వచన పద్యం యొక్క ఛందస్త్వాన్ని గూర్చి ప్రస్తుతం సాగుతున్న చర్చలో చేకూరి రామారావూ, నేనూ విభేదిస్తున్న అంశం ప్రధానంగా వచన పద్యం యొక్క పాదబద్ధత. వచన పద్యం ‘పద్యం’ కావటానికీ, గద్యం కాకపోవటానికీ నేను ప్రతిపాదించిన అంశాల్లోనూ, రామారావు నిరాకరిస్తున్న అంశాల్లోనూ – ఆయనే అన్నట్లుగా, “… వచన పద్యానికి ప్రతిపాదించిన పాదబద్ధత అనేది కేవలం ఒక అంశం మాత్రమే కాక చాలా కీలకమైనది” కూడా. అందుకే వచన పద్యాన్ని ‘పద్య’ మంటున్న నేనూ, ‘గద్య’ మంటున్న రామారావూ ఆ పాదబద్ధతను గూర్చే విశేషంగా చర్చించటం. అయితే, ఈ పాదబద్ధతను గూర్చి మళ్ళీ వివరించి, రామారావు నన్ను నిగ్గదీసిన అంశాలను పరిశీలించటానికి, కొన్ని అంశాల విషయంలో నాపై మోపిన బాధ్యతను నిర్వర్తించటానికి ముందు ‘పాదం’ యొక్క ‘అంతర్నిర్మాణం’ గూర్చి ఆయన చెప్పిన అంశాలను పరిశీలిస్తాను.

అసలు, పద్యం అనగానే ఆ పద్యపాదానికి అంతర్నిర్మాణమూ, బాహ్యపరిమితీ ఉండాలని రామారావు వాదం. ఆయన తన మొదటి వ్యాసంలోనే ప్రస్తావించిన ఈ రెండంశాల్లో బాహ్య పరిమితి విషయం అట్లా ఉండగా, అంతర్నిర్మాణం గూర్చి నా వ్యాసం (జులై 72) లో కొంత వివరించి ‘…గణాల దృష్ట్యా పాదానికి అంతర్నిర్మాణమంటూ ఏదీ ఉండదు’ అని తేల్చి చెప్పటం జరిగింది. ఇక్కడ ‘గణాల దృష్ట్యా’ అనటానికి కారణం రామారావు తన మొదటి వ్యాసంలో – ‘పాదం అక్షరసముదాయం కాదు. గణసముదాయం. అంటే, పాదానికి అంతర్నిర్మాణముందన్నమాట’ – అని గణాల దృష్ట్యా ఈ అంతర్నిర్మాణాన్ని ప్రతిపాదించటం. అయితే, రామారావు తన రెండవ వ్యాసంలో మళ్ళీ ఆ అంతర్నిర్మాణాన్ని గూర్చి విస్తారంగా రాసి ‘గణాల దృష్ట్యా పాదానికి అంతర్నిర్మాణమంటూ ఏమీ ఉండదు, అన్న సంపత్కుమార వాక్యం కేవలం వృత్తాలకు మాత్రమే అన్వయిస్తుంది’ అన్నారు. అంటే వృత్తాలకు సంబంధించినంతవరకు రామారావు నాతో ఏకీభవిస్తున్నారన్నమాట. కాగా, ‘జాతులకు, మాత్రాపద్యాలకు ఇది (గణనిర్మాణం) అవసరమని’ అంటున్నారాయన. కాని, వీటిక్కూడా అవసరం లేదు. అదే వివరిస్తాను.

రామారావు వివరించిన రీతినిబట్టి ‘అంతర్నిర్మాణం’ అంటే, ఒక పద్యపాదానికి విహితమయిన గణాలను, విహితమైన సంఖ్యతో, విహితమైన క్రమంలో కూర్చటం. అంటే, ఉదాహరణకు – గీత పాదానికి సూర్య-ఇంద్ర గణాలే ఉండటం, అవి కూడా సూర్యగణాలు మూడు, ఇంద్రగణాలు రెండు మాత్రమే ఉండటం, అవి కూడా 1సూ.+2ఇం.+2సూ. అన్న క్రమంలో కూర్చబడటం. ఇది గీతపాదపు అంతర్నిర్మాణమన్నమాట. మరి వృత్తాల విషయంలోనూ ఇంతే గదా! భ-ర-న-భ-భ-ర-లగ అన్న గణాలను (భగణాలు 3, రగణాలు 2, నగణం 1, లగం 1) ఆ క్రమంలో కూర్చటం ఉత్పలమాలా పద్యపాదపు ‘అంతర్నిర్మాణ’ మన్నమాట గదా! (వృత్తాలకు గణనిర్మాణం అక్కర లేదనటం తరువాతి మాట. ఉంటే, ఇంతే మరి!) కాని, గణపద్ధతి రాక పూర్వం ఉత్పలమాలా పద్యరచన సాగటం, దానికి అక్షరాల సాయంతో లక్షణం చెప్పటం (ఇక్కడ ఉత్పలమాల వృత్తాలన్నిటికీ ఉపలక్షకం) జరిగింది. భరతాదుల పద్ధతి ఇదే. కాగా, ఆనాడది గణ సముదాయం కాదు, అక్షర సముదాయమే. (ఈ అంశం నా జులై 72 వ్యాసంలో వివరించబడింది.) మరి, ఈ పద్ధతుల్లో జాతులకు లక్షణాలు చెప్పటం కుదురదా? కుదురదని రామారావు అభిప్రాయం. ఎందుకంటే, వృత్తాల్లోని పాదాలన్నిటిలోనూ (విషమ వృత్తాల్లో తప్ప) అక్షర సంఖ్య, గురు లఘు క్రమమూ సమంగా ఉంటుంది కాని,, జాత్యాదుల్లో ఉండటం నియతం కాదు. అందువల్ల – ‘జాతుల్లో పాదాల అంతర్నిర్మాణాన్ని, బాహ్య పరిమితిని అక్షరాల సాయంతో, ఏకైక పద్ధతిలో చెప్పలేము కాబట్టి, సూర్యేంద్ర చంద్రగణాలు జాతుల అంతర్నిర్మాణం’ … లక్షణం చెప్పటానికి తప్పని సరి. – ఇది రామారావు వాదం.

మరి, జాతుల్లో ఉపయోగానికని చెప్పబడుతున్న గణాల పరిస్థితి చూద్దాం. ఈ చెప్పబడుతున్నవి సూర్య-ఇంద్ర-చంద్ర గణాలు. వీటిని ‘మాత్రా గణాలు’ అంటారు. అంటే, వీటిలో గురు లఘు క్రమం నియతం కాదు. సూర్య-ఇంద్ర-చంద్ర అన్నవి మూడు గణ వర్గాలు. ఈ వర్గాల్లో వరుసగా 2-6-14 గణాలుంటయి. అయితే, ఆయా వర్గాల్లోని ఆయా గణాలన్నీ సమం కావు. ఉదాహరణకు ఇంద్రగణాలారింటిలో రెండు (నల, భ) చతుర్మాత్రా గణాలు కాగా, నాలుగు (నగ, సల, ర, త) పంచమాత్రాగణాలు. అట్లాగే, మూడు (భ, ర, త) మూడేసి అక్షరాల గణాలు కాగా, మిగిలిన మూడు (నగ, సల, నల) నాలుగేసి అక్షరాల గణాలు. అంటే, ఈ ఆరింటికీ మాత్రాసంఖ్యలో కానీ, అక్షరసంఖ్యలో గానీ సమత్వం లేదన్నమాట. మిగిలిన వర్గాల స్థితికూడా దీనికి భిన్నమేమీ కాదు.

మరి, ఈ గణాల స్వరూపస్వభావాల్ని బట్టి చూస్తే ఈ అసమగణాల కూర్పుతో అంతర్నిర్మాణం కలిగించుకొంటాయని చెప్పబడుతున్న ఈ పద్యాల ‘గతి’ ఏమిటో దురూహ్యం. ఎందుకంటే, ఉదాహరణకు గీతపాదంలో త్ర్యస్య, చతురస్ర, ఖండ గతులకు చెందిన మాత్రాగణాల కలగలుపు నిర్దేశింపబడింది. ఇదయినా ఒక వరుసలో గాక ఆద్యంతాల్లో త్ర్యస్రగతి (సూర్య) గణాలు, మధ్యలో చతురస్ర, ఖండగతి (ఇంద్రగణాల్లో రెండు గతుల గణాలు కలిసి ఉన్నయిగదా) గణాలు. కాగా, వీటిలో గతి గాని, లయ గాని నిర్దేశింపబడలేదని చెప్పవలసి ఉంటుంది. మరి ఈ నిర్దేశం లేనప్పుడు – (ఉన్నప్పుడు గణాల అవసరం గురించి రామారావు మాత్రా పద్యాల సందర్భంలో చెప్పినారు. అక్కడ ఆ విషయం పరిశీలిస్తాను. కాని, ఈ స్థితిలో) – ఈ గణాల ప్రయోజనమేమిటి? ఏమిటంటే – రామారావు మాటల్లో ‘అంతర్నిర్మాణ, బాహ్య పరిమితుల’ను ‘ఏకైక పద్ధతి’లో చెప్పటం మాత్రమే. మరి అంతర్నిర్మాణమంటే ఈ గణాల కూర్పే కదా! కాని, ఆ గణాల స్థితి అట్లా ఉంది. ఆలోచిస్తే, లక్షణ కథనంలోని సౌలభ్యం కోసం ఈ ‘గణ పద్ధతి’ అని స్పష్టమయితుంది. అయితే, ఈ గణాల సాయం లేకుండా లక్షణం చెప్పటానికి వీలయితే, అప్పుడీ గణాల ద్వారా అంతర్నిర్మాణం ప్రసక్తి ఉండదు గదా! గణసహాయ విరహితంగా లక్షణం చెప్పవచ్చు ననటానికి ఉదాహరణగా గీత పద్యానికి చూపిస్తున్నాను.

గీత పద్యపాదంలో 17 నుండి 19 దాకా మాత్రా సంఖ్య ఉంటుంది. అంటే, 17, 18, 19 మాత్రల సంఖ్యలతో ప్రస్తుతం ప్రచారంలో ఉన్న గీతపాదాలు మూడు విధాలుగా రూపొందుతాయన్నమాట. పాదానికుండే మూడు సూర్యగణాల మాత్రా సంఖ్య 3*3 = 9. రెండింద్ర గణాల మాత్రా సంఖ్య 4+4=8, లేదా 4+5=9, లేదా 5+5=10. ఈ మూడు విధాలు కావటానికి ఇంద్రగణాల మాత్రా సంఖ్యలోని వైవిధ్యం కారణం. (4+5కు బదులుగా 5+4గా కూడా ఉండవచ్చు.) ఈ కారణంగా గీతపాదాలు మూడు రకాల మాత్రా సంఖ్యలతో రూపొందుతున్నాయి. 18మాత్రల సంఖ్యతో ఏర్పడే గీతపాదం రెండు రకాలుగా ఉంటుంది. దీనికి కారణం – ఇందులోని ఇంద్ర గణాలు 4+5గా లేదా 5+4గా ఉండే వీలుండటం. కాగా మొత్తం నాల్గు రకాల గీత పాదాలు ఏర్పడుతున్నయి. అవి ఇట్లా ఉంటయి.

1వ విధం పాదం: 11+6 = 17 మాత్రలు
2వ విధం పాదం: 13+6 = 19 మాత్రలు
3వ విధం పాదం: 12+6 = 18మాత్రలు
4వ విధం పాదం: 12+6 = 18మాత్రలు

(11+6 అంటే 11వ మాత్ర తరువాత యతి చెల్లించవలసి ఉంటుందని. మరొకటి, 11వ మాత్ర దాని తరువాతి – అంటే 12వ మాత్రతో కలిసి గురువు కారాదు. 13+6, 12+6 అన్నప్పుడు గూడా ఇంతే.)

ఈ నాలుగు పాదాలకూ సామాన్య లక్షణాలు: i. పాదం ఎప్పుడూ గుర్వంతం కాకూడదు. ii. ఏ పాదంలోనూ 2+3, 3+4, 5+6 – ఈ మాత్రలు కలిసి గురువు కారాదు.

నాలుగు రకాల పాదాలకూ వాటి వాటి ప్రత్యేక లక్షణాలు:

1వ విధం పాదం: i. 7+8, 9+10, 13+14, 14+15 – ఈ మాత్రలు కలిసి గురువు కారాదు. ii. రెండు గురువులు వరుసగా ఉండగూడదు.

2వ విధం పాదం: i. 8+9, 10+11, 15+16, 16+17 – ఈమాత్రలు కలిసి గురువు కారాదు. ii. 4+5 కానీ 9+10 కానీ కలసి గురువయితే దాని తరువాత వరుసగా మూడు లఘువులుండరాదు. iii. నాలుగవ మాత్రనుంచి పదమూడు మాత్రలదాకా వరుసగా ఐదు లఘువులుండరాదు.

3వ విధం పాదం: i. 7+8, 9+10, 14+15, 15+16 ఈ మాత్రలు కలిసి గురువు కారాదు. ii. ఒకటో మాత్రనుంచి ఏడు మాత్రలదాకా ఎక్కడా రెండు గురువులుండరాదు.

4వ విధం పాదం: i. 8+9, 10+11, 14+15, 15+16 – ఈ మాత్రలు కలిసి గురువు కారాదు. ii. 9+10 కలిసి గురువయితే, 11+12 కలిసి గురువు కారాదు.

మాత్రల కలయిక నిషేధం కానిచోట్ల ఏ రెండేసి మాత్రలయినా కలిసి గురువు కావచ్చు,కాకపోనూ వచ్చు.

ఇది ఒక్కొక్క పాదం లక్షణమే. ఇట్లాంటివి ఒక్కొక్క విధం పాదాలు కలిసి ఒక పద్యం. అయితే, వ్యవహారంలో ఉన్న గీతపద్యాలిట్లా ఉండటం లేదు. ఈ నాల్గింటి, లేదా కొన్ని పాదాల కలగలుపుగా ఉంటున్నయి. ఈ విధమయిన కలగలుపు – మిశ్రరూపాన్ని గీతపద్యం అంటూ, కలగలుపు కానట్టి అమిశ్రరూపాలు నాలిగింటికి విడివిడిగా గుర్తింపు కోసం నాలుగు పేర్లు సంకేతించితే స్పష్టత నిష్పన్నమయితుంది. సుగీత, సంగీత.. ఇత్యాదిగానో మరో విధంగానో ఆ పేర్లు ఉండవచ్చు. కలగలుపు రూపానికి గీతమన్న పేరు ఉండనే ఉందిగదా! ఈ మిశ్ర+అమిశ్ర రూపాలు అయిదింటినీ కలిపి గీతవర్గం అనవచ్చు. అట్లాగే ఆటవెలది వర్గం, సీస వర్గం నిష్పన్నమయితయి. మిశ్రరూపాల పాదాలు కలగలుపు విధాలను గూడా పరిగణించితే, ఆయా వర్గాల్లోని పద్యాల సంఖ్య ఇంకా పెరుగుతుంది. వైవిధ్యం అధికమయితుంది.

పైన గీత విషయంలో నాలుగు విధాలకూ లక్షణం ఒకేచోట చెప్పటం వల్ల లక్షణం దీర్ఘంగా ఉన్నట్టు భాసించవచ్చు. కాని, గీత వర్గ సామాన్య లక్షణాలు కాక, రెండేసి నియమాలకన్నా (ఒక్క రెండో విధానికి మాత్రం మూడు) ఏ ఒక్క విధానికి కూడా ఎక్కువ నియమాలు లేవు.

వృత్తాల్లో గురు లఘువుల్ని ప్రధానీకరించటం వల్ల (గణ ప్రసక్తి లేకుండా) వాటిని పేర్కొని (ఇన్నో అక్షరం గురువు, లేదా ఇన్నో అక్షరం లఘువు కావాల్నంటూ) భరతాదులు లక్షణం చెప్పటం జరిగిందిమరి, ఈ జాతి పద్యాల్లో మాత్రల్ని ప్రధానీకరించటం వల్ల, ఫలానా ఫలానా మాత్రలు కలసి గురువు కాకపోవటం, కావటం అన్న రీతిలో లక్షణం చెప్పటం జరిగింది.