ఆంధ్ర పత్రిక 1972 ఉగాది సంచికలో అచ్చయిన ‘వచన పద్యం: ఆభాస లక్షణ నిరాకరణం‘ అనే వ్యాసంలో వచన పద్యం లేదా వచన కవిత అనే పేర్లతో ప్రచారంలో ఉన్న కవితా రూపానికి ప్రతిపాదితమయిన లక్షణాలను విపులంగా చర్చించి, హేతుబద్ధంగా లేవని నిరాకరించాను. ఆ చర్చలో సంపత్కుమార తమ వివిధ వ్యాసాల్లో (1962, 1965, 1967, 1970) ప్రతిపాదించిన సిద్ధాంతాలను విశేషంగా విమర్శించి, అవి కూడా శాస్త్రచర్చకు నిలవ్వని నిరూపించే ప్రయత్నం చేశాను. మళ్ళీ సంపత్కుమార తన పూర్వప్రతిపాదనలలో కొన్నిటిని సమర్థించుకుంటూ ‘వచన పద్యం: లక్షణ నిరూపణం‘ అనే వ్యాసం ప్రచురించారు. వారు తమ సమాధానంలో ప్రస్తావించని నా విమర్శల నన్నిటినీ వారు ఒప్పుకొన్నట్లు కాదు. వాటిల్లో కొన్నిటినికాని, అన్నిటినికాని ఎప్పటికైనా ఖండించే హక్కు వారికున్నదని గుర్తిస్తూ, ప్రస్తుతం వారు చర్చించిన విషయాలకే ఈ వ్యాసం పరిమితం చేస్తాను.

సంపత్కుమార తమ వ్యాసంలో, నా పూర్వ వ్యాసంలోని కొన్ని వాక్యాలను మరీ సాగదీసి వైరుద్ధ్యాలను చూపించటానికి ప్రయత్నించారు. ఉదాహరణకు ‘అనియతత్వం లక్షణం కానప్పుడు నియమరాహిత్యం మాత్రం లక్షణమెట్లా అయితుంది?’ అనే ప్రశ్న అట్లాంటిది. అట్లాంటి ప్రశ్నలకు ఈ వ్యాసంలో సమాధానాలుండవు. ఇటువంటి వైరుద్ధ్యాలు సంపత్కుమార వ్యాసంలోనుంచి కూడా చూపించటానికి వీలు లేకపోలేదు. అయినా, ఇక్కడ ఆ పని జరగదు.

పైన పేర్కొన్న సంపత్కుమార వ్యాసంలో ఆయన చెప్పిన అభిప్రాయాలను సాధ్యమయినంతవరకు సానుభూతితో అర్థం చేసుకుంటూ, ఆయన వాదాలు చర్చకు నిలుస్తయ్యా, నిలవ్వా? అనేదే ప్రధాన ధ్యేయంగా పెట్టుకుని, చేతనైనంత హేతుబద్ధంగా పరిశీలించే ప్రయత్నం ఈ వ్యాసంలో చేస్తాను.

నేను ‘వచన పద్యం’ అనే పేరును గురించి అంతగా పట్టించుకోలేదన్న విషయం సంపత్కుమార సరిగ్గా గ్రహించారు. నా చర్చకు ఈ పేరు అంతగా ప్రధానం కాకపోవటమే అందుక్కారణం. సంపత్కుమార ఈ పేరునే ఎన్నుకోవటానికి గల కారణాలను పరిశీలించాను. ఆయన ఈ కవితా పద్ధతిని పరిశీలించిన దృక్కోణం నుంచి చూస్తే ఈ పేరు అందుకు సరిపోతుంది.

నేను నిరాకరించిన అంశాల్లో వచన పద్యానికి ప్రతిపాదించిన పాదబద్ధత అనేది కేవలం ఒక అంశం మాత్రమే కాక, చాలా కీలకమైనది కూడా. అందువల్ల సంపత్కుమార గానీ, నేను గానీ, దాన్ని గురించి విశేషంగా చర్చించాం. పద్యపాదానికి అంతర్నిర్మాణమూ (Internal Structure), బాహ్య పరిమితీ (External Limit) ఉండాలని నా వాదన. ఆ సందర్భంలో పాదం కేవలం అక్షర సముదాయం కాదని, అవి గణాలుగా ఏర్పడాలని అన్నాను. పద్యపాదాలకు అంతర్నిర్మాణం ఉన్నదనటానికి గణవిభజనను ఆధారంగా చూపించాను. గణవిభజన కేవలం సౌలభ్యం కోసం ఏర్పడిందేననీ, పద్యపాదానికిది అవసరమయిన లక్షణం కాదని సంపత్కుమార వాదించారు. గణవిభజనను గురించి మా ఇద్దరి వాదాల్లోనూ కొంత కొంత నిజం ఉంది.

వృత్తాల్లో అక్షర పరిమాణం, పద్య పాదంలో వాటి స్థానం నిర్దిష్టం. అందువల్ల గణవిభజన వృత్తాల అంతర్నిర్మాణాన్ని గుర్తు పెట్టుకోవటానికి ఏర్పరుచుకున్న ఒక పద్ధతిగా మనం అర్థం చేసుకోవచ్చు. గణంలో అక్షర పరిమాణ స్థానాలు నియతం గనక, ఒక గణం ఒక అక్షర క్రమాన్ని మాత్రమే సూచిస్తుంది. ఈ క్రమాన్ని గుర్తు పెట్టుకోగలిగినప్పుడు మనకు గణాలతో పని ఉండదు. అంటే, వృత్తాల పాద లక్షణ నిరూపణ గణవిభజన లేకుండా చెయ్యవచ్చునన్నమాట. ఈ గణాలకు మూడక్షరాలనే ప్రమాణంగా పెట్టుకోటానికి కారణం సంప్రదాయం తప్ప వేరే ‘కారణం’ ఏమీ ఉన్నట్టు లేదు. ఎన్ని అక్షరాలు పరిమితిగా పెట్టుకున్నా, వాటి ప్రయోజనం పాదంలో గురు లఘు క్రమాన్ని సంకేతం చేయటమే.

జాతుల్లో (గీత, సీసాది పద్యాలు) అక్షరాల సంఖ్యా, క్రమమూ నిర్దిష్టం కాదు. ఉదాహరణకు, గీత పద్యపాదంలో అక్షరాల సంఖ్య 12 నుంచి 17 వరకూ ఉంటుంది. ఒక పాదంలో 288 రకాల అక్షర క్రమాలుంటై. అంటే గీత పద్యపాదంలో అంతర్నిర్మాణాన్ని గాని, బాహ్య పరిమితిని గాని గణ సహాయం లేకుండా ‘ఏకైక పద్ధతి’లో (Unique way) చెప్పలేం. ఈ పద్యాల్లో గణ క్రమమూ, గణ సంఖ్యా నిర్దిష్టం. ఇంకా స్పష్టంగా చెప్పాలంటే, జాతుల్లో పాదాల అంతర్నిర్మాణాన్ని, బాహ్య పరిమితిని అక్షరాల సహాయంతో ‘ఏకైక పద్ధతి’లో చెప్పలేం. గణాల సహాయంతో చెప్పగలం.

ఇక మాత్రా ఛందస్సుల విషయం. మాత్రా ఛందస్సుల్లో లయ ప్రధానం. ఈ లయ మాత్రా గణానుసారి. లయ ననుసరించి మాత్రా పద్యాల అంతర్నిర్మాణాన్ని గురించి చెప్పాలంటే, మాత్రాగణాలను గుర్తించక తప్పదు. అక్షరక్రమం నిర్దిష్టం కాదు గనుక, అక్షర పద్ధతి ఇక్కడ సాయపడదు. బాహ్య పరిమితినైనా అక్షర సంఖ్యలో చెప్పలేం. ప్రాచీనులు కొందరు మాత్రాపద్యాలకు లయవిరహితంగా లక్షణం చెప్పారు. అంటే, మాత్రా పద్యాల్లో అంతర్నిర్మాణాన్ని గురించి వారు పట్టించుకోలేదన్నమాట. ఆ మేరకు వాళ్ళ లక్షణం అసమగ్రం. మాత్రాగణాల్లో కొన్ని చోట్ల జ-గణాన్ని నిషేధించటానికి కారణాన్ని ఊహించటం కష్టం కాదు. మూడు మాత్రల గణాల్లో ‘లగం’, నాలుగు మాత్రల గణాల్లో ‘జ’గణం, ఐదు మాత్రల గణాల్లో ‘య’గణం విలోమగతి ఉన్న గణాలు. ఈ గణాల్లో ఊనిక గురువైన రెండో అక్షరం మీద ఉంటుంది. అదే మాత్రా సంఖ్య ఉన్న ఇతర గణాలు అనులోమగతి ఉన్న గణాలు. వాటిల్లో మొదటి అక్షరం మీద ఊనిక ఉంటుంది. ఐదు మాత్రల గణాల్లో ‘త’గణంలో రెండో అక్షరం మీద, ‘నలం’లో మూడో అక్షరం మీద కూడా ఊనిక ఉండటానికి అవకాశం ఉంది. అయిటే, వాటిల్లో మొదటి అక్షరం మీద కూడా ఊనిక ఉంటుంది. అనులోమ గణాలుండాల్సిన చోట విలోమ గణాలుంటే లయ భంగమవుతుంది. అందువల్లనే ముత్యాలసరంలో ‘లగం’ ‘జ’గణం వాడరు. ఖండగతి పద్యాల్లో ‘య’గణం ఐదు మాత్రల గణమైనా వాడరు. లయను పట్టించుకోనివాళ్ళు, లయను గ్రహించనివాళ్ళు కొందరు వాడితే వాడవచ్చు. అవి అపవాదాలుగానే నిలుస్తయి. నేటి కవుల్లో, శ్రీశ్రీ పద్యాల్లో అట్లాంటి వ్యతిక్రమణలు కొన్ని కనిపిస్తవి. శ్రీశ్రీ ఐనా ముత్యాలసరంలో ‘లగం’ వాడిన (జగద్గురు శంకరుండేడీ) చోట్లున్నై గాని ‘జ’గణం వాడిన చోట్లు కనపడలేదు. ఖండగతిలో ‘య’గణాన్ని మిగతా గణాలతోబాటు ప్రసిద్ధులైన కవులెవరూ వాడిన ఉదాహరణలు లేవు.

అసలు పద్యాలన్నిటికీ లయ ననుసరించే లక్షణం చెప్పాలని కీ. శే. గిడుగు సీతాపతిగారి వాదం. అంటే, ఛందో విభాగమంతా మాత్రాబద్ధంగా ఉండాలని వారి వాద సారాంశము. అయితే, ఉన్న పద్యాలన్నిటికి మాత్రా పద్ధతిలో లక్షణం చెప్పటం కుదరదు. లయ నిర్దేశించని పద్యాల్లో గతి వైవిధ్యానికి అవకాశం ఉంది. మాత్రా ఛందస్సుల్లో గతిని మార్చటమంటే పద్యాన్ని మార్చటమే అవుతుంది. అయితే, ఆధునిక కవులు ఒకే గతి ఉండాల్సిన పద్యాల్లో భిన్న పాదాల్లో భిన్న గతులు పాటించిన ఘట్టాలున్నై. ఉదాహరణకు 10 మాత్రల బాహ్య పరిమితి గల పద్యాల్లో కొన్ని చోట్ల ఖండగతిని (5+5), కొన్ని చోట్ల మిశ్రగతిని (3+4+3) పాటించారు.12 మాత్రల బాహ్య పరిమితి గల కొన్ని చోట్ల త్రిశ్రగతిని (3+3+3+3), కొన్ని చోట్ల చతురస్రగతినీ (4+4+4) పాటించారు. ముత్యాలసరాన్ని మాత్రం 3+4+3+4 క్రమంలోనే నడిపారు. వీటన్నిటిలోనూ పాటించిన ఒక సాధారణ సూత్రం ఉంది. సరిమాత్రా సంఖ్య బాహ్య పరిమితిగా గల మాత్రా పద్యాలు రెండర్థభాగాలుగా విరుగుతై. 14 మాత్రలను 6+8 మాత్రల గణాలుగా విభక్తమయ్యేట్లు శ్రీశ్రీ రాసిన పద్యాలు కొన్ని ఉన్నై. ఇవన్నీ చాలామందికి తెలిసినవే కాబట్టి ప్రత్యేకంగా ఉదాహరణలు చూపించటం లేదు. ఒకే పద్యంలో భిన్నగతులతో పద్యపాదాలు ఉన్నప్పుడు వాటిని విషమచ్ఛందోభేదాలుగా పరిగణించాల్సి ఉంటుందనుకుంటాను.

మాత్రాపద్యాలకు మాత్రం లయనిర్దేశం ఎందుకు చేయాలి? అని అడగవచ్చు. లయ నిర్దేశించకపోతే మాత్రాపద్యాల్లో అంతర్నిర్మాణం ఉండదు. అక్షర క్రమాన్ని నిర్దేశిస్తే అవి వృత్తాలతో సమానమవుతై. ఇంద్ర చంద్ర గణాలను నిర్దేశిస్తే అవి జాతుల్లో భాగమవుతై. మాత్రా పద్యాలు ప్రత్యేక ఛందస్సుగా నిలబడాలంటే వాటి నిర్వచనం మాత్రా గణాల్లోనే జరగాలి. ఒక్కో పాదానికి అంతర్నిర్మాణం భేదించినా గుర్తించదగిన పద్ధతుల్లోనే (Predictable modes) భేదిస్తుంది. అంతేకాని అసలు అంతర్నిర్మాణమే లేని మాత్రా పద్యం ఉండదు.

పై చర్చ సారాంశం ఏకైక పద్ధతిలో అంతర్నిర్మాణాన్ని, బాహ్య పరిమితిని సూచించాలంటే వృత్తాలకు గణ నిర్మాణం అవసరం లేదని; జాతులకు, మాత్రా పద్యాలకు ఇది అవసరమనీ తేలుతుంది. ‘గణాల దృష్ట్యా పాదానికి అంతర్నిర్మాణమంటూ ఏదీ ఉండదు’ అన్న సంపత్కుమార వాక్యం వృత్తాలకు మాత్రమే అన్వయిస్తుంది.

ఛందోభేదాలు

పైన పేర్కొన్న ఛందో భేదాల్ని పక్కనున్న అంతస్తుల బొమ్మల్లో చూపించవచ్చు. ఈ బొమ్మల్లో పైనుంచి కిందికి గాని, కిందనుంచి పైకి గాని పోవటానికి దార్లున్నై. అంతస్తులకు కుడిపక్కన అంతర్నిర్మాణ రేఖ, ఎడమపక్కన బాహ్య పరిమితి రేఖ ఉన్నై. వృత్తాల్లో అంతర్నిర్మాణ, బాహ్య పరిమితులను అక్షర క్రమం సాయంతో చెప్పవచ్చు కాబట్టి; గణక్రమానికి, అక్షరక్రమానికి ఒకే దారి ఉంది. కాబట్టి, ఇక్కడ గణాల అంతస్తుని తొలిగించినా వచ్చే ఇబ్బంది లేదు. అందువల్ల ఈ అంతస్తుకి వచ్చే అంతర్నిర్మాణ రేఖ, ఈ అంతస్తు నుంచి పోయే బాహ్య పరిమితి రేఖ విరిగిన బాణపు గుర్తులతో సూచించబడింది.

రెండో బొమ్మలో గణాల అంతస్తు నుంచి అక్షరాల అంతస్తుకి దారులు మూడు చూపించబడ్డయ్. ఇక్కడ మూడు బహుత్వానికి చిహ్నం మాత్రమే. ఒక్కొక్క గణాన్ని ఏకైక పద్ధతిలో అక్షరక్రమంగా మార్చలేము. సూర్య గణాన్ని అక్షరక్రమంగా మార్చటానికి రెండు పద్ధతులు, ఇంద్రగణాన్ని అక్షరక్రమంగా మార్చటానికి ఆరు పద్ధతులూ ఉన్నై. అట్లా కాకుండా, నగణం, గలం, నగ, నల, సల, భ, ర, త వంటి గణాల సాయంతో గణక్రమం చెప్తే, గణక్రమం నుంచి అక్షరక్రమానికి ఒకేదారి చాలు. అప్పుడు పాదం నుంచి గణాల అంతస్తుకి దారులెక్కువ చూపించాల్సి వస్తుంది. అంటే, ఈ వైవిధ్యాన్ని ఎక్కడోచోట చూపించక తప్పదు. ఏ పద్ధతిలో అయినా గణాల అంతస్తుని తప్పించుకోలేం. భిన్న అక్షర క్రమాల్ని అక్షరాల అంతస్తులో నిర్మిస్తే గణాల అంతస్తుని తప్పించుకోవచ్చు. అప్పుడు పాదానికి అంతర్నిర్మాణాన్ని ఏకైక పద్ధతిలో చెప్పలేము. పైన పేర్కొన్నట్లుగా గీత పద్యపాదానికి 288 రకాల అక్షరక్రమాలను చెప్పాల్సి ఉంటుంది. అందువల్ల జాతుల అంతర్నిర్మాణ, బాహ్య పరిమితుల నిర్వచనానికి గణాల సహాయం అవసరమవుతున్నది.

మూడో బొమ్మ కూడా రెండో బొమ్మ లాంటిదే. ఇందులో కూడా గణక్రమం నుంచి అక్షరక్రమానికి దారులెక్కువున్నై. అక్కడ కూడా మాత్రా గణాలకు బదులు అక్షరక్రమాన్ని బట్టి ఏర్పరిచిన గణాల (నిసర్గ గణాలు మొ.) సాయంతో గణక్రమాన్ని సూచిస్తే, అక్షరక్రమానికి ఒకే దారి సరిపోతుంది. అప్పుడు ఇక్కడ కూడా పాదం నుంచి గణక్రమానికి దారులెక్కువ చూపించాల్సి వస్తుంది. ఇక్కడైనా గణాల అంతస్తుని తొలగించలేము. మాత్రా పద్యాల్లో అక్షర క్రమానికి ప్రాధాన్యం లేకపోయినా, ప్రయోజనం ఉండటం వలన అక్షరాల అంతస్తు కూడా ఇక్కడ నిర్మించబడింది. అనులోమ, విలోమ గతి భేదం గురు లఘు క్రమాన్ని బట్టే చెప్పాల్సి ఉంటుంది కనుక మాత్రా ఛందస్సులో అక్షరాల అంతస్తు అవసరమవుతున్నది. మాత్రలు ఒకే పరిమాణం గలవి కనుక వాటిలో క్రమం అంటూ ఉండదు. మాత్రా పద్యంలో బాహ్య పరిమితి మాత్రా సంఖ్యను బట్టి ఉంటుంది కనుక అడుగు అంతస్తు నుంచి కూడా బాహ్య పరిమితి రేఖ మొదలు కావచ్చు. అంతర్నిర్మాణానికి మాత్రం గణక్రమమే ఆధారం. ఈ బొమ్మల్లో కొన్ని వివరాల్లో కొన్ని మార్పులు అవసరం కావచ్చు. కాని, తెలుగులో ప్రచురంగా ఉన్న ఛందోభేదాల్ని అర్థం చేసుకోడానికి ఇవి సాయపడతయ్యనుకుంటాను.

పద్యపాదాల సామాన్య లక్షణాలుగా నేను ప్రతిపాదించిన అంతర్నిర్మాణ, బాహ్య పరిమితులను సంపత్కుమార ఎక్కడా స్పష్టంగా నిరాకరించలేదు. అంతర్నిర్మాణం గణాల దృష్ట్యా మాత్రమే లేదన్నారు. పైగా ఆయన ‘అంతర్విభజన’ అనే మాట నేనుపయోగించిన అంతర్నిర్మాణం అనే మాటకు సమానార్థకంగానే కనిపిస్తున్నది. ఆయన ప్రతిపాదించిన భావగణాలకు ఇంతకన్నా వేరే ప్రయోజనం లేదు. ఒక భావం పూర్తి కావటంతో పాదం పూర్తి కావచ్చు. భావంతో పూర్తి అయిన పాదంలో భావాంశాలుంటే అంతర్విభజన సాధ్యం కావచ్చు. ఒకే ఒక్క భావాంశమే పాదంలో ఉంటే అంతర్విభజన కవకాశం ఉండదు. ఒక పాదంలో ఒకటి మొదలు ఎన్నైనా భావాంశాలుండవచ్చనుకుంటాను. ‘ఒక భావం పూర్తిగావటంతో ఒక పాదం పూర్తి కావచ్చు’ ననటం వల్ల వచన పద్యపాదం గరిష్ఠ పరిమితి ఒక భావమని సంపత్కుమార ఉద్దేశంగా గ్రహించవచ్చు. వచన పద్యపాద కనిష్ఠ పరిమితి భావాంశంతోనూ, గరిష్ఠ పరిమితిని భావంతోనూ సూచించారు. అంటే, నిర్దిష్టమయిన అంతర్విభజన కానీ, బాహ్య పరిమితిని కానీ ఆయన సూచించలేదు. ఒకవేళ, మాట వరసకి భావ, భావాంశాలనేవాటిని గణాలుగా గాని, గణతుల్యాలుగా గాని అంగీకరించినా, వీటి సహాయంతోనైనా అంతర్నిర్మాణ, బాహ్య పరిమితులను నిర్దిష్టంగా చెప్పలేదు కాబట్టి, వచన పద్య పాదాలకివి నిర్దిష్టంగా లేవని అనుకోవాల్సి వస్తున్నది. అసలు భావ, భావాంశాల విభజన, తద్వారా పాద, పాదాంతర్విభజన సాధ్యమవుతుందా? లేదా? అని చర్చించే ముందు సంపత్కుమార నేను వేసిన కొన్ని ప్రశ్నలకు ఇచ్చిన సమాధానాలను పరిశీలించాల్సి ఉంది.

వచన పద్యానికి పాదబద్ధత ఉందా, లేదా? అని నేను తెలుసుకోటానికి రెండు ప్రయోగాలను సూచించాను. 1. పాదవిభజన లేకుండా రాసిన, లేక అచ్చు వేసిన వచన పద్యానికి కవ్యుద్దిష్టమైన పాదవిభజన చేయటానికి ప్రయత్నించటం. 2. ఇద్దరు లక్షణకర్తలు ఒకే రకమైన పాదవిభజన చెయ్యగలగటం. ఈ రెండూ సాధ్యం కావు కాబట్టి వచన పద్యపాద విభజనకు ఏకైక పద్ధతి లేదని నా వాదం. ఈ సందర్భంలో సంపత్కుమార ఒకేసారి రెండు పద్యాలుగా గణవిభజన చెయ్యటానికి వీలున్న ఈ పద్యభాగాన్ని ఉదాహరించారు.

మధుర మధురమైన మామిడి పండ్లను
పంచి ఇచ్చు జనుడె మంచివాడు

ఇది ఆటవెలది పద్యంలో అర్థభాగమూ కావచ్చు. సీస పద్యంలో ఒక పాదమూ కావచ్చు. ఈ భాగాన్ని మాత్రమే ఉదాహరిస్తే కవి ఏ పద్యాన్ని ఉద్దేశించాడో చెప్పలేం. కాని, పూర్తి పద్యాన్ని ఉదాహరిస్తే చెప్పటం తేలిక. పద్యమంతా ఇట్లాగే విభక్తమయితే కవి రెండూ ఉద్దేశించాడని చెప్పవచ్చు. యాదృచ్ఛికంగా పద్యమంతా ఇలాగే ఉండటం జరగదు. ఇక్కడ సంపత్కుమార ఉద్దేశం ఏమిటంటే – కనీసం కొన్ని చోట్లనైనా, కొన్ని పాదాల్లోనైనా ఇట్లాంటివి సాధ్యం కాబట్టి, ఆ భాగాలనే ఉదాహరించినప్పుడు కవి దేన్ని ఉద్దేశించాడో చెప్పలేం కాబట్టి, – వచన పద్యాల్లో మాత్రం కవి ఉద్దేశించినట్టే ఎందుకు పాదవిభజన చెయ్యాలి? అని. కవి ఉద్దేశించిన పాదవిభజన ప్రమాణం ఎందుకు కావాలి? నిజమే. అక్కర్లేదు. ప్రాచీన పద్యాల్లో కవి ఉద్దేశించిన విభజన, లక్షణకర్త చేసిన విభజన ఒకటే ఎందుకవుతున్నై? ఇద్దరూ ఒకే సూత్రాన్ని అనుసరించటం వల్ల, అనుసరించటానికొక సూత్రమంటూ ఉండటం వల్ల. అచ్చులో పాదవిభజన చెయ్యటం, చెయ్యకపోవటమనేది అప్రధానం. శార్దూలం వంటి పద్యాల్ని చిన్న సైజు పుస్తకంలో అచ్చు వేసేప్పుడు ఒక్కో పాదాన్ని రెండుగా విరిచి ముద్రించటం చూస్తున్నాం. అయినా అక్కడ సందిగ్ధత కవకాశం లేదు. వచన పద్యంలో అట్లాంటి సందిగ్ధత కవకాశం ఉంది. పైన పేర్కొన్న ‘మధుర మధురమైన’ చోట్ల ఉన్న సందిగ్ధం వేరు. పైన ఉదహరించిన భాగానికి రెండువిధాలయిన విభజనే సాధ్యం. ఆ రెండూ, రెండు సూత్రాల ఫలితాలూ ఒకచోట కలిసిపోవటంవల్ల ఏర్పడినై. ఇది సిస్టమేటిక్ కన్వర్జెన్స్. ఇట్లాంటిది వచన పద్యంలో ఉండటానికి వీల్లేదు. సిస్టం ఉన్నప్పుడు కదా సిస్టమేటిక్ కన్వర్జెన్స్ ఉండేది! దీన్ని ‘ఛందస్‌శ్లేష’ అనవచ్చు. వాక్యనిర్మాణంలో కనిపించే వ్యాకరణశ్లేష వంటిదే ఇది. ఒక వాక్యానికి కేవలం భిన్న వ్యాకరణ సంబంధాలవల్ల భిన్నార్థాలు వస్తే, వ్యాకరణశ్లేష అవుతుంది. ఈ భిన్న వ్యాకరణ సంబంధాలు ఒక వాక్యంలో ఏ పరిస్థితుల్లో ఒకే రకంగా వ్యక్తమవుతయ్యో ప్రెడిక్టు చేయవచ్చు. ఈ పని వ్యాసకర్తలది. ఆధునికులు చేస్తున్న వాక్యనిర్మాణచర్చలో ఈ పరిశీలన కొంత కనిపిస్తున్నది. అట్లాగే, ఛందస్‌శ్లేషని కూడా ప్రెడిక్టు చెయ్యవచ్చు. దీన్ని వివరించాల్సిన బాధ్యత ఛందః పరిశోధకులది.