ఇట్లాగే మరోచోట గూడా నేనుదాహరించిన అంశాన్ని రామారావు సాగదీసినారు. ఒక పద్యపాదాన్ని భిన్న లాక్షణికులు రెండు భిన్న లక్షణం గల పద్యాలకు చెందిన పాదాన్నిగా నిరూపించే వీలు ఒకప్పుడు కలుగవచ్చునన్న అంశాన్నీ చెప్పటానికి వీలుగా, సీసపాదం గానూ, ఆటవెలది పాదంగానూ, విభక్తమయ్యె విధంలో ఉన్న ఒక పాదాన్ని ఉదాహరణగా చూపి, ఇట్లాగే భిన్న లాక్షణికులు వచన పద్య పాదాన్ని గూడా వేరు వేరు పాదాలుగా విభజించే అవకాశమున్నదన్నాను. ఇక్కడ కూడా ఒక పాదాన్ని ఒకటికన్నా ఎక్కువ రకాలుగా విభజించే అవకాశం ఉన్నదని చెప్పటానికే ప్రాధాన్యం. అయితే, ‘కవి ఉద్దేశించిన పాద విభజన మనకు ఎందుకు ప్రమాణం కావాలి? నిజమే, అక్కరలేదు’, అంటూనే – ‘కవి ఉద్దేశించిన పాద విభజన, లాక్షణికుడు చేసిన పాద విభజన ఒకటే ఎందుకవుతున్నయి? ఇద్దరూ ఒకే సూత్రాన్ని అనుసరించటం వల్ల, అనుసరించడానికి ఒక సూత్రం ఉండటం వల్ల’ అన్నారు రామారావుగారు. కాని, నేను చూపిన ఉదాహరణలో కవి, లాక్షణికుడు ఆ పాదాన్ని ఒకే విధంగా విభజించలేదు. కవి ఆటవెలదిగా భావిస్తే, లాక్షణికుడు సీస పద్యంగా భావించినాడు. ఎవరికి వారికి ఆ విధంగా పాదం విభజించటంలో ‘సూత్రం’ ఉంది. అట్లాగే, వచన పద్యపాద విషయికంగా కూడా.

నిజానికి ప్రస్తుత ప్రస్తావన కవి-లాక్షణికుల మధ్యది కాదు, ఇద్దరు లాక్షణికుల మధ్యది. ఇద్దరు లాక్షణికులు పద్యపాదాన్ని వేరువేరుగా విభజిస్తున్నారు. వచన పద్యపాదాన్ని కూడా ఇద్దరు లాక్షణికులు వేరువేరుగా విభజిస్తున్నారు. ఈ విభజనకు సూత్రం లేదంటారు రామారావుగారు. కాని, ఉంది. అది భావాంశాలను బట్టి విభజించటం. భావాంశాలంటే భావగణాలు కదా! ఈ భావగణాల స్వరూపంలో తేడాలుంటాయని వివరించినాను గూడా. ఈ తేడా ఇద్దరు లాక్షణికులు వచన పద్యపాదాన్ని వేరువేరుగా విభజించటానికి అవకాశం కలిగిస్తున్నది. ఒక వరుసగా ఉన్న గురులఘువులను వేరు వేరు గణాలుగా విభజించటానికి అవకాశం ఉండబట్టే కదా, ఆ వరుస వేరు వేరు పాదాలయితున్నది! అట్లాగే వచన పద్య పాదం కూడా. ఇక్కడ వేరు వేరుగా విభజించేందుకు గల ‘అవకాశం’ మాత్రమే ప్రధానం గాని, రెండు విధాలుగానా, మూడు విధాలుగానా అన్నది కాదు ప్రధానం.

ఇక ‘కవ్యుద్దిష్టంగా’ లాక్షణికుడు వచన పద్య పాదాన్ని విభజిస్తాడా అన్నది రామారావుగారి రెండో ప్రశ్న. అయితే, ఆ పాదాన్ని కవి ఎట్లా ఉద్దేశించినాడో తెలియనప్పుడే కదా, లాక్షణికుని కీవిధమయిన ప్రశ్న! ‘మధుర…’ ఉదాహరణలో కవి ఆ పాదాన్ని ఆటవెలదిగా ఉద్దేశించాడని తెలిసినాక, లాక్షణికుడు మరో విధంగా విభజించటానికి అవకాశం ఉన్నా పూనుకోడు. అది తెలియనప్పుడు సీసపద్య పాదంగా విభజించే అవకాశం అతనికుంది. అట్లాగే, వచన పద్య పాద విషయంలోనూ కవి ఉద్దేశించింది తెలియనప్పుడు లాక్షణికుడు వచనపద్యపాద విభాజకసూత్రాన్ని అనుసరించి మరో రకంగా కూడా విభజించే అవకాశం అతనికుంది, ఈ అంశాన్నే ప్రధానంగా ఇక్కడ గమనించవలసి ఉంటుంది.

ఈ సందర్భంలోనే, ‘ఈ పాదబద్ధతకు లొంగనివి కూడా ఆధునిక కవిత్వంలో కొన్ని ఉన్నై’ అంటూ రామారావుగారు తమ మొదటి వ్యాసంలో తిలక్, కె. వి. రమణారెడ్డిగారల రచనలను చూపి, తిలక్ రచనల విషయంలో – ‘ఇందులో పాదవిభజన కాధారాలేమిటో, ముఖ్యంగా మూడో పాదం ‘ఆకాశం’తో అంతం కావడానికి హేతువు ఎవరైనా చెప్తే సంతోషిస్తాను’ అనీ, రమణారెడ్డి రచన విషయంలో – ‘పైదాంట్లో రమణారెడ్డి అచ్చులో కూడా పాదబద్ధత పాటించలేదు’ అనీ అన్నారు. ఇచ్చిన ఉదాహరణలు పాదబద్ధతకు లొంగని ‘కొన్ని’ లోవి. ఆ కొన్ని వచన పద్యాలే గదా! అందుకని, ఉదాహరించిన రీతిలో ఆ రచనల్లో ఉన్న లోపాలను చూపించినాను. అవి ఏ విధంగా ఉండాల్నో కూడా ప్రదర్శించినాను. ఈ ప్రదర్శనకు వచనపద్యపాద విభాజకసూత్రాన్నే ఉపయోగించినాను. అయితే, ఈ విభజించిన రీతిని గురించి రామారావుగారేమీ అనలేదు. ఆ విభజన సరిగానే ఉందనుకోవాలె మరి. కాని, తమ రెండో వ్యాసంలో – “కె. వి. రమణారెడ్డిగారి ‘బాధాగాధము’ అనే ఖండికలోనుంచి నేనుదాహరించిన భాగాన్ని శ్రీ సంపత్కుమార మళ్ళీ ఉదాహరించి ‘కొంచెం లోపం ఉండవచ్చు గాక’ అందులో పాద విభజన జరిగినదని నిరూపించటానికి ప్రయత్నించినారు. రమణారెడ్డిగారి ‘అంగారివల్లరి ‘ అనే అచ్చు పుస్తకాన్ని సంపత్కుమార చూచి ఉండలేదనుకుంటాను. చూస్తే ‘బాధాగాధము’ లో పాదవిభజన జరిగిందని పొరపాటు పడే అవకాశం ఉండేది కాదు” అన్నారాయన. వారన్నట్టుగానే, ‘అంగారవల్లరి’ని నేను చూళ్ళేదు. రమణారెడ్డిగారు బాధాగాధములో పాదవిభజన నుద్దేశించలేదని, రామారావుదాహరించిన భాగం నాలుగు పాదాలుగా కనిపించటం ‘యాదృచ్ఛిక’మని నాకు తెలియదు. రమణారెడ్డిగారు తాను విభజన నుద్దేశించలేదని రామారావుగారికి రాసినారని కూడా నాకు తెలియదు. అయితే, ఈ చూడకపోవటం, తెలియకపోవడాలవల్ల నేను పొరపాటు పడే అవకాశం మాత్రం పొందలేదు. ఇది ముఖ్యంగా గమనించవలసిన అంశం. పరీక్షకు హాజరయ్యేవాడికి ప్రశ్నలిచ్చినట్టుగా రామారావుగారీ రెండు రచనలనిచ్చి పాదవిభజన చేయమన్నట్టు రాశారు. మరి, ఈ స్థితిలో నేను ‘అంగారవల్లరి’ని గానీ, ‘అమృతం కురిసిన రాత్రి’ని గానీ చూడనవసరం లేదు. ఒకవిధంగా చూడకూడదు కూడా. ఇక ఇక్కడ తిలక్, రమణారెడ్డి పాదవిభజనను ఉద్దేశించినారా? లేదా? అన్నది కాదు కావలసింది. అది వచనపద్యమయితే – అయింది కాబట్టి – పాదవిభజన జరిగిందా? జరిగితే ఏ సూత్రం ప్రకారం? ఆ ప్రకారాన్ని బట్టి అవి సరిగా ఉన్నాయా? లెకపోతే ఎట్లా ఉండాలె? అన్నది ముఖ్యం. (ఆ ‘భాగాలు’ వచన పద్యాలు అనే ఉదాహరింపబడ్దయి. వచన పద్యాలు కాకపోతే వాటి ప్రసక్తే ఇక్కడ ఉండేది కాదు.) పాదవిభజన అక్కడ ఉన్నదనీ, కానీ ఉదాహరించిన రీతిలో వచనపద్యపాద విభాజకసూత్రం ప్రకారం దోషం ఉన్నదనీ చూపించినాను.

‘అమృతం కురిసిన రాత్రి’ తిలక్ మరణించిన తర్వాత అచ్చయిందనీ, కవి అందులోని – ‘ఏ ఖండికలో పాదవిభజన ఉద్దేశించినాడో, ఎక్కడ ఉద్దేశించలేదో తెలుసుకోటానికి అచ్చయిన పుస్తకమే ఆధారం. ఈ ఆధారంతో చూస్తే ఇక్కడ కవి పాదవిభజన ఉద్దేశించినట్లు తోచదు. ఇప్పుడు కనిపించే పాదవిభజన తిలక్ పద్యాలు కాపీ చేసినవారో, అచ్చువేసినవారో చేసి ఉండవచ్చు’ అంటారు రామారావుగారు.

ఇక్కడ ఒక విషయం. నిర్దిష్ట ప్రతిపాదన లాధారంగా నేను తిలక్ రచనలో పాదవిభజన చేసినాను. మరొకటి ‘అమృతం కురిసిన రాత్రి’లోవి వచన పద్యాలేనా? వచన పద్యాలయితేనే ప్రస్తుత చర్చ. లేకపోతే వాటినుదాహరించవలసిన అవసరం లేదు. కవి పాదవిభజన ఉద్దేశించిందీ లేనిదీ నిర్ణయించటానికి అచ్చు పుస్తకమే గదా ఆధారం! దాన్ని వదిలి, ఉద్దేశించిందీ లేనిదీ, తిలక్ మరణించినాడు కాబట్టి, మరో ఆధారం లేదు. ఆయన బతికుండగా అచ్చయిన వచన పద్యాల్లో పాదవిభజన తిలక్ ఉద్దేశించిందేనని చెప్పవచ్చు గదా. ప్రస్తుతం అచ్చుపుస్తకంలో కనిపించే పాదవిభజనలో దోషం ఉంటే, అది తిలక్ పద్యాలు కాపీ చేసినవారి, అచ్చువేసినవారి వల్ల వచ్చిందే కాని తిలక్ వల్ల కాదని రామారావుగారంటూనే ఉన్నారు గదా! మరి, నేను కూడా తిలక్ రచనకు పాదవిభజన చేసి చూపింతరువాత, “ఆ పాదవిభజన అస్తవ్యస్తంగా జరిగింది. ఇది రాతలోనూ, అచ్చులోనూ జరిగే వీలుంది,” అని అననే అన్నాను, నా వ్యాసంలో. నిజానికి, తిలక్ వచన పద్య ప్రయోక్తల్లో చాలా ప్రముఖుడు. వచనపద్య పాదవిభజన విషయంలొ నా ప్రతిపాదనలను తిలక్ హర్షించిన సంగతి నా వ్యాసంలో రాసినాను కూడా.

ఇదిట్లా ఉండగా – ‘భావ స్ఫూర్తి ఆధారంగా విభక్తమవుతయ్యని సంపత్కుమార అంటున్న భావగణాలు అన్ని రకాల భాషా వ్యవహారాల్లోనూ ఉంటై. అయినప్పుడు ఆయన పద్ధతి ననుసరించి ఒక వ్యాసంలోని వాక్యాలను గూడ భావ, భావాంశాల పద్ధతిలో పాద విభజన చేసి వచన పద్యంగా నిరూపించవచ్చు. అచ్చులో గాని, రాతలో గాని కవి పాదవిభజనని సూచించటం ప్రమాణంగా తీసుకుంటే, ఆ పని వ్యాసకర్త కూడా చేయ్యవచ్చు. ఇకపోతే, వచన పద్యంలో ఉండే కవితా పదార్థం దాన్ని వ్యాసాల నుంచి, ప్రకటనల నుంచి వేరు చేస్తుంది కదా అంటే, కవిత్వానికి గద్యంలో స్థానం లేదని అనాల్సి ఉంటుంది. రసహీనమైన పద్యాలు, రసవంతమైన గద్యం ఉంటయ్యని అందరూ ఒప్పుకుంటారు. కవిత్వం ఉన్నదల్లా ఛందో విభాగం అని, ఛందస్సులో ఉన్నదల్లా కవిత్వం అవుతుందని సంపత్కుమార అంటారనుకోను.’ అన్నారు రామారావు గారు. నేను అనను, అనుకోను గూడా. కాని, ఇక్కడ కవితా పదార్థం ప్రసక్తి ఎందుకు? వచన పద్యం పద్యం కావటానికి,అందులో కవితాపదార్థం ఉండటానికి, లేకపోవటానికి సంబంధం లేదు. ఉండవచ్చు, ఉండకపోవచ్చు. రసహీనమయిన పద్యాలు ఉంటాయని వారూ అంటూనే ఉన్నారు. వచన పద్యం అందుకు భిన్నమేమీ కాదు. గణితం, వైద్యం పద్యాల్లో రాసినవారున్నారు. వ్యాసాలను కూడా పద్యాల్లో రాసినవారూ ఉన్నారు. ‘పోప్’ అట్లా రాసినవాడంటారు. అందువల్ల వ్యాసకర్త తన వ్యాసం వచనపద్యంలో రాస్తే మునిగిపోయేదేమీ లేదు. ప్రకటనల్ని మాత్రం సాంప్రదాయిక పద్యాల్లో మాత్రం రాయడానికి వీల్లేదా? ఎందరు రాయరు! వచన పద్యం ‘పద్యం’. పద్యం బాహ్యస్వరూపం. కవితా పదార్థం, రసం మొదలయిన వన్నీ ఆంతరికాలు. ఇవి లేని సాంప్రదాయ పద్యాలున్నట్టే, వచన పద్యాలూ ఉండవచ్చు. అందువల్ల కవితా పదార్థం ఉన్నా, లేకున్నా వచన పద్యం వచన పద్యమే. అయితే అది వచనపద్యపాద విభాజకసూత్రానికి ఒదిగితేనే వచన పద్యం. కాకపోతే కాదు. వచన పద్యం ఈ విధంగా ఒక విధమయిన ఛందో రూపం. అంతే.

‘సంపత్కుమార ఇప్పటి వ్యాసంలోనైనా వచన పద్యాన్ని అంతర్నిర్మాణమూ, బాహ్యపరిమితీ ఉన్న పాదాలుగా విభజించటానికి స్పష్టమయిన ప్రతిపాదన ఏదీ చెయ్యలేదు. ఆయన ఉన్నయ్యంటున్న భావగణాలు వ్యాకరణాంశాల మీదనే ఆధారపడ్డయి గనుక అవి వ్యాకరణ గణాలే అవుతై. ఆయన భావగణ పద్ధతికి వచన పద్యాన్ని గద్యం నుంచి వేరు చేసే శక్తి లేదు’ అన్నారు రామారావు. దీనికి సమాధానాలు నా పూర్వవ్యాసంలోనూ ఉన్నయి. ఈ వ్యాసంలో ఇంకా స్పష్టపరచటమయింది. అంతర్నిర్మాణం గూర్చి నా అభిప్రాయం మొదటినుంచీ స్పష్టమే. బాహ్య పరిమితి విషయం గరిష్ఠ-కనిష్ఠ పరిమితి అన్న ధోరణిలో వారూ గమనించినారు. నేనూ స్పష్టీకరించినాను. నిజానికి బాహ్య పరిమితి కాదిది. పాద పరిమితి, భావగణా (భావాంశా)లను వ్యాకరణ గణాలనగూడదనీ, భావగణాలే అనాలని కూడా ఈ వ్యాసంలో స్పష్టపరచబడింది. -’ఒక వ్యాసంలోని వాక్యాలను గూడ భావ భావాంశాల పద్ధతిలో పద విభజనం చేసి వచన పద్యంగా నిరూపించవచ్చు’నని వారే అంటున్నారు. మరి ‘భావ-భావాంశాల పద్ధతిలో పాద విభజన’ చేసినప్పుడు అది గద్యం నుండి వేరు కాక మరేమయితుంది? గద్యానికి పాదవిభజన ఉండదు. ఉంటే అది గద్యం కాదు, పద్యం అయితుంది. పాద విభజన ఉండేది పద్యానికే. ఇక్కడ ఒక చిన్న విషయం. వ్యాసాల్ని, ‘వచన పద్యంగా’ నిరూపించవచ్చు నన్నారాయన. మరి సాంప్రదాయిక ఛందస్సుల ననుసరించి, వ్యాసాన్ని ఇరవయ్యారేసి అక్షరాలుగా (అంతకు తక్కువగా కూడా) విభజించి విషమ వృత్తాలుగా నిరూపించవచ్చు. ఈ విధంగా ఈనాటి వచన పద్యాన్ని ‘విషమ వృత్తం’గా పరిగణించవచ్చునని ఒక మిత్రుడు సూచించినాడు. మరి దీనికేమనాలె! కానీ ఈ రెండూ వాదానికనేవే. కాబట్టి వ్యవహారంలోని పద్యాలకు అనువయిన పద్ధతిని నిష్పన్నం చేయటం అవసరమయింది – చేయటమూ అయింది.

తమ వ్యాసాంతంలో రామారావుగారు వచన పద్య పాదబద్ధతను వివరించటంలో నేను పడ్డ చిక్కులన్నిటికీ (నిజానికి అవి చిక్కులయితే) – ‘కారణం మనకు ప్రసిద్ధంగా ఉన్న ఛందస్సాంప్రదాయంలో ఎక్కడోచోట ఈ వచన పద్యానికి చోటు కల్పించటం కోసం ప్రయత్నించటం. ఏదో రకమైన ఛందస్సూ, గణ విభజన ఉన్నయ్యంటే, వచన పద్యానికి అదనంగా ఏదో గౌరవం వస్తుందనుకోవటం.’ అన్నారు. వచన పద్య పాదబద్ధత నిరూపించటానికి ఋజువయిన మార్గాన్నే అనుసరించినాను తప్ప, నేను చిక్కులేమీ పడలేదు. గమనించవలసిన అంశమేమిటంటే, వచన పద్యానికి ఛందస్సాంప్రదాయంలో నేనుగా చోటు కల్పించటానికి ప్రయత్నించలేదు. మాత్రాఛందస్సులను దాటివచ్చి, తనంతట తానే వచన పద్యం ఛందస్సాంప్రదాయంలో చోటు చేసుకున్నది. ఛందఃప్రయోక్తలే దాన్ని ప్రయోగించి, ఛందస్స్వరూపంగా దానికి వ్యాప్తి తెచ్చినారు తప్ప, గద్యప్రయోక్తలు కాదు. కాగా, నేను చేసింది ఛందస్సాంప్రదాయంలో వచన పద్యం తానుగా చేసుకున్న చోటు యొక్క స్వరూపాన్ని స్పష్టం చేయటమే. ఇకపోతే, ఛందస్సూ, గణ విభజనా ఉన్నంత మాత్రాన ఏ ‘పద్యా’నికీ అదనపు ‘గౌరవం’ రాదు. ఆ పద్యంలో శక్తి ఉంటే వస్తుంది. ఇక వచన పద్యం యొక్క ఛందస్స్వరూపాన్ని నేను స్పష్టం చేయటంవల్ల దానికి ‘అదనంగా’ గౌరవం వస్తే, దానికి అభ్యంతరం ఎందుకుండాలె?

కాగా, నేను వచన పద్యానికి నిరూపించిన లక్షణం, చూపిన పాదబద్ధతా, పాద విభజనరీతీ – వీటిననుసరించి వచన పద్యం ‘పద్య’మే అయితుందని, పాదబద్ధత లేని గద్యవిభాగంలొ చేరదనీ వచన పద్య పరిశీలకులకు మనవి చేస్తున్నాను.

(భారతి, మార్చి 1973. పే. 15-27)

వచన పద్యం: లక్షణ చర్చ – ఉపయుక్త గ్రంథ, వ్యాస సూచి.

(ఈ వ్యాస పరంపరలో అయిదవ వ్యాసం చేకూరి రామారావు రాసిన పద్యం, గద్యం, వచనపద్యం వగైరా.)