జతుల మిశ్రమంతో కూడిన చరణాలుంటాయి. త్యాగరాజ నృత్యనాటికల్లో ఈ దరువులు చాలానే ఉన్నాయి. పైన అంత్యప్రాసకి ఉదాహరణగా ప్రస్తావించిన ‘వాసుదేవయని వెడలిన యీ దవ్వారికుని గనరే’ అనే కళ్యాణి రాగపు పాట ప్రహ్లాద భక్తి విజయం యక్షగానంలోని ఒక దరువు, బహుళ ప్రాచుర్యం పొందింది. త్యాగరాజు తాను రచించిన యక్షగానాల్లో అప్పటికి ఆనవాయితీగా వస్తున్న సాహిత్య రీతుల్ని పాటిస్తూనే, ఈ దరువుల్ని మాత్రం తన ఇతర కృతులలాగానే రచించాడు. ఆందువల్ల, ఈ యక్షగానాల్లోని చాలా పాటలు, దరువులు ఇతరత్రా కృతుల్లాగా పాడే సాంప్రదాయం ఏర్పడింది.