ప్రకృతిపరిశీలనద్వారా, తన ఊహాశక్తిద్వారా మానవుడు రెండు మేధాప్రపంచాలను సృష్టించుకొన్నాడు. ప్రకృతిలోనుండే చరాచరాలను పరిశీలించి, నిత్యసత్యములైన సిద్ధాంతములద్వారా, సూత్రములద్వారా వానిస్వభావాన్ని విశ్లేషించే విజ్ఞానశాస్త్రప్రపంచం అందులోనొకటి. అది అవలోకనము, ప్రయోగాత్మక సాక్ష్యములద్వారా నిబద్ధమైనది. అందులో కల్పనకు అవకాశం లేదు. రెండవది కళాప్రపంచం. అది సాక్ష్యనిరూపణకు లొంగని, దానితో అవసరంలేని కృత్రిమ ప్రపంచం. అది మానవుడు తన కాల్పనిక శక్తిద్వారా నిర్మించుకొన్నది. అనందాన్ని, రసస్ఫూర్తిని కలిగించడమే దీని లక్ష్యం. కాని ఇది కూడ కొన్ని సంప్రదాయాలపై, నియమాలపై ఆధారపడి ఉంటుంది. దీనికి ఉదాహరణాలు సంస్కృత సాహిత్య సంప్రదాయములపై ఆధారపడి తెలుగుకవులు తమ ప్రబంధాలలో పాటించిన కవిసమయములు, దోహదక్రియలు. సాలంకృతపద్మినీజాత్యంగనలు అకాలంలో తరులతాదులు పుష్పింపజేయుటకు చేయవలసిన క్రియలే దోహదక్రియలు. విజ్ఞానశాస్త్రముద్వారా సమర్థనీయము గాని ఈ సంప్రదాయమును పాటించి కవులు అత్యంతమనోరంజకమైన వర్ణనలు చేసినారు. ఈ సంప్రదాయం ఏరకంగా కవుల ఊహాశక్తిని ప్రేరేపించిందో తెలుసుకొనడానికి చేసే అల్పప్రయత్నమీవ్యాసం. సాంప్రదాయిక తెలుగుకవిత్వంతో కొంత అనుభవమున్నవారెవరికైనా ‘కవిసమయములు’ అనే మాట తెలిసే వుంటుంది. చంద్రుడు కలువలకు మిత్రుడని, సూర్యుడు వైరియని, సూర్యుడు పద్మములకు మిత్రుడని, చంద్రుడు వైరియని, పరస్పరమిత్రత్వమేకాక పద్మినీసూర్యులకు, కుముదినీచంద్రులకు నాయికానాయక ప్రణయాన్ని కట్టబెట్టడం పూర్వకవిత్వం కొంత స్పర్శించినా మనకు అనుభవమౌతాయి. ఈవిధంగా వర్ణించడం ఒక కవితాసంప్రదాయం. ఇట్టివే అనేకములున్నవి. నేరుగా దోహదములను గుఱించి చెప్పక ముందుగా కవిసమయాలను గుఱించి ఎందుకు చెప్తున్నానంటే, దోహదక్రియలు వేఱుగా చెప్పబడినను, అవి కవిసమయాలుగానే భావించాలి.

కవిసమయాలంటే?

ఆదికావ్యమైన వాల్మీకిరామాయణంతో ఆరంభమై కవిసమయములు సంస్కృతకావ్యసాహిత్యమునందంతటను, అందునుండి తెలుగులోనికిని ప్రాకినవి. కాని వీనిని శాస్త్రీయముగా నిర్వచించినవాడు 9వ శతాబ్దమునందలి కావ్యమీమాంసాకర్తయైన రాజశేఖరుడు. ఆతర్వాతి ఆలంకారికులు ఇతని నిర్వచనమునే అనుసరించినారు. అందుచేత ఇతని నిర్వచనానుసారము కవిసమయములను గుఱించి కొంచెం తెలుసుకొని తర్వాత దోహదక్రియలను గుఱించి తెలుసుకుందాం.

‘అశాస్త్రీయ మలౌకికం చ పరంపరాయాతం యమర్థ ముపనిబధ్నన్తి కవయః స కవిసమయః’ అని రాజశేఖరుని కవిసమయనిర్వచనం. అంటే పారంపర్యముగా, తరతరాలుగా, కవులచేత అనుసరింపఁబడుచున్న అశాస్త్రీయములు, అలౌకికములైన కవితాసంప్రదాయములే కవిసమయములని దీని అర్థం. ఈ నిర్వచనంలో ముఖ్యమైన పదములు ‘అశాస్త్రీయములు’, ‘అలౌకికములు’, ‘పరంపరాయాతములు’ అనునవి. అశాస్త్రీయములంటే విజ్ణానశాస్త్రంచేత సమర్థనీయములు గానివని, అలౌకికములంటే లోకానుభవము కంటె విరుద్ధములైనవని అర్థం చెప్పుకొనవచ్చు. మూడవదైన ‘పరంపరాయాతములు’ అనేది చాలా ముఖ్యమైన లక్షణం. అంటే తరతరాలనుండి దేశకాలావధులు లేక నాటుకున్న సంప్రదాయాలు మాత్రమే కవిసమయములనీ, ఇట్టివి క్రొత్తవి సృష్టించరాదని దీని అర్థం. అశాస్త్రీయములు, అలౌకికములైన వర్ణనలు కావ్యదోషములు గావా అని అడుగవచ్చు. ఈ ప్రశ్న వేసికొని రాజశేఖరుడు ‘వస్తువృత్తి రతన్త్రమ్; కవిసమయః ప్రమాణమ్’ – అనగా కావ్యవర్ణనలందు వాస్తవస్థితిగాక పరంపరాయాతమైన, మనోరంజకమైన కవిసమయములే ప్రమాణములు అని అభిప్రాయపడ్డాడు. అది నిజమే కదా! వాస్తవాన్ని వర్ణించేది శాస్త్రం. కాని కవితాప్రపంచం వాస్తవానుభవంపై ఆధారపడి నిర్మింపబడిన ఒక కల్పితప్రపంచం. రసస్ఫూర్తి దాని లక్ష్యంగాని వాస్తవస్థితినిరూపణ దాని లక్ష్యం కాదు. రసస్ఫూర్తిని కల్గజేసే కవిసమయములవంటి సంప్రదాయాలే కవిత్వానికి ప్రధానం.

అసత్తును, అనగా, లేనిదానిని ఉన్నదని చెప్పినను, సత్తును, అనగా, ఉన్నదానిని లేదని చెప్పినను, లేదా పరంపరాయాతమైన ఒక కృత్రిమనియమముననుసరించి చెప్పినను అది అశాస్త్రీయమని రాజశేఖరుని అభిప్రాయము. కవిత్వంలో వీనికి అనేక ఉదాహరణాలున్నా, ప్రస్తుతం ఒకటి రెండు మాత్రం పరిశీలించడం చాలు.

పాఱే నీరుగల నదులలో కమలాలుగాని, కలువలుగాని ఉండవు. కాని వాల్మీకికాలంనుండి నదులలో ఇవి ఉన్నట్లు వర్ణించడం పరిపాటి అయిపోయింది. ఈ విధమైన వర్ణన లేనిదానిని ఉన్నట్లు చెప్పడమేకదా! వాల్మీకి అయోధ్యాకాండంలో ‘క్వచిత్ఫుల్లోత్పలచ్ఛన్నాం, క్వచిత్పద్మవనాకులామ్’ – అంటే కొన్నిచోట్ల విప్పారిన కలువలు, మఱికొన్నచోట్ల విప్పారిన కమలవనాలు గంగానదిలో ఉన్నవని వర్ణిస్తాడు. కిష్కింధాకాండలో ప్రస్రవణగిరిప్రాంతమందలి నదిలో రంగురంగుల కలువలున్నవని వర్ణిస్తాడు.

క్వచిన్నీలోత్పలైశ్ఛన్నా భాతి రక్తోత్పలైః క్వచిత్
క్వచిదాభాతి శుక్లైశ్చ దివ్యెః కుముదకుట్మలైః

ఆ నది కొన్నిచోట్ల నల్లకలువలచేతను, కొన్నిచోట్ల ఎఱ్ఱకలువలచేతను, ఇంకొకచోట శ్రేష్ఠమైన తెల్లకలువల మొగ్గలచేతను కప్పబడి ప్రకాశిస్తున్నది – అంటాడు. ‘ప్రత్యూషేషు స్ఫురితకమలామోదమైత్రీకషాయః’ – అంటూ, వికసించిన తామరలయొక్క సుగంధముతో గూడి శిప్రానదినుండి ప్రభాతవాతము వీస్తున్నదని కాళిదాసు వర్ణిస్తాడు. ఇట్లే గంధవతీనదిలో వికసించిన కలువపుప్పొడుల పరీమళమును, ఆ నదిలో జలకమాడు స్త్రీలు మేనికి బూసికొన్న గంధాదుల పరీమళమును వహించి వీచు వాయువు చెంతనున్న వనతరువులను కదలించుచున్నదని కాళిదాసు మేఘసందేశంలో వర్ణిస్తాడు. ఈ సంప్రదాయం వాల్మీకికాలంనుండి ఇప్పటివఱకు అవిచ్ఛిన్నంగా కొనసాగుతూనే ఉన్నది.

ఇట్లాంటిదే ప్రతిశైలమునందు స్వర్ణరజతములు, మణులు ఉన్నవని వర్ణించడం. ఉదాహరణకు చంద్రికాపరిణయంలోని ఈ పద్యం.

హేమకూటమనే పర్వతాన్ని గుఱించి సుచంద్రుడనే రాజునకు అతని అనుచరుఁడు చేసే పర్వతవర్ణన ఇది. ‘ఓరాజా! నీవిటకు వస్తూనే ఈ పర్వతం నీ రూపాన్నే వహించినట్లుగా రత్నాల కడియాలు, బంగారు కిరీటం ధరించి, గంధవంతమై, ఎప్పుడూ ఆశ్రయించి ఉండే గొప్పనైన రాజుల సమూహాలతో, అనేకసేనలతో గూడియున్నది’ అని అంటాడు. పర్వతం ఇట్లుండడం సాధ్యమేనా అని అడిగేవారు – కటకమంటే కడియం, పర్వతసానువనీ, స్వర్ణమంటే బంగారు, సంపెంగ అనీ, మౌళి అంటే కిరీటము, అశోకవృక్షమనీ, రాజసింహ అంటే రాజశ్రేష్ఠుడు, సింహరాజమనీ, వాహిని అంటే సేన, నది అనీ ఈ పదాలకుండే శ్లేషార్థాలు గమనించాలి. ఈ శ్లేషార్థాలవల్ల ఆ పర్వతం రత్నాలసానువులతో, బంగారుతో, అశోకవృక్షములతో, గొప్పనైన సింహములతో, చందనవృక్షములతో, అనేకములగు కొండయేర్లతో గూడియున్నదనే పర్వతసహజమైన అర్థం స్ఫురిస్తుంది. రాజువిషయంలో స్వర్ణమౌళి అంటే బంగారు కిరీటం అని, పర్వతవిషయంలో బంగారు, అశోకవృక్షములని అర్థం చెప్పుకోవాలి. స్వర్ణమనేది సంపెంగకు గూడ పేరు గనుక ఆ పర్వతం సంపెంగచెట్లతో, అశోకవృక్షాలతో కూడియున్నదని కూడ చెప్పవచ్చు. కాని స్వర్ణమంటే బంగారు అనీ, ఆ పర్వతం స్వర్ణమయమైనదని చెప్పడం ప్రస్తుత కవిసమయ వివేచనకనుకూలంగా ఉంటుంది.

ఇక ఉన్నదానిని(సత్తును) ఉన్నట్లు చెప్పకపోవడానికి ఉదాహరణం. పద్మాలు రాత్రిపూట ముకుళింపవు గాని పగటివలె శోభాన్వితంగా ఉండవు. అట్లే కలువలు రాత్రి శోభతో ఉండి, పగలు కొంచెం శోభ గోల్పడి ఉంటాయి. అంతేకాని కలువలు పగటివేళగాని, పద్మాలు రాత్రివేళగాని పూర్తిగా ముకుళింపవు. కాని వానికాయావేళలలో ఉండే శోభాలఘుత్వాన్నే అవి పూర్తిగా ముకుళిస్తున్నట్లు వర్ణించడం ఒక కవిసమయంగా రూపొందుటయే కాక తద్విరుద్ధంగా చేయకూడదనే నియమం గూడ ఏర్పడింది. అంతేకాక కుముదినికి, చంద్రునికి, పద్మినికి, సూర్యునికి నాయికానాయకసంబంధంగూడ స్థిరీకృతమైంది. సాయంకాలం ముకుళించే పద్మాలనే చెరసాలలో తుమ్మెదలు చిక్కుకొని ఆ పద్మాలు పగలు విచ్చుకుంటూనే విడుదల ఔతాయనే విచిత్రమైన నియమాత్మకమైన కవిసమయంగూడ ఏర్పడింది. చెదలవాడ మల్లయ్యగారి విప్రనారాయణచరిత్రములోని ఈ క్రిందిపద్యం ఈ కవిసమయాలకు చక్కని ఉదాహరణం.

వికసించిన పద్మాలలో ఉన్న పరాగాన్ని, మకరందాన్ని పగలంతా ఆ పద్మాలపై ఎంతో ప్రేమచూపుచు అనుభవించి, రాత్రిపూట ఆ పద్మముల రూపు మారినంతనే వానిని త్యజించి, అప్పుడే వికసించిన కలువలను తుమ్మెదలు చేరుకొన్నవి. ఇటువంటి కృతఘ్నుల నెప్పుడుగూడ నమ్మరాదుగదా! అని దీని తాత్పర్యం. ఈ వర్ణనలో యౌవనవతిగా నున్నంతసేపు ఒకానొక నాయికననుభవించి, ఆ నాయికయొక్క పరువము తగ్గినంతటనే ఆమెను త్యజించి వేఱొక యౌవనవతిని గూడఁబోవు ధూర్తవిటుని లక్షణము ధ్వనించుచున్నది.

మాళవికాగ్నిమిత్రంలో హర్షవిషాదమిళితమైన మాళవికాముఖమును కాళిదాసీ కవిసమయగర్భితముగా నిట్లు వర్ణించినాఁడు:

సూర్యోదయే భవతి యా సూర్యాస్తమయే చ పుణ్డరీకస్య వదనేన సువదనాయాస్తే సమవస్థ క్షణాదూఢే

సూర్యోదయమునందు, సూర్యాస్తమయమునందు కమలమున కేయవస్థ సంభవించునో ఆ యవస్థలు ఈ సువదన వదనముచే నేకక్షణములో వహింపబడినవి – అని సూర్యోదయమందలి పద్మోన్మీలనము, సూర్యాస్తమయమందలి పద్మనిమీలనములిందులో చతురముగా జెప్పబడినవి.

కవులయొక్క కళాకల్పనకు దోహదంచేసే ఇటువంటి 27 కవిసమయాలను శ్రీ సన్నిధానం సూర్యనారాయణ శాస్త్రులవారు వారి కావ్యాలంకారసంగ్రహవ్యాఖ్యానంలో పేర్కొన్నారు. వాటన్నిటిని లక్ష్యలక్షణసమన్వితంగా వివరించాలంటే ఒక పుస్తకమే అవసరమౌతుంది. కాని ఇక్కడ అది నా లక్ష్యం కాదు. రాజశేఖరుని నిర్వచనానికి ఉదాహరణాలుగా ఒండురెండింటిని పేర్కొనడం మాత్రమే నా లక్ష్యం. ఇంక దోహదక్రియలను గుఱించి విచారింతాము.

దోహదములు కవిసమయాలేనా?

తరుగుల్మలతాదీనా మకాలే కుశలైః కృతమ్
పుష్పాద్యుత్పాదకద్రవ్యం దోహదం స్యాత్తు తత్క్రియా

అని దోహదముల నిర్వచనం. అంటే తరుగుల్మలతాదులను అకాలంలో పుష్పింపఁజేయు ద్రవ్యమునకు, అట్లు చేసెడు క్రియలకును దోహదములని పేరు. ఈ దోహదక్రియలేవో తరువాతి శ్లోకాలు తెల్పుతూ ఉన్నవి.

అశోకశ్చరణాహత్యా, వకుళో ముఖసీథునా, ఆలింగనాత్కురువకః, తిలకో వీక్షణేన చ
కరస్పర్శేన మాకందః, ముఖరాగేణ చమ్పకః, సల్లాపతః కర్ణికారః
సిన్దువారో ముఖానిలాత్ గీత్యా ప్రియాళు ర్నితరాం నమేరు ర్హసితేన చ

సాలంకృతయైన పద్మినీజాతి స్త్రీయొక్క పాదతాడనముచే అశోకవృక్షము, ఆమె నోటిలోని మద్యం ఉమియుటచేత పొగడచెట్టు, కౌఁగిలింతలచేత ఎఱ్ఱగోరింటలు, చూపులచేత తిలకవృక్షములు, కరస్పర్శచేత మామిడి, ముఖరాగముచేత చంపకము, సల్లాపమువల్ల కొండగోఁగుచెట్టు, ముఖవాయువుచేత వావిలి, పాటచేత ప్రేంకణము, నవ్వుచేత సురపొన్న అకాలంలో పుష్పిస్తాయని ఈ శ్లోకాలకర్థం. ఇట్లు పుష్పింపజేయు చర్యలకే దోహదక్రియలని పేరు.

విజ్ఞానశాస్త్రముచే సమర్థింపబడకుండుటచే అశాస్త్రీయములును, లోకానుభవదూరమగుటచే అలౌకికములును, అతిపూర్వకాలంనుండి వచ్చుచుండుటచే పరంపరాయాతములును అగుటచే ఈ దోహదక్రియలు రాజశేఖరుని కవిసమయనిర్వచనమునకు తగినట్లుగానే ఉన్నవి. ఐనను ఎందుకో తన కావ్యమీమాంసలో అతడు వీనిని కవిసమయములుగా పేర్కొనలేదు. అతని తర్వాతివారగు సాహిత్యదర్పణకర్త విశ్వనాథుడు (14వ శతాబ్ది), కేశవమిశ్రుడు (16వ శతాబ్ది) వీనిని కవిసమయములుగానే గుర్తించినారు.

కాళిదాసు మేఘసందేశములోను, కుమారసంభవములోను, మాళవికాగ్నిమిత్రములోను దోహదక్రియలు విషయముగా గల శ్లోకములున్నవి. ముఖ్యంగా మాళవికాగ్నిమిత్రంలో మాళవిక అశోకవృక్షానికి చేసే దోహదక్రియయే మాళవికాగ్నిమిత్రుల మేళనమునకు మూలకమై, ఆ నాటకేతివృత్తమునకు కీలకమైనది. ఇట్లు అతిపురాతనకాలమునుండి పరంపరాయాతముగా వచ్చిన ఈ విచిత్రసంప్రదాయము తెలుగుకవులయొక్క అతిలోక, అత్యద్భుతవర్ణనలకు సాధనమైనది.

ఆసూరి మఱింగంటి వేంకట నరసింహాచార్యులవారి తాలాంకనందినీపరిణయంలోని ఈ పద్యంలో పై దోహదక్రియలు రమ్యంగా పేర్కొనబడినవి.