సంపత్కుమార చూపించినవే కాక , ఇట్లాంటివి ఇంకా చాలా ఉంటై. ఉదాహరణకు, యతి నియమాలను పాటిస్తూ 17 లఘువులతో పద్యపాదం రచిస్తే అది గీతమూ కావచ్చు, ఆటవెలది బేసిపాదమూ కావచ్చు. ఇందుక్కారణం సర్వలఘువులున్న గణం సూర్యగణాల్లోనూ ఉంది, ఇంద్రగణాల్లోనూ ఉంది. ఆటవెలది బేసిపాదంలోనూ, గీత పద్యపాదంలోనూ ఇంద్ర, సూర్య గణాల సంఖ్య ఒకటే. క్రమం లోనే భేదం. సర్వ లఘువులున్న పాదంలో ఈ రెండు రకాలయిన విభజన అందువల్ల సాధ్యమయింది. ‘సూర్య-ఇంద్ర-సూర్య-ఇంద్ర-సూర్య’ అనే క్రమంలో ఏదన్నా పద్యం ఉంటే, అట్లాగూ విభజించవచ్చు. ఇట్లాంటివే మరికొన్నిటిని గమనించండి.

1. U I U I U I I I I I I I U I
    U I U I U I I I I U I I I I
2.U I I I I I U I I U I I I I
    U I I I I I U I I U I U I
3. U I I I I I I I I I I I I I U I

ఈ పై కూర్పులలో మొదటి జంట గీత పద్యపాదమూ, ఆటవెలది బేసిపాదమూ కావచ్చు. తరువాతి జంట గీత ద్విపద పాదాల్లో ఏదైనా కావచ్చు. చివరిది ఆటవెలది బేసిపాదమూ, ద్విపద పాదమూ కావచ్చు. ప్రయత్నించి చూస్తే, ఒకే కూర్పు ఈ మూడు రకాలు అయ్యేట్టు కూడా చెయ్యవచ్చు. పై కూర్పులో మొదటి గురువు స్థానంలో రెండు లఘువులున్నా, మార్పేమీ ఉండదు. ఇట్లాంటి అవకాశాల్ని పరిశీలించి పరిశోధకులు వివరిస్తే ఛందస్సును గూర్చిన మన అవగాహన పెరుగుతుంది.

ఇంతకీ నా ప్రధానమైన ప్రశ్న ఇది – వచన పద్యానికి కవి ఉద్దేశించినా, లక్షణకర్త ఉద్దేశించినా పాదవిభజనకు పద్ధతి ఏమిటి? ‘భావాన్ని బట్టి’ అని సంపత్కుమార సమాధానం. పాదాంతర్విభజనకీ ఆయన అదే సూత్రాన్ని ప్రతిపాదిస్తున్నారు. ఒక వచన పద్యాన్ని భిన్న లాక్షణికులు భిన్నవిధాలుగా విభజించటం సంపత్కుమారగారు అనుకుంటున్నట్టు పైన పేర్కొన్న ‘మధుర మధురమైన మామిడి పండ్లను..’ అన్నదాన్ని సీస పద్యంగానూ, ఆటవెలది అర్ధభాగంగానూ విభజించటం లాంటిది కాదు. ఒకే లక్షణకర్తగానీ, భిన్న లక్షణకర్తలు గానీ దాన్ని రెండు విధాలుగా మాత్రమే విభజించటానికి అవకాశం ఉంది. ఈ లక్షణ భిన్నత్వం కూడా క్రమబద్ధమే. వచన పద్య పాదవిభజనలో భిన్నత్వానికి కారణం లక్షణ భిన్నత్వం కాదు. లక్షణాభావం. ఎందువల్లనంటే, భావ భావాంశాలను గుర్తు పట్టటానికి గాని, పరిగణించటానికి గాని, ప్రమాణించటానికి గాని పద్ధతులేమీ లేక పోవటం వల్ల. భావానికిగాని, భావాంశానికిగాని భాషలో అస్తిత్వం వ్యాకరణ సంబంధాలవల్లనే సాధ్యం. అంటే, భాషలో అవి వ్యస్తపదాలవల్ల గాక పదబంధాల వల్ల, ఉపవాక్యాల వల్ల (Clauses), వాక్యాల వల్ల వ్యక్తమవుతై. వీటి నిర్మాణం వాక్యనిర్మాణ చర్చలో భాగమవుతుంది. భాషావ్యవహారంలో అది సంభాషణైనా, కథాకథనమైనా, పద్యమైనా, గద్యమైనా భావవ్యక్తీకరణం ఈ రకం వాక్యనిర్మితి వల్లనే సాధ్యం. వ్యాకరణంతో నిమిత్తం లేకుండా భావ, భావాంశాలను ఎలా పరిగణిస్తారో నా ఊహకు అందటం లేదు. వ్యాకరణ సంబంధాల కతీతంగా భావం ఉంటుందంటే అందుకు నా అభ్యంతరం లేదు కాని, అది భాషలో ఎట్లా వ్యక్తమవుతున్నదనే నాక్కావల్సింది. అది వ్యాకరణ సంబంధాల వల్లనే సాధ్యమవుతుందని నా అభిప్రాయం. (పదాలకూ పదాంశాలకూ అర్థాలుంటయ్యని, భావ వ్యక్తీకరణలో వాటికి ప్రాధాన్యం ఉంటుందన్న విషయం నేను కాదనటం లేదు. వీటి సంపుటీకరణాన్ని గురించి నేను ఉద్దేశిస్తున్నది.)

వ్యాకరణాతీతంగా భావ భావాంశాలను పరిగణించే సూత్రమేమిటి? అని సూటిగా అడుగుతున్నాను. ‘భావాన్ని, భావాంశాన్ని బట్టి వచన పద్యంలో పాదవిభజన జరుగుతుంది’ అంటే చాలదు. వీటిని గుర్తుపట్టే సాధనాలు ఇయ్యనంతవరకు ఎన్ని ఉదాహరణలిచ్చినా ప్రయోజనం లేదు.

పాదవిభజనలో పద్ధతి ఉందనటానికి సంపత్కుమార ఈ కింది మాటల కూర్పుని ఉదాహరించారు.

ప్రాణాలు బిగబట్టుకొని
సాగేరు ప్రయాణీకులు
నాయకుడు తిరిగి వస్తాడనీ
తుఫాను శమిస్తుందనీ
నదిపొంగు తగ్గేననీ
ఆశతో అహరహమూ!
దేనికైనా ఉద్ధృతి ఎంతసేపు?
దానికి వ్యతిరిక్తం తప్పదా పైనా.

– మాదిరాజు రంగారావు, యుగసంకేతం.

చివరి రెండు పాదాలు భావాన్ని బట్టి, మొదటి ఆరు పాదాలు భావాంశాన్ని బట్టి విభక్తమవుతయ్యని సంపత్కుమార వివరణ. కాని, ఈ భావ, భావాంశాల వ్యక్తీకరణ వ్యాకరణ మూలంగా జరిగిందని, ఇక్కడ పాదవిభజన ఏదన్నా ఉంటే అది వ్యాకరణ సంబంధి అని నా వివరణ. చెవరి రెండు పాదాలూ రెండు వాక్యాలు. వాటినే సంపత్కుమార భావాలన్నారు. మొదటి రెండు పాదాలు కలిసి ఒక వాక్యం. మొదటి పాదం క్త్వార్థక క్రియాంతమైన ఉపవాక్యం. ప్రధాన వాక్యాంశమైన రెండో పాదానికిది రీతిని సూచించే విశేషణ వాక్యాంశం. లేక, ఉపవాక్యం క్త్వార్థక క్రియా వాక్యంలో ప్రవర్తించే తీరుల్లో ఇది ఒకటి. అంటే, ఒక వాక్యంలో రెండు క్లాజుల్ని రెండు పాదాలుగా విడదీశారన్నమాట. 3-6 పాదాలన్నీ కలిపి ఒక వాక్యం. కానీ ఇక్కడ క్రియ లేదు. ఉంటే ఆరో పాదంలో ఉండాలి. కానీ ఇక్కడ లోపించింది. బహుశా అది కవి శైలీవిశేషం కావచ్చు. ఆ లోపించిన క్రియకు ఆరో పాదం విశేషణం అవుతుంది. 3-5 పాదాలు ఒక ‘గర్భితవాక్యం’. ఈ వాక్యాంశాలకు ‘అని’ అనే అనుకరణాద్యర్థ బోధక శబ్దం చేర్చటం వల్ల ఉపవాక్యాలయినై. అంటే, పైన ఉదాహరించిన భాగంలో పాదవిభజన వాక్య నిర్మాణంలో వాక్య, ఉపవాక్య విభజన జరిగే పద్ధతి ననుసరించి జరిగిందని స్పష్టం.

ఈ సందర్భంలోనే కె. వి. రమణారెడ్డిగారి బాధాగాధము అనే ఖండికలోనుంచి నేను ఉదహరించిన భాగాన్ని సంపత్కుమార మళ్ళీ ఉదాహరించి – ‘కొంచెం లోపం ఉండచ్చుగాక’ – అందులో పాదవిభజన జరిగిందని నిరూపించటానికి ప్రయత్నించారు. రమణారెడ్డిగారి అంగారవల్లరి అనే పుస్తకంలోనుంచి కొంతభాగాన్ని గ్రహించి, అచ్చులో అది ఎట్లా ఉందో, అట్లాగే నా వ్యాసంలో ఉదాహరించాను. అచ్చులో అక్షరాల వరస కాగితం మీద అక్షరాలు పట్టే చోటు ననుసరించి కూర్చబడింది. రమణారెడ్డిగారు ‘బాధాగాధము’లో పాదవిభజన ఉద్దేశించలేదు. (అట్లా అని నాకు రాశారు కూడా.) నేనుదాహరించిన భాగంలో అవి నాలుగు పాదాలుగా కనిపించటం కేవలం యాదృచ్ఛికం. రమణారెడ్డిగారి అంగారవల్లరి అనే అచ్చుపుస్తకాన్ని సంపత్కుమార చూసి ఉండలేదనుకుంటాను. చూస్తే బాధాగాధములో పాదవిభజన జరిగిందని పొరపాటుబడే అవకాశం ఉండేది కాదు.

అట్లాగే, తిలక్ రాసిన రాత్రి వేళ అనే ఖండికలో పాదవిభజన జరిగినట్టు నాకు నమ్మకం లేదు. ‘అమృతం కురిసిన రాత్రి’ తిలక్ మరణించిన తరువాత అచ్చయిన పుస్తకం. అందువల్ల, కవి ఏ ఖండికలో పాదవిభజన ఉద్దేశించాడో, ఎక్కడ ఉద్దేశించలేదో తెలుసుకోటానికి అచ్చయిన పుస్తకమే ఆధారం. ఈ ఆధారంతో చూస్తే, కవి ఇక్కడ పాదవిభజన ఉద్దేశించినట్టు తోచదు. ఇప్పుడు కనిపించే పాదవిభజన తిలక్ పద్యాల్ని కాపీ చేసినవారో, అచ్చు వేసినవారో చేసి ఉండవచ్చు.

పాదాల అంతర్విభజనకు సంపత్కుమార భావ గణాలను ప్రతిపాదించారు. ఈ భావగణం భావమూ కావచ్చు, భావాంశమూ కావచ్చు. పాదవిభజనకు కూడా వీటినే ప్రస్తావించారు గనుక ఒక్కో పాదంలో ఒక్కొక్కసారి ఒకే గణం ఉండవచ్చు. ఆ గణం భావాంశ గణమైతే అంతర్విభజన సాధ్యం కాదన్నమాట. భావాంశాలుగా విభక్తం కాని భావగణమున్నా అంతర్విభజన వీలుపడదు. అయినా అభ్యంతరం లేదు. గణితశాస్త్రంలో ‘సెట్ సిద్ధాంతం’ ద్వారా దీన్ని సమర్థించవచ్చు. ఒక పాదం గణాల సెట్ అయితే అందులో ఒక వస్తువు (గణం) ఉన్నా సెట్ అవుతుంది. ఒక సెట్ తనలోతాను అంతర్భాగం అవుతుంది. అక్షర ఛందస్సుల్లో ఏకాక్షరవృత్తాంతర్నిర్మాణాన్ని సమర్థించే మార్గం ఇదే అనుకుంటాను. కానీ, భావగణాలైన ఈ భావం, భావాంశాల స్వరూపాల్ని సంపత్కుమార ఇప్పటి వ్యాసంలోనైనా వివరించకపోవటం విచారకరం. ‘భిన్న భిన్న వచన పద్య పాదాల్లో అక్కడ భావాన్ని స్ఫురింపజేసే పదాల స్థితినిబట్టి భావగణ విభాజకరీతి ఉంటుంది’ అన్న సంపత్కుమార వివరణ చాలా అసంతృప్తికరంగా ఉంది. ఆ ‘స్థితి’ ఏమిటో నిరూపించేవరకూ భావగణాల అస్తిత్వాన్ని అంగీకరించలేను. వీరు ఆధారపడ్డ భావస్ఫూర్తి వ్యాకరణ సంబంధాలవల్ల కలుగుతున్నదని నా వాదం.

ఇంతకు ముందే చెప్పినట్లుగా, వ్యాకరణాంశాలు వదిలేస్తే భావాలు దొరకవు. అందుకనే వారి భావగణాలను (వాటిని గణాలు అనాల్సివస్తే) నేను వ్యాకరణ గణాలు అన్నాను. వ్యాకరణ రూపైకత అనటంలో ప్రతిగణమూ ఇంకో గణంతో సమంగా ఉండటం కాదు నేను ఉద్దేశించింది. కొన్ని పదసమూహాలకు వ్యాకరణ సమత్వం ఉంటుంది. అట్లాంటివి ఒక గణం కావచ్చు. సమత్వ భేదాల్ని బట్టి బహువిధగణాలుండవచ్చు. ఇంతకీ వ్యాకరణ గణాలను వచన పద్యానికి లక్షణంగా ప్రతిపాదించటం నా ఉద్దేశం కాదు. ఛందస్సులో వాడుకోదగిన వ్యాకరణ గణాలున్నయ్యని నేను నమ్మటం లేదు. కాని, సంపత్కుమార ప్రతిపాదిస్తున్న భావగణాలు వ్యాకరణాంశాలను బట్టి విభక్తమవుతయ్యని, వ్యాకరణ గణాలనటం వల్ల వ్యాకరణం సాయంతో వాటిని గుర్తు పట్టవచ్చనీ నా ఉద్దేశం. సంపత్కుమార ‘భావస్ఫూర్తి’ అన్నా, భావస్ఫూర్తి వ్యాకరణ పరిజ్ఞానం లేకుండా జరగదు గనుక, భావగణ విభజనలో వారికి తోడ్పడింది (వ్యక్తంగా కాకపోవచ్చు) ఈ వ్యాకరణ సంబంధాల పరిజ్ఞానమే. వ్యాకరణ విరహితంగా భావస్ఫూర్తి కలిగే పద్ధతి ఒకటుంటే, అది చూపించేవరకూ వారి భావగణాలను ‘వ్యాకరణ గణాలు’ అనే అనవల్సి ఉంటుంది.

సాంప్రదాయిక ఛందస్సులో రచించిన పద్యాలను చదివే పద్ధతిని గురించి సంపత్కుమార కొంత ప్రస్తావించారు. పద్యాన్ని శబ్దం మధ్యలో విరిచి చదవం – అది గణాంతమైనా సరే, పాదాంతమైనా సరే. ప్రకృతి ప్రత్యయాలను గాని, విశేషణ విశేషయాలను గాని కలిపి చదవటానికి కారణం, చదువరికి తన భాషను గురించి వ్యాకరణ పరిజ్ఞానం ఉండటమే. చదవటంలో ఈ భావస్ఫూర్తిని కలిగించేది ఈ వ్యాకరణ పరిజ్ఞానమే. అయితే ఆ పద్యాల్లో భావగణాల ప్రసక్తి గాని, వ్యాకరణ గణాల ప్రసక్తి గాని రాదు. ప్రసిద్ధంగా వాటికి గణవిభజన ఉంది. గణాల్ని బట్టి చదవాల్సిన అవసరం లేదు.

నిజానికి ఈ వ్యాకరణాంశాల పాత్రను సంపత్కుమార పూర్తిగా తిరస్కరించలేదని ఆయన వ్యాసంలోని ఈ వాక్యాల వల్ల మనం చెప్పవచ్చు – “వచన పద్య నిర్మాణంలో భావస్ఫూర్తి విషయికంగా వాక్యనిర్మాణరీతికి ప్రవేశం ఉంది. కాబట్టి వ్యాకరణ రూపైకత అక్కడక్కడా భావగణ విభజనలో కనిపించటం సహజమే. అంత మాత్రాన వ్యాకరణ రూపైకత వల్లనే సర్వత్రా భావగణ విభజన జరుగుతుందనటానికి వీల్లేదు.” వ్యాకరణాంశాలకి, వీరుంటయ్యంటున్న భావాంశాలకి ఏకైక సంబంధం (వన్ టు వన్ కరస్పాండెన్స్) ఉంది కాబట్టి వ్యాకరణ విరహితంగా భావగణ విభజన సాధ్యం కాదని నా నమ్మకం. సాధ్యమని నిరూపించాల్సిన బాధ్యత సంపత్కుమార మీదే ఉంది. కేవలం ‘భావస్ఫూర్తిని బట్టి’ అంటే చాలదు. వ్యాకరణ విరహితంగా భావస్ఫూర్తి ఎలా కలుగుతుందో కూడా ఆయన నిరూపించాలి.

సంపత్కుమార భావగణాలను గురించిన నా సందేహాలకు సమాధానం ఇయ్యటానికి ప్రయత్నించారు. ‘దూరము -దుంపలు-దుఃఖము-దుర్గతి ‘ అన్న మాటలను ఉదాహరించి, వాటిలో మొదటి గుర్వక్షర స్వరూపంలో మార్పున్నా ‘భగణం’ అనే ఒకే పేరుతో పిలుస్తున్నాం కాబట్టి, ‘భావాన్ని ఆధారం చేసుకుని పదాల స్వరూపంలో ఎన్ని తేడాలున్నా గూడా అది భావగణమే. అది ఏకైకం’ అని వివరించారు. పైన ఇచ్చిన మాటల్లో మొదటి అక్షర స్వరూపంలో భేదం ఉన్నా, సామ్యం గూడా ఉందని మరచిపోగూడదు. అంతేగాదు, ఆ సామ్యాన్ని హేతుబద్ధంగా నిరూపించవచ్చు. గురు లఘు నిర్ణయం అక్షర (syllable) పరిమాణాన్ని బట్టి జరిగింది. వ్యంజనాన్ని C అనే గుర్తు ద్వారాను, హ్రస్వాచ్చును V అనే గుర్తు ద్వారాను సంకేతిస్తే, గురు స్వరూపాన్ని ఈ విధంగా చూపించవచ్చు – CV, C, VC. పూర్వ పర వ్యంజనాలతో సంబంధం లేకుండా దీర్ఘాచ్చు గాని, పర వ్యంజనంతో మూతబడిన హ్రస్వాచ్చు గాని గురువు అవుతుంది. తక్కినవి లఘువులు. అక్షర పరిమాణాన్ని బట్టి ఏర్పడింది గురు లఘు విభేదం. ఇట్లాంటి నిశ్చితమైన సూత్రాలమీద ఏర్పడ్డ గురు లఘు క్రమాన్ని అనుసరించి తయారయిన గణాలకూ, భావగణాలకూ పోలికే లేదు. భావగణాలను పరిగణించటానికి వీల్లేదంటే, అది వేరే మాట. కాని, భావగణాల పరిగణనకు ప్రాచీన ఛందస్సామ్యం అతకదు.

సంపత్కుమార ఇప్పటి వ్యాసంలోనైనా వచన పద్యాన్ని అంతర్నిర్మాణమూ, బాహ్యపరిమితీ ఉన్న పాదాలుగా విభజించటానికి స్పష్టమయిన ప్రతిపాదన ఏదీ చెయ్యలేదు. ఆయన ఉన్నయ్యంటున్న భావగణాలు వ్యాకరణాంశాల మీదనే ఆధారపడ్డయి గనుక అవి వ్యాకరణ గణాలే అవుతై. ఆయన భావగణా పద్ధతికి వచన పద్యాన్ని గద్యం నుంచి వేరు చేసే శక్తి లేదు. ‘భావ స్ఫూర్తి ఆధారంగా విభక్తమవుతయ్యని’ సంపత్కుమార అంటున్న భావగణాలు అన్ని రకాల భాషా వ్యవహారాల్లోనూ ఉంటై. అయినప్పుడు ఆయన పద్ధతి ననుసరించి ఒక వ్యాసంలోని వాక్యాలను గూడ భావ, భావాంశాల పద్ధతిలో పాద విభజన చేసి వచన పద్యంగా నిరూపించవచ్చు. అచ్చులో గాని, రాతలో గాని కవి పాదవిభజనని సూచించటం ప్రమాణంగా తీసుకుంటే, ఆ పని వ్యాసకర్త కూడా చేయ్యవచ్చు. ఇకపోతే, వచన పద్యంలో ఉండే కవితా పదార్థం దాన్ని వ్యాసాల నుంచి, ప్రకటనల నుంచి వేరు చేస్తుంది కదా అంటే, కవిత్వానికి గద్యంలో స్థానం లేదని అనాల్సి ఉంటుంది. రసహీనమైన పద్యాలు, రసవంతమైన గద్యం ఉంటయ్యని అందరూ ఒప్పుకుంటారు. కవిత్వం ఉన్నదల్లా ఛందో విభాగం అని, ఛందస్సులో ఉన్నదల్లా కవిత్వం అవుతుందని సంపత్కుమార అంటారనుకోను.

ఈ చిక్కులన్నిటికీ కారణం మనకు ప్రసిద్ధంగా ఉన్న ఛందస్సాంప్రదాయంలో ఎక్కడోచోట ఈ వచన పద్యానికి చోటు కల్పించటం కోసం ప్రయత్నించటం. ఏదో రకమైన ఛందస్సూ, గణ విభజన ఉన్నయ్యంటే, వచన పద్యానికి అదనంగా ఏదో గౌరవం వస్తుందనుకోవటం.

ఏ విధంగా చూసినా, సంపత్కుమార చెప్పిన లక్షణాలు వచన పద్యాన్ని ఛందో విభాగంగా నిలబెట్టలేవు. అందువల్ల వచన పద్యం పద్యం కాదని, గద్యమేనని నేను పూర్వం చేసిన నిర్ణయాన్ని మార్చుకోవలసిన అవసరం సంపత్కుమార వ్యాసం నాకు కలిగించలేదు.

(భారతి, నవంబరు 1972. పు. 41-49)

వచన పద్యం: లక్షణ చర్చ – ఉపయుక్త గ్రంథ, వ్యాస సూచి.

(ఈ వ్యాస పరంపరలో నాలుగవ వ్యాసం కోవెల సంపత్కుమార రాసిన వచన పద్యం పద్యమే.)