గణసహాయం లేకుండా ఈ పద్యాలకు కూడ లక్షణం చెప్పటానికి వీలున్నదని, ఈ పద్యపాదాలు గణబద్ధాలు అవనక్కరలేదని నిరూపించటానికే పయి పద్ధతి ఇక్కడ ప్రదర్శింపబడింది. మరి ఈ పద్ధతి సరికొత్తదేమీ కాదు. వైతాళీయ పద్యాలకు పింగళుడు ఈ ధోరణిలోనే లక్షణం చెప్పటం జరిగింది. వైతాళీయ పద్యాలు ఒక వర్గం. వైతాళీయ లక్షణం చెప్పిన పద్ధతి ఇది.

1. బేసిపాదాల్లో 14 మాత్రలు, సరిపాదాల్లో 16 మాత్రలు.
2. పాదాలు గుర్వంతం కావలసి ఉంటుంది.
3. సరిపాదాల్లో సరి+బేసి కలిసి గురువు కారాదు.
4. సరిపాదాల్లో ఆరు లఘువులు వరుసగా ఉండరాదు.
5. బేసి పాదాల్లో 6 మాత్రలు, సరిపాదాల్లో 8 మాత్రల తరువాత యతి చెల్లింపు.

కొన్ని మాత్రలు కలిసి గురువు కావటం అనే అంశంలో ఆయా మాత్రల సంఖ్యలోని వ్యత్యాసాన్ని బట్టి వైతాళీయ భేదాలు కొన్ని ఏర్పడ్డయి. అట్లాగే, ఈ ఈ భేదాల పాదాల కలగలుపుతో మరికొన్ని భేదాలు. ఈ భేదాలన్నిటికి ప్రాచ్యవృత్తి, ఉదీచ్యవృత్తి, చారుహాసిని.. ఇత్యాదిగా వేరు వేరు పేర్లు. పైన నేను గీత పద్య వర్గానికి చెప్పిన లక్షణం ఈ ధోరణి లోనిదే. భ-ర-త ఇత్యాది గణాలను రూపొందించిన పింగళుడే ఈ విధంగా గణసహాయం లేకుండా వైతాళియాలకు లక్షణం చెప్పినాడు. అందువల్ల, తెలుగులోని గీతాదులకీ పద్ధతిని అనువర్తింప జేయవచ్చు. చేస్తే, ప్రస్తుత వ్యవహారంలో ఉన్న గీతాదుల్లో, మిశ్ర, అమిశ్ర రూపాలేర్పడి వైవిధ్యం అధికమయితుంది.

ఇక రామారావుగారంటున్న మాత్రా పద్యాలకు కూడా ఈ పద్ధతిని అన్వయింప జేయవచ్చు. గీతాదుల ఉపయోగానికి చెప్పబడ్డ వాటిని ‘మాత్రా గణా’లన్నట్టుగా, మాత్రా పద్యాల కుపయోగించే వాటిని ‘మాత్రాసంఖ్యా గణా’లంటారు. అంటే, మాత్రా గణాల్లోని మాత్రా సంఖ్యా వైషమ్యం మాత్రా సంఖ్యా గణాల్లో ఉండదు. 3, 4, 5, 7 మాత్రల సంఖ్యలతో ఈ గణాలు ఏర్పడుతయి. ఒకే పాదంలో ఉండే గణాలన్నీ సమమాత్రా సంఖ్యతో ఉంటయి. ఉదాహరణకు, మధురగతి రగడలో ఒక్కొక్క పాదంలో నాలుగేసి చతుర్మాత్రా గణాలుంటాయి. నాలుగు మాత్రలుండటమనేదే తప్ప వీటికి గురులఘు క్రమంతో నిమిత్తం లేదు. ఇట్లాగే అన్నీ. 7 మాత్రల గణమంటే 3+4 లేదా 4+3 మాత్రా సంఖ్యా గణాల – అంటే త్రస్య+చతురస్ర గతి గణాల సమ్మేళనం. అందుకని దీన్ని మిశ్రగతి అంటారు. కాని, మిశ్రత్వం మిగతా కొన్నింటిలోనూ కొంత ఉన్నది. ఉదాహరణకు పంచమాత్రా గణాల్లో 2+3 లేదా 3+2 గా కూడా ఉండవచ్చు. అయితే, మూటికన్న తక్కువగా మాత్రాసంఖ్య ఉన్నప్పుడు గణత్వ పరిగణనం లేకపోవటం వల్ల వీటిని మిశ్రగతులుగా భావించటం లేదు. అయితే, ఈ విధమయిన మిశ్రత్వం దృష్టితో చూస్తే పాదం మొత్తం మీద ఉండే మాత్రా సంఖ్య ప్రధానమయి, అవి అచ్చంగా ఏ సంఖ్యతోడి మాత్రలు గల పదాలుగా విరగాలన్నది పాక్షికమయితున్నది.

అయితే, ‘మాత్రాఛందస్సుల్లో లయ ప్రధానం. ఈ లయ మాత్రాగణానుసారి. లయననుసరించి మాత్రా పద్యాల అంతర్నిర్మాణాన్ని చెప్పాలంటే మాత్రాగణాలను గుర్తించక తప్పదు’ అంటారు రామారావు. అంతే కాదు. పాదం మొత్తానికైన మాత్రా సంఖ్యను బట్టి లక్షణాన్ని చెప్పినవారిని ప్రస్తావించి, – ‘ప్రాచీనులు కొందరు మాత్రా పద్యాలకు లయ విరహితంగా లక్షణం చెప్పారు, అంటె, మాత్రాపద్యాల్లో అంతర్నిర్మాణాన్ని గూర్చి వాళ్ళు పట్టించుకోలేదన్న మాట. ఆ మేరకు వాళ్ళ లక్షణం అసమగ్రం’ అని తీర్మానించినారు గూడా. ఈ తీర్మానాన్ననుసరించి గణసహాయం లేకుండా లక్షణం చెప్పటం మాత్రాపద్యాలకు ‘లయ విరహితంగా’ చెప్పటమయితుందన్నమాట. ఎందుకంటే- ‘లయ మాత్రాగణానుసారి’. అయితే, వెనుక చూపబడ్డ వైతాళీయాలు మాత్రాఛందస్సులే. వాటికి పింగళుడు గణసహాయంతో లక్షణం చెప్పలేదు కాబట్టి లయదృష్టి లేదనడం కుదురుతుందా మరి! లయ మీద దృష్టి లేకుంటే, ఫలానా మాత్రలు కలిసి గురువు కారాదు, వరుసగా ఇన్ని లఘువులుండరాదు… ఇత్యాదిగా చెప్పటమెందుకు? నిజానికి అట్లా చెప్పటం లయను ఉద్దేశించి మాత్రమే. మాత్రాగణాలను చెప్పనంత మాత్రాన ‘లయ విరహితంగా’ చెప్పటం కాదు. ఇంకో గమనించవలసిన అంశమేమిటంటే, మాత్రాగణాలను చెప్పటంవల్ల ఎదురు నడిచే – అంటే విలోమగతి గల గణాలను (లగ-జ-య) నిషేధించవలసి వచ్చింది. గణాల ప్రమేయం లేకుంటే ఈ విభేదింపు అవసరం లేదు. పాదగమనంలో విలోమగతి వెంటనే పట్టిస్తుంది. విలోమగతి అవసరమనుకుంటే కవి సాధిస్తాడు. కాదనుకుంటే వదిలేస్తాడు. గణాలను చెప్పినా కూడా, పాదంలోని ఆయా ప్రత్యేక సంఖ్యామాత్రలు కలిసి గురువులు కావటం వల్లనే విలోమగతి గానీ, అనులోమగతి గానీ వచ్చేది.గణాలను చెప్పటం వలన విలోమగతి సాధించాలనుకున్న కవి లక్షణాతిక్రమణం చేసిన వాడయితున్నాడు. ‘నేటి కవుల్లో శ్రీశ్రీ పద్యాల్లో ఇట్లాంటి వ్యతిక్రమణలు కనిపిస్త’యని గణాల దృష్టితో అనవలసి వచ్చింది తప్ప పాదమాత్రా సంఖ్యాదృష్టా అనవలసిన అవసరం రాదు. అందుకనే లాక్షణికుల గణాలెట్లా ఉన్నా, కవులు విలోమగతిని సాధిస్తూనే ఉన్నారు.

ఇదిట్లా ఉండగా అనులోమగతికమయిన ‘నల’మునకు, విలోమగతికమయిన ‘జ’గణ గమనం సాధించవచ్చునని, ఇట్లాంటి ‘నల’మును ‘జగణతుల్యనల’ మనవచ్చునని గిడుగు సీతాపతిగారు (సీతాపతి 1961. పే. 41) సూచించినారు. అంటే, పార్యంతికంగా గతిసాధన కవికి సంబంధించిందే గాని, గణాలకు సంబంధించినది కాదని స్పష్టమయితుంది.

మరొకటి. విలోమగతిని లాక్షణికులు పూర్తిగా నిరాకరించలేదు. దీనికి ప్రత్యక్ష సాక్ష్యం కందపద్యం. కందపద్యం గూడా మాత్రాఛందస్సే. ఒకవిధంగా కందం పూర్వార్థాన్ని 3/5 గణాలుగా కాక 4/4 గణాలుగా విభజించి, రెండు పాదాలనుకుంటే – మాత్రాఛందస్సే. ‘మధురగతి’ రగడ గీత ఉత్తరార్థం కూడ ఇంతే. గీతాదుల మాత్రాగణాల్లోని మాత్రాసంఖ్య వైషమ్యం కందగణాల్లో లేదు. కంద గణాలు చతుర్మాత్రకాలు. గగ-నల-భ-జ-స అనే వాటిని మించి చతుర్మాత్రాగణాలు లేవు. అన్నీ చతుర్మాత్రకాలు కావటం వలన కందం చతురస్రగతి పద్యమని స్పష్టం. అయితే, ఈ కందగణాల్లో విలోమగతికమయిన ‘జ’గణాన్ని లాక్షణికులు విధించినారు. ఆరవగణంగా నలమయినా, జగణమయినా తప్పక ఉండాల్నని నియమం చేసినారు కూడా. అంటే, నాలుగు లఘువుల్నయినా ఉపయోగించాలె, లేదా విలోమగతినయినా సాధించాలని స్పష్టం చేసినారన్నమాట. కందంలో సరిగణంగా జగణాన్ని అంగీకరించినారు. మరి నియమాలన్నీ దేన్ని బట్టి? కవి ప్రయోగాల్ని బట్టే.

ఇది ఇట్లా ఉండగా, చతురస్ర గతికమయిన కందపద్యాన్ని తదితరగతుల్లో నడిపిన కవులు బోలెడుమంది. చతురస్రేతర గతుల్లో నడిపిన కందపద్యాలకు ఉదాహరణలు సీతాపతిగారు కావలసినన్ని ప్రదర్శించినారు. మరి, ఈ అంశాలిట్లా స్పష్టమయితుండగా – ‘ఖండగతిలో యగణాన్ని మిగతా గణాలతోబాటు ప్రసిద్ధులయిన తెలుగు కవులెవరూ వాడిన ఉదాహరణలు లేవు’ అంటారు రామారావు. ఇక్కడ ఖండగతి యగణం అన్నది ప్రధానం కాదు. విలోమగతికమయిన గణాలను వాడలేదనటం ప్రధానం. ఖండగతి విషయం ఎట్లా ఉన్నా, చతురస్రగతిక మయిన ‘మధురగతి’ రగడలో పింగళి సూరన్న కళాపూర్ణోదయంలో –

అహంక్రి-యాత్మక-మగుశం-ఖంబును

అన్నచోట (8.238) ‘అహంక్రి’ అన్న జగణం ప్రయోగించినాడు. శ్రీనాధుని ప్రసిద్ధమయిన ‘మణికర్ణిక’ రగడ (కాశీ ఖండం 6-125)లో లాక్షణికుల గణాల దృష్ట్యా సరిపడని గణాలు గల పాదాలు చాలా ఉన్నయి. కానీ, అవన్నీ పాదానికి గల మాత్రాసంఖ్యా దృష్టితో సరిగానే ఉంటయి.

ఇది ఇట్లా ఉండగా, ‘ఆధునిక కవులు ఒకే గతి ఉండాల్సిన పద్యాల్లో భిన్నగతులు పాటించిన ఘట్టాలున్నై. ఉదాహరణకి పది మాత్రల బాహ్యపరిమితి గల పద్యాలలో కొన్ని చోట్ల ఖండగతిని, కొన్ని చోట్ల మిశ్రమగతిని పాటించారు. 12 మాత్రలు బాహ్యపరిమితి గల పద్యాలలో కొన్ని చోట్ల త్రిశ్రగతినీ, కొన్నిచోట్ల చతురస్రగతినీ పాటించారు. 16 మాత్రల బాహ్యపరిమితి గల పద్యాలల్లో కొని చోట్ల చతురస్రగతిని, కొన్ని చోట్లమిశ్రగతినీ పాటించారు. ముత్యాలసరాన్ని మాత్రం 3+4+3+4 క్రమంలోనే నడిపారు’ అన్నారు రామారావు. అయితే ఈ భిన్నగతులు పాటించిన ఘట్టాలు ప్రాచీనుల పద్యాల్లోనూ ఉన్నయి. రామకృష్ణుడు ఘటికాచల మహాత్మ్యంలో

బొండు – మల్లెలకె – పోలతిరో – ముచ్చట
మిండ – తుమ్మెదలు – మెలగెడు – నచ్చట

(2.114) అన్నచోట 3+5గా ప్రయోగించినాడు. ఇక 10, 12, 16 మాత్రల బాహ్య పరిమితి గల పద్యాల్లో వరసగా ఖండ, త్రస్య, చతురస్ర గతులుండటం సహజం. మిగిలిన గతులు, మిశ్రగతులు సాధ్యం మాత్రమే. మరి ఈ 3+4+3 అన్న కూర్పు లయావాచమే అయితే గీతపద్యంలోనూ 3+4+4+3+3 (4+4కి బదులు, 4+5 లేదా 5+4 లేదా 5+5 ఉండవచ్చు) ఉన్న పద్ధతిని మిశ్రగతిగా చెప్పవచ్చు. లయ సాధించవచ్చు. గీతాదులకు సూర్యేంద్రగణాలని చెప్పబడిన కారణంగా, మాత్రాసంఖ్యాగణాలు లేవన్న కారణంగా లయ నిర్దిష్టం కాదనటానికి పైపద్యంలో వీల్లేదు. కాని, వీటిలో లయ అప్రధానమని రామారావుగారు – ‘మాత్రా పద్యాల్లో లయ ప్రధానం’ అంటూ మాత్రా పద్యేతర వినివర్తకంగా చెప్పడం వల్ల స్పష్టమయితుంది.

ఇక ముత్యాలసరం విషయంలో 3+4+3+4 అన్న క్రమం నియతమేమీ కాదు. ఉదాహరణకు ఆరుద్ర రచించిన ‘ఎర్ర రోజా మొగ్గ’లో (ఎంచిన పద్యాలు – సంకలనం)

అతడు – తీసిన – బాట -లోనే
అడుగు – వేయుచు – సాగు – చున్నా
అజ్ఞా – తముగ – అతని – కెంద
రభి – మానులున్నారో

అన్న ‘ముత్యాలసరం’ చూడవచ్చు. మూడో పాదం 3+4+3+4గా కాక 4+3+4+3గా విరుగుతుంది. నాల్గవపాదం ఈ రెండింటిలో ఏ విధంగానూ విరుగదు. మూడవ నాల్గవ మాత్రలు కలిసి (మా) గురువయ్యింది. ఈ ఖండికలోని ముత్యాలసరాల్లో గగంతో ప్రారంభమయ్యే నాల్గవ పాదాలు చాలా ఉన్నయి.