మృచ్ఛకటికం వంటి సంస్కృత నాటకాలలో మనకు సంస్కృతంతో పాటు, కొన్ని పాత్రలు ప్రాకృత భాషలలో సంభాషించడం కనిపిస్తాయి. ఆ ప్రాకృతభాషలను పరిశీలిస్తే మనకు ఆ కాలంనాటి ధ్వని పరిణామాలకు కొన్ని ఆధారాలు దొరుకుతాయి. మృచ్ఛకటికం నాటకంలో వసంతసేన అనే ఒక అందమైన వేశ్య ప్రధాన పాత్రధారిణి. ఆ దేశాన్ని పాలించే రాజు బావమరిది శకారుడు, వసంతసేనను వెంబడిస్తూ ఉంటాడు. ఆసక్తికరమైన విషయమేమిటంటే, శకారుడు పలికే ప్రాకృతంలో శ-ష-స మూడు వర్ణాలకు శ-కారమే వినిపిస్తూ ఉంటుంది. తొలిఘట్టంలోనే వసంతసేనను వెంబడిస్తూ అతడు రకరకాలుగా ఆమెను ఆగమని వెనుకనుండీ పిలుస్తూంటాడు. ఆ ఘట్టంలోని ఒక శ్లోకంలో ఎన్ని శ-కారాలున్నాయో మీరే చూడండి!

ఏశా ణాణకమోశి కామకశికా మచ్చాశికా లాశికా
ణీణ్ణాశా కులణాశికా అవశికా కామస్స మంజూశికా |
ఏశా వేశవహూ శువేశణిఅలా వేశంగణా వేశిఆ
ఏశే శే దశణామకే మఇ కలే అజ్జావి మం ణేచ్చ ది ||

దీనికి సంస్కృత ఛాయ తయారుచేస్తే ఇలా ఉంటుంది:

ఏషా నాణకమోషి కామకశికా మత్స్యాశికా లాసికా
నిమ్న నాసా కులనాశికా అవశికా కామస్య మఞ్జూషికా
ఏషా వేశవధూః సువేశనిలయా వేశాఙ్గనా వేశికా
ఏతాన్యస్యా దశనామకాని మయాకృతా న్యద్యాపి మాం నేచ్ఛతి

భావం: ఈమెను నాణకమోషి, కామకశికా, మత్స్యాశికా, నిమ్ననాసా, కులనాశికా, అవశికా, కాముని మంజూషికా, వేశ్యవధూః, సువేశనిలయా, వేశాంగనా వేశికా అని ఇలా పది పేర్లతో స్తోత్రం చేసినా ఈవిడ నాకు లొంగడం లేదే!
(ఈ శ్లోకాన్ని, దాని సంస్కృత ఛాయను ఫేసుబుకులోని ఒక చర్చ ద్వారా నాకు అందజేసిన బ్లాగాడిస్తా రవి (Ravi Env)కి నా ప్రత్యేక కృతజ్ఞతలు).

తెలుగులో శ-ష-సలు

దక్షిణ భారతీయ ప్రాకృత భాషలలో లాగే, మొదట్లో ఈ మూడు వర్ణాలు తెలుగులోకి స- కార వర్ణంగానే ప్రవేశించాయి. అయితే, ద్రావిడభాష పదనిర్మాణ సూత్రాలను బట్టి ఈ వర్ణాలు పదాదిలో మాత్రం చ- కారంగా కనిపించేవి.
ఉదా:
శ్యామల > చామన
దోషము > దోసము
దిశ > దిసె.

అయితే, తరువాతి కాలంలో సంస్కృతం నుండి నేరుగా అరువు తెచ్చుకొన్న పదాలలో మాత్రం శ-, ష-, స-లను యథాతథంగా కనిపిస్తాయి. సరిగ్గా, ఇటువంటి పరిణామమే హింది వంటి ఇతర భారతీయ భాషలలో కూడా కనిపిస్తుంది. ఉదాహరణకు, సంస్కృతం నుండి ప్రాకృతాల ద్వారా హిందీలోకి ప్రవేశించిన ఈ పదాలను పరిశీలించండి:

సంస్కృతం	అర్థం	ప్రాకృత రూపం	ప్రాకృత రూపంహిందీ రూపం
శిర	తల	సిర	సిర్-
శాల	శాల	సాల	సాల్
దశ	పది	దస	దస్
శుష్క	ఎండిన, బక్కచిక్కిన	సుక్ఖ	సూక్
శూల	శూలము	సూల	సూల్

అయితే, ఈ మధ్యకాలంలో హిందీ భాషలోకి ప్రవేశించిన సంస్కృత పదాలలో మాత్రం, సంస్కృత వర్ణాలు యథాతథంగా కనిపిస్తాయి.

సంస్కృతం	అర్థం	హిందీ రూపం
నాశ-	నాశము	నాశ్
శూర	శూరుడు	శూర్
దేశ	దేశము	దేశ్
కుశల్	కౌశల్యము కలవాడు	కుశల్

తెలుగులో శ-కార, ష-కారాలతో ఉన్న సంస్కృత పదాలు ఎన్నో ప్రాకృతాల ద్వారా స-కారంగా ప్రాఙ్నన్నయ్య యుగంలో వచ్చిచేరాయి. ఉదా: సత్తు/సత్తువ ( < శక్తి), నిచ్చెన (< నిశ్రేణి), చెట్టి/సెట్టి (శ్రేష్ఠి). అయితే, తెలుగులో కావ్యరచనలు వెలుబడే కాలంనాటికి ప్రాకృత భాషల ప్రభావం పూర్తిగా తగ్గిపోయింది. మన తెలుగు కవులందరూ సంస్కృతాన్ని బాగా చదువుకున్నవారు కాబట్టి, ప్రాకృత తద్భవాలకు మారుగా సంస్కృత తత్సమాలను ఉపయోగించడం మొదలుపెట్టారు. అయితే, తనకాలంనాటి ప్రజల భాషను నిస్సంకోచంగా ఉపయోగించిన అన్నమయ్య వంటి కవుల రచనల ద్వారా తెలుగులో శ-కారం ప్రత్యేక వర్ణంగా ప్రజల్లో ఎప్పుడూ స్థిరపడలేదని తెలుసుకోవచ్చు. అన్నమయ్య పాటలలో శ-కార ష-కారాలకు చాలా చోట్ల స-కార ప్రయోగమే కనిపిస్తుంది. ఉదా: దోసము (దోషము), సంకుజక్రములు (శంఖు చక్రాలు), సీలము (శీలము), సోదించు (శోధించు), సోబనము (శోభనము), సంక (శంక).

భారతదేశంలో తురుష్కుల రాజ్యపాలనలో పారశీక-అరబ్బీ ప్రభావం వల్ల శ-కార, ష-కారాలు ʃ-కారంతో (ఇంగ్లీష్ భాషలోని shipలో ఉండే sh- ఉచ్చారణ) కలిసిపోయాయి. అందుకే ఉత్తర భారతదేశంలోనూ, ఉర్దూ ప్రభావం ఎక్కువగా ఉన్న తెలంగాణా ప్రాంతంలోనూ శ-కారం, మనకు ష-కారంగా వినిపిస్తుంది.

హైదరాబాద్ లోనూ, తెలంగాణలోనూ శ-కారాన్ని ష-కారంగా పలకడం సర్వసాధారణం: “షనివారంనాడు షివాలయంలో డాక్టర్ షోభానాయుడుగారు తన అషేష షేముషీ షిష్యగణ సమేతంగా విషేషమైన నృత్యప్రదర్షన చేషారు” వంటి ఉచ్చారణలు తెలుగు ఛానళ్ళలో ప్రతిరోజూ వినిపిస్తుంటాయి. నిజానికి, ఒక్క తమిళనాడు, కోస్తాంధ్ర ప్రాంతాలు తప్పితే, మిగిలిన భారతదేశమంతా శ-కారాన్ని ష-కారాన్ని ఒకే ఉచ్చారణగా పలకడం సాధారణమైపోయింది. ఇంగ్లీష్ పదాల్లో వినిపించే ʃ-కార ధ్వనిని కూడా భారతీయభాషలలో శ-కార వర్ణం ఉపయోగించి శాపు- (shop), శిప్పింగ్ (shipping) అని రాయడం తరచుగా కనిపిస్తుంది.

మిగిలిన ఆంధ్రదేశంలోనూ, తమిళనాడులోనూ ఇప్పటికీ చాలావరకూ శ-కారాన్ని స-కారంగానే పలకడం సాధారణంగా వినిపిస్తుంది: శుభం > సుభం; శోభ > సోభ. అయితే, తాలవ్యాచ్చులయిన ఇ-కార, ఎ-కారాల ముందు తాలవ్య శ-కార ఉచ్చారణ నియతంగా వినిపిస్తుంది. ఉదా: శెనగపప్పు, శెర్కర, శెనివారం, శివుడు.

ఆధునిక తెలుగులో శ-కార ప్రయోగం

సంస్కృత పదాల్లో తాలవ్య ధ్వనిగా మాత్రమే కాకుండా, ఆధునిక తెలుగులో శ-కార సంకేతానికి కొత్త అర్థం వచ్చి చేరింది. ఇంగ్లీష్ భాషాపదాలైన bank, sad వంటి పదాలలో వినిపించే æ ధ్వని కూడా తాలవ్యాచ్చులలో ఒకటి. ఈ æ ధ్వనిని స-కారంతో కలిపి ఉచ్చరించాల్సి వచ్చినప్పుడు దాన్ని రాతలో శ-కారంతో సూచించడం ఈ అక్షరానికి కొత్త ఉపయోగాన్ని తీసుకువచ్చింది. bank, sad వంటి పదాలలో వినిపించే æ ధ్వని, ఆంగ్లభాషా ప్రభావానికి పూర్వమే తెలుగు పదాల్లో అంతర్గత ధ్వనిమార్పుల వల్ల వచ్చిచేరింది:

తాటాæకు < తాటి + ఆకు పాడాæడు < పాడినాడు చెప్పాæడు < చెప్పినాడు చూపాæను < చూపినాను చేసాæడు < చేసినాడు రాసాæడు < రాసినాడు చూపాæడు < చూపినాడు ఆధునిక తెలుగు భాషలో ఇంతగా ఉపయోగించే æ ధ్వనిని చూపడానికి తెలుగు లిపిలో ప్రత్యేక సంకేతం లేకపోవడం పెద్దలోటు. అయితే, స-కారంతో కూడి æ-ధ్వని వచ్చినప్పుడు అచ్చులో దాన్ని శ-కారంతో రాయడం ఈ మధ్యకాలంలో బాగా ప్రాచుర్యంలోకి వచ్చింది. చేశాడు, రాశాడు, శానిటరీ (Sanitary), శాంటాక్లారా (Santa Clara) అన్న పదాల్లో శ-కారాన్ని తాలవ్య శ-కారంగా పలకకపోయినప్పటికీ, అది ఆ తరువాత వచ్చే æ ధ్వనిని సూచించడానికి సంకేతంగా పనికివస్తుంది కాబట్టి ఈరకమైన ప్రయోగాలు పత్రికల్లోనూ, పుస్తకాల్లోనూ దాదాపు ప్రామాణికమైపోయాయి.