కావ్యరసములలో శృంగారమును రసరాజముగా లాక్షణికు లంగీకరించి యుండుట సర్వజనవిదితమే. ఇట్టి శృంగారరసమునకు ఆలంబనములు నాయికానాయకులు. నాయికానాయకుల యొక్క చక్షుష్ప్రీతి, మనస్సంగములవల్ల కలుగు మనోవికారమే రూఢమై శృంగారరసముగా పరిణమించును. దీనికి పరిసరములందలి సురభిళానిల సుందరోద్యాన చంద్రికాదిసన్నివేశములును, పరస్పరాభిహితమైన ఆహార్యాంగహార చేష్టాదులును ఉద్దీపకములుగా లాక్షణికులు గుర్తించినారు. ఇవన్నియు అనురక్తులైన నాయికానాయకుల అనుభవ మందున్నవే. వీనినే లాక్షణికులు సిద్ధాంతీకరించినారు. నాయికావిషయప్రసక్తిలో ఆసక్తికరమైన విషయము అష్టవిధశృంగారనాయికావర్గీకరణము. ఇది నాయికా తాత్కాలిక మనోధర్మవర్గీకరణమే కాని, నాయికాప్రకృతివర్గీకరణము కాదు. అనగా ఒకే నాయిక తత్తత్కాలమనోధర్మము ననుసరించి, ఈ అష్టవర్గములలో ఏదో యొక వర్గమునకు చెందియుండుననుట. కావ్యాలంకారసంగ్రహములో ఈ శృంగారనాయికల లక్షణము లిట్లు చెప్పబడినవి:
సీ.వరుఁడు కైవసమైన వనిత స్వాధీనభ
ర్తృక; ప్రియాగమవేళ గృహముఁ,దనువు
సవరించు నింతి వాసకసజ్జ; పతిరాక
తడవుండ నుత్కంఠఁ దాల్చునింతి
విరహోత్క; సంకేత మరసి, నాథుఁడు లేమి
వెస నార్తయౌ కాంత విప్రలబ్ధ;
విభుఁడన్యసతిఁ బొంది వేఁకువ రాఁ గుందు
నబల ఖండిత; యల్క నధిపుఁ దెగడి
గీ. అనుశయముఁ జెందు సతి కలహాంతరిత; ని
జేశుఁడు విదేశగతుఁడైనఁ గృశతఁ దాల్చు
నతివ ప్రోషితపతిక; కాంతాభిసరణ
శీల యభిసారికాఖ్యయై చెలువు మెఱయు.
(అనుశయము=పశ్చాత్తాపము)
పై పద్యములో ఈ అష్టవిధనాయికల పేర్లు సాంద్రమైన (Bold)అక్షరములతో గుర్తింపబడినవి. కడచిన మూడు ఈమాట సంచికలలో వాసకసజ్జికా, విరహోత్కంఠితా, ఖండితా, కలహాంతరితా, స్వాధీనపతికా, ప్రోషితభర్తృకా యను ఆర్గురు నాయికాలక్షణములను వివరించినాను. ఇప్పుడు మిగిలిన ఇద్దఱు నాయికలు – అభిసారికా, విప్రలబ్ధా అనువారి లక్షణములను వివరించి, వారి మనోధర్మములను ప్రతిబింబించునట్లుగా నేను వ్రాసిన గీతములను శ్రవ్యమాధ్యమములో ప్రదర్శింతును. ఇదియే ఈ వ్యాసము యొక్క ఆశయము.
అభిసారిక
మదనానలసంతప్తా యాభిసారయతి ప్రియమ్|
జ్యోత్స్నాతమస్వినీయానయోగ్యాంబరవిభూషణా|
స్వయం వాభిసరేద్ యా తు సా భవేదభిసారికా||
అని రసార్ణవసుధాకరములో నభిసారికాలక్షణము గలదు. అనగా మదనానలసంతప్తయై ప్రియుని తనకడకు రప్పించుకొనునది గాని, వెన్నెల రాత్రులలో, చీకటిరాత్రులలో తన్నితరులు గుర్తింపనిరీతిగా వేషభూషలను ధరించి (గుట్టుగా) ప్రియుని గలియుటకు సంకేతస్థలమునకు బోవునది గాని, అభిసారిక యనబడునని పైశ్లోకముల కర్థము. మొదటి రకమైన యభిసారిక సామాన్యముగా నొక దూతిక ద్వారా సందేశమును పంపి, ప్రియుని తనకడకు రప్పించుకొనును. అతడు వచ్చినప్పుడు వాసకసజ్జికవలెనే సర్వము సంసిద్ధము చేసికొని అతనితో సవిలాసముగా గడపును. ఇట్లు ఈవిధమైన అభిసారికకు, వాసకసజ్జికకు, కించిద్భేదమే యున్నది. వస్తుతః శృంగారమంజరీకర్త వంటి కొందఱు లాక్షణికులు ఈరకమైన అభిసారికను వాసకసజ్జికగానే పరిగణించుచున్నారు. ఇది యెట్లున్నను, ప్రియుని కిట్టి సందేశమును పంపునప్పుడు సరియైన దూతిక నెన్నుకొనవలెను. సుకుమారి, సుందరాంగి, స్వలాభపరాయణురాలగు దూతికను పంపుటవల్ల కలిగిన యనర్థమును పుష్పబాణవిలాసములోని ఈ క్రిందిశ్లోకము చక్కగా వర్ణించుచున్నది.
దూతీదం నయనోత్పలద్వయమహో! తాన్తం నితాన్తం తవ
స్వేదామ్భఃకణికా లలాటఫలకే ముక్తాశ్రియం బిభ్రతి|
నిశ్వాసాః ప్రచురీభవన్తి నితరాం, హా! హన్త! చన్ద్రాతపే
యాతాయాతవశా ద్వృథా మమకృతే శ్రాన్తాసి కాన్తాకృతే!
దీనికి నా యనువాదము:
మ. చెలియా! నీనయనోత్పలంబు లకటా! చెందెంగదే మ్లానతన్,
అలికంబందున స్వేదబిందువులు ముక్తాభంబులయ్యెం, గడుం
బొలిచె న్నిశ్వసనంబు, లీగతి వృథా పోవ న్మదర్థంబు, బి
ట్టలయించెంగద సుందరాంగి! నిను జ్యోత్స్నాఽయాతయాతవ్యథల్!
సందర్భము: ఒక నాయిక సుందరాంగియైన యొక దూతికను నాయకుని దోడ్తేర బంపినది. ఘటికురాలైన ఆ దూతిక అతనితో విహరించి వచ్చుటయే కాక అతడు రాకుండుట కేదో మిషను కల్పించి, అతడు రాలేడనినది. కాని ఆమె తనువందు స్పష్టమైన సంభోగచిహ్నము లున్నవి. ఆ విషయమును గమనించిన నాయిక వక్రోక్తిగా నిట్లనుచున్నది.
హే దూతీ=ఓ చెలీ! ఇదం=ఈ, తవ=నీయొక్క, నయనోత్పలద్వయమ్ = కలువకన్నులజంట, నితాన్తం=ఎంతగానో (మిక్కిలి), తాన్తం= వాడినది, అహో=ఆశ్చర్యము; స్వేదామ్భఃకణికా=చెమటనీటిబిందువులు, లలాటఫలకే=నుదుటియందు, ముక్తాశ్రియం =ముత్యములకాంతిని, బిభ్రతి=ధరించుచున్నవి; నిశ్వాసాః=నిట్టూర్పులు, నితరాం=మిక్కిలి, ప్రచురీభవన్తి =హెచ్చగుచున్నవి. హా! హన్త = అయ్యయ్యో! కాన్తాకృతే=అందమైనదానా, చంద్రాతపే=వెన్నెలలో, వృథా మమకృతే= వృథాగా నాకై చేయబడిన, యాతాయాతవశాత్= పోయివచ్చుటల వలన, శ్రాన్తాసి=డస్సియుంటివి.
‘వృథా మమకృతే శ్రాన్తాసి’ అనుటవల్ల నాకొఱకు పోయిన పని నిష్ఫలమయ్యెను. నీకు అలసటయే చిక్కెను – అనునది పైకి దోచు భావము. నాయర్థము వ్యర్థమైనది గాని నీయర్థము సిద్ధించినదని వ్యంగ్యము. ‘చంద్రాతపే’, ‘నిశ్వాసాః ప్రచురీభవన్తి’, ‘స్వేదాంభఃకణికా లలాటఫలకే’, ‘తాన్తం నితాన్తం’ అనుటవల్ల, ఎంత సుకుమారివో చల్లని వెన్నెలలో నేగివచ్చినంతనే నీకు శ్రమవల్ల నిశ్వాసము లధికమైనవి, చెమటపట్టినది, కనులు వాడినవి – అనునది పైకి దోచు భావము. చల్లనివెన్నెలలో కించిద్దూర మేగివచ్చినంతనే ఇట్టి శ్రమము కల్గదు, చెమట పట్టదు, కనులు వాడవు, నిశ్వాసములధికము గావు. ఈచిహ్నములన్నియు నాప్రియునితో భోగించుటచేతనే కల్గినవనునది వ్యంగ్యార్థము. కనులు అలయుట (మ్లానమగుట), స్వేదము గల్గుట, నిశ్వాసములు దట్టమగుట రతిచిహ్నములు. ‘కాన్తాకృతే’ అనుటవల్ల నీయందమే నాకొంప ముంచినది. నీవంటి యందకత్తెను దూతిగా బంపుట నాదే పొరపాటు – అనునది వ్యంగ్యము. అందుచేతనే ‘నోజ్జ్వలం రూపవన్తం వా, న చాతురం దూతం వాపి హి దూతీం వా బుధః కుర్యాత్కదాచన’ – అనగా, ‘ఉజ్జ్వలమగు వేషము, సుందరరూపము, ఆతురత గల వ్యక్తిని దూతగా గాని, దూతిగా గాని నిర్ణయింపదగదు’ – అని భరతుడు నాట్యశాస్త్రములో చెప్పినాడు.
ప్రియుని తనకడకు రప్పించుకొనునది గాక, తానే ప్రియుని సంకేతస్థలమున కలసికొనునది రెండవరకమైన అభిసారిక. ఇట్టి అభిసారికనే తరచుగా కవులు కావ్యములందు వర్ణించియున్నారు. ఇందులో స్వీయా, పరకీయా, సామాన్యాభేదము లున్నవి. స్వీయ యనగా తన కంకితయైన ప్రియురాలు. పరకీయ వేఱొక స్త్రీ. ఈమె కన్యక గాని, అన్యవిధమైనస్త్రీ గాని కావచ్చును. సామాన్య యనగా వేశ్య. గూఢముగా వెన్నెలరాత్రులలో నభిసరించు స్త్రీకి జ్యోత్స్నాభిసారిక యనియు, అట్లే చీకటిరాత్రులలో నభిసరించు స్త్రీకి తమోభిసారిక, లేక తమిస్రాభిసారిక యనియు పేర్లు. బాహాటముగా నభిసరింప బోవు స్త్రీకి ఉజ్జ్వలాభిసారిక యని పేరు. వీరిలో జ్యోత్స్నా, తమిస్రాభిసారికలవర్ణనమే అధికముగా కావ్యములలో కన్పించుచుండును. వీరిర్వురు గూఢముగా సంకేతమునకు బోవుచున్నారు గావున, వెన్నెలలోను, చీకటిలోను ఆయావేళలకు తగిన వేషభూషాదులను ధరించి, ఇతరులు తమను గుర్తింపని విధముగా అభిసరింతురు. ఉదాహరణకు కావ్యాదర్శములో దండి మహాకవి జ్యోత్స్నాభిసారికావేషము నిట్లు వర్ణించుచున్నాడు.
మల్లికామాలధారిణ్యాః సర్వాంగీణార్ద్రచన్దనాః|
క్షౌమవత్యో న లక్ష్యన్తే జ్యోత్స్నాయామభిసారికాః||
దీనికి నా యనువాదము:
తే. మల్లెదండలు వెట్టి, క్షౌమములు గట్టి,
వపువునందెల్ల చందనపంకమలఁది,
చనెడు నభిసారికాస్త్రీలఁ గన రెవండ్రు
వెండివెన్నెలకంటెను వేఱుగాను.
జ్యోత్స్న యనగా వెన్నెల. ఆవెన్నెలలో చరించు అభిసారికలు జ్యోత్స్నాభిసారికలు. తెల్లని మల్లెదండలు తలనిండ ధరించి, తనువు నిండ తెల్లని చందనము నలందికొని, తెల్లని పట్టువలిపెమును గట్టుకొని, వెన్నెలకంటె వేఱుగా గుర్తింపరాని యట్లు వారు వేషధారణ చేసికొని చరించుచున్నా రని పై శ్లోకమున కర్థము. మేఘసందేశములోని ఈక్రింది శ్లోకములోను చక్కని జ్యోత్స్నాభిసారికావేషవర్ణన మున్నది.
గత్యుత్కమ్పా దలకపతితై ర్యత్ర మన్దారపుష్పైః|
పత్త్రచ్ఛేదైః, కనకకమలైః కర్ణవిభ్రంశిభి శ్చ||
ముక్తాజాలైః, స్తనపరిసరచ్ఛన్నసూత్రై శ్చ హారైః|
నైశో మార్గః సవితురుదయే సూచ్యతే కామినీనామ్||
దీనికి నా యనువాదము:
చ. అలకలనుండి జారి పడినట్టి సురద్రుమసూనముల్, శ్రవ
స్ఖలితసువర్ణపద్మములు, సంశ్లథపత్త్రకఖండముల్, గుచాం
చలబహుకర్షణత్రుటితసర్జువులున్, గతికంపితాంగులై
యిల నభిసారికల్నిశల నేఁగినజాడలఁ జూపు వేకువన్.
అర్థము: గత్యుత్కమ్పాత్= మిక్కిలి ఉత్కంఠతో గూడిన గమనమునందలి చలనమువలన, అలకపతితైః మన్దారపుష్పైః =ముంగురులనుండి జారిపడిన మందారపుష్పములచేతను (మందారము దేవతావృక్షము. దీని పూవులు తెల్లనివి), పత్రచ్ఛేదైః=(చెక్కిళులనుండి తొలగిన) మకరికాపత్త్రముల ఖండములచేతను, కర్ణవిభ్రంశిభిః=చెవులనుండి పడిపోయినవైన, కనకకమలై శ్చ= బంగారుకమలములచేతను(యక్షస్త్రీలు దేవయోను లగుటచే వారు స్వర్గంగలో విరిసిన బంగారుకమలములను కర్ణాభరణములుగా ధరింతురు), ముక్తాజాలైః= (తలనుండి పడి పోయిన) ముత్తెపుసరులచేతను, స్తనపరిసర = స్తనపరిసరములందు, ఛన్నసూత్రైః= తెగిన అంతస్సూత్రములుగల , హారై శ్చ=మెడలోని హారములచేతను (కఠినమైన స్తనముల రాపిడిచేత హారములలోని దారములు తెగుటచే క్రిందపడిన హారముల శకలములచేత ననుట), కామినీనాం= మదనాతురలైన (అభిసారికా)స్త్రీలయొక్క, నైశో మార్గః=(ప్రియుల గవయుటకై పోయిన) రాత్రియందలి మార్గము, యత్ర=ఏ అలకాపురియందు, సవితురుదయే =సూర్యోదయకాలమునందు, సూచ్యతే=సూచింపబడుచున్నదో.
అలకాపురమున జ్యోత్నాభిసారికలు వెన్నెల కర్హమైన వేషములు ధరించి రయభయములతో గూడిన గమనోత్కంపముతో జనగా వారు ధరించిన తెల్లని మందారపుష్పములు, బంగారు కమలముల కర్ణావతంసములు, ముత్యముల దండలు, లోదారము తెగుటచే నేలపై బడిన స్తన ప్రాంతమునందలి ముత్యాలహారఖండములు వారేగుదారిలో పడిపోయినవి. అవి వేకువను జూచువారికి వారేగిన దారుల జాడలను తెల్పు చున్నవి. ఈశ్లోకములో వెన్నెలలో కలసిపోవునట్లు అభిసారికలు ధరించిన తెల్లని యలంకారము లన్నియు తెల్పబడినవి.