ఆరంభించుచు నభినవదివసము
తూరుపుమలపైఁ దోఁచుచు భానుఁడు
బంగరురంగుల భాసిలు కాంతుల
నింగిని నేలను నింపెడు వేళను

లేతకరంబుల నాతఁడు దట్టగ
చైతన్యముతోఁ జక్కగ నవ్వెడు
మోములు దాలిచి తామరతీవియ
లామోదంబు వెలార్చెడి వేళను

ముకుళితకమలంబులలో రాతిరి
సకలము బుచ్చి యుషస్సున సూర్యుఁడు
విడుదల సేయఁగ భృంగము లాతని
సడిసేయుచు స్తుతి సల్పెడి వేళను

విరివిగ విరిసిన విరితండంబుల
పరిమళ ముర్వినిఁ బర్విన వేళను
చేరి భజింతుము శివునిం దుర్గను
వారణవక్త్రుని భక్తి తలిర్పఁగ

పరదేశస్థుల పాలనమున మా
ధరకుం గల్గిన దాస్యము నవమతిఁ
బరిమార్పంగను బ్రార్థన సేతుము
కరిముఖ! దుర్గా! పరమేశ్వర మిము!

(అని ప్రార్థించుచు నందఱును ముందుగ దేవతావిగ్రహములకు మ్రొక్కి ఆతర్వాత నీలకంఠునికి మ్రొక్కెదరు)

అనిశము కాళిక నారాధించెడు
నను మ్రొక్కెడు మీకును నాకాళిక
కరుణావశమునఁ గలుగును గావుత
స్థిరసౌఖ్యంబును, తృప్తియు, తేజము

మనదైవంబుల మన ధర్మంబుల
గణియింపని ఆగంతుకగణముల
పాలనమందున పాడగుచుండెను
పాలన కఱవై భారతసంస్కృతి

కాళిక ఆగ్రహకీలలు వారల
లీలల నడఁచెడి కాలము వచ్చును
మనహైందవధర్మంబున కప్పుడు
పునరుజ్జీవనమొనరును దప్పక

అది జరిగెడి వఱకామెను గొల్వుఁడు
సదమలభక్తిని సర్వవిధంబుల
కరుణామయి యా కాళిక తప్పక
వరదాయిని యగు భక్తుల కెప్పుడు

(ఇంతలో నాలయగర్భమునుండి లక్ష్మి చేయు నీక్రింది ప్రార్థన వినబడును. )

పాలింపు మోదుర్గ! పాలింపు మమ్ము!
పాలింపు మోగౌరి! పాలింపు మమ్ము!
పాలింపు మోకాళి! పాలింపు మమ్ము!
మాలోపములఁ బాపి పాలింపు మమ్ము!

కాళీస్తవమును గావించెడు నీ
బాలికలో ఆకాళీరూపమె
కనుగొంటిని సాక్షాత్తుగ నేనీ
దినకర సముదయదివ్యక్షణమున

(ఆతర్వాత లక్ష్మి బయటికి వెల్వడును. ఆమెతోఁ గూడ ఇతరులందఱును ప్రార్థించుచు విగ్రహములకు మ్రొక్కెదరు.)

పాలింపు మోదుర్గ! పాలింపు మమ్ము!
పాలింపు మోగౌరి! పాలింపు మమ్ము!
పాలింపు మోకాళి! పాలింపు మమ్ము!
మాలోపములఁ బాపి పాలింపు మమ్ము!

పాలింపు విశ్వేశ! పాలింపు మమ్ము!
పాలింపు విఘ్నేశ! పాలింపు మమ్ము!
పాలింపు నందీశ! పాలింపు మమ్ము!
ఆలించి పాలింపుఁ డనిశంబు మమ్ము!

(తర్వాత లోకులందఱు నీలకంఠునికి మ్రొక్కి, అతని ఆశీర్వాదమును, అనుమతిని తీసికొని నిష్క్రమింతురు.)

కరుణించు మిమ్మెపుడు కాళికామాత!
స్మరియించుఁ డామెనే సద్భక్తితోడ
మీయింట నున్నను నేయింటనున్న
ఆయంబనేఁ దలఁచు డనిశంబు మీరు
ఈయుషస్సేవ నిపుడింకఁ జాలించి
హాయిగా మీమీ గృహంబులకుఁ బొండు!

(అచట లక్ష్మీ మల్లికా శ్రావక నీలకంఠులు మాత్రమే మిగులుదురు. శ్రావకుఁడు వెదురుతల్పును మూయును.)

నీదగు నిర్మలాంతరము నీదగు భక్తియు సాధుశీలమున్
నీదగు దైవసంస్తవననిష్ఠయు లక్ష్మి! సతంబు నిన్ను మ
మ్మాదుకొనంగఁజాలు వరమయ్యెను, దీన బలిష్ఠమయ్యెఁబో
నాదగుపూన్కి హైందవసనాతనధర్మము నుద్ధరింపఁగన్

నను మీర లీరీతిఁ గొనియాడఁ దగదు
ఘనమైన మీకాళికాదీక్షకంటె
ఘనమైన దన్యంబు గనరాదు నాకు
మనభాగ్యనిర్దేశ మదియె గావించు

ఇంక నేనేఁగవలె

ఇంత త్వరగా? ఇప్పుడేనా?

భయ మక్కఱ లేదు. నిశ్చింతగా నుండుఁడు.

పరిసరమందు మ్లేచ్ఛజనపాతితమై చననట్టి దేవమం
దిరమున నాచరింపఁబడు దేవునియుత్సవమందు సాయము
న్నెరపఁగ నన్నుఁ బిల్చి రది నిర్వహణం బొనరించి వత్తు స
త్వరముగ రాత్రికి న్మునుపె ధైర్యముతో మనుఁడంతకాలమున్

(లక్ష్మివైపు చూపుచు మల్లికాశ్రావకులతో అనును; పాతితము=పడ(కూల)గొట్టఁబడినది)

అండగా నుండుడు లక్ష్మి కంతసేపు

అండగా నుందు మవశ్యముగను

వీడకుండగ నామెనుం గూడియుందు

కరివక్త్రుకరుణచే కష్టంబుఁ బడక
పరదేశభటులచే బాధింపఁ బడక
సతతంబు ధర్మాభిరతులైన మీరు
అతిశయంబగు వేడ్క నాదైవమునకు
సాగించి యుత్సవము శాస్త్రోక్తముగను
వేగంబ మముఁజేర వేంచేయుఁ డార్య!
వేగంబ మముఁజేర వేంచేయుఁ డార్య!

చింతింపకుఁడు మీరు శీఘ్రంబుగానె
అంతయును గావించి యరుదెంతు నేను

(నిష్క్రమించును )

(తన సొమ్ములను దీసి అచ్చటి శిలాఫలకముపై నుంచి, చెంతనే మందముగా పాఱుచున్న యేటిలో ప్రతిబింబించిన పూగుత్తులు గల తీవలను చూపుచు సంతోషంతో మల్లికతో ననును.)

కనుమో మల్లిక! కను మీవింతను!
తీరములందున తీరుగఁ బెరిగిన
తీవెలు నిండుగ పూవులు దాలిచి
తమయందంబును తటినీనీరపు
ముకురంబునఁ గని మురియుచునున్నవి

(ఆ దృశ్యమును గమనించుచూ ఉత్కంఠతోఁ బల్కును; తటిని=నది, ముకురము=అద్దము)

నీయుత్సాహము నీయానందము
గనుచుండఁగ నీక్షణమున స్వామిని!
విదితంబయ్యెను మృదుతామయమగు
నీదుస్వభావపు నిర్మలరూపము!

(భీతి నటించుచు)
కానీ మల్లిక! కంపిలుచుండును
పూని భయంబును మానసమెంతయొ
స్మరియించుచు నాజనకుని క్షేమమె
పరపాలిత తత్పురవరమందున

ఈవిధి భీతిల నేటికి స్వామిని!
కావకపోవున కాళిక యాతని!
శ్వేతగరుత్తుల చెల్వము నదిలో
చూతము రమ్మిఁక చేతం బలరఁగ!

(ఇర్వురు నదీతీరమున గల లతాపుష్పాదులను గూర్చి క్రిందిపాట పాడుచు పాట చివర ఓడలో నదీయానమును చేతురు; శ్వేతగరుత్తులు=హంసలు)

ఎంతయొ హృద్యం బీవనసౌందర్యము
సంతోషంబుగ నంతయు వీక్షింతము

తెల్లనిపూవుల దీధితు లెల్లడఁ జల్లుచు
మల్లెల మొల్లల వల్లరు లల్లుకొనంగను
వల్లీగృహములు వాహిని కిరుతీరంబుల
పెల్లుగ నడరును వీక్షణపర్వంబుగ ॥ఎంతయొ…వీక్షింతము ॥

కందము కన్నులవిందుగ నిందలి వింతలు
డెందం బలరఁగ నిందున విహరింతము

మెఱయుచు ప్రతిబింబించిన బాలాదిత్యుని
త్వరగను గదలెడు తరగల డోలిక నుంచుచు
సరసన పక్షులు చక్కని జోలలు వాడఁగ
అరయుము మల్లిక! ఆపగ ప్రేమగ నూపును ॥కందము…విహరింతము ॥

ఇచ్చటి భూముల నిచ్చటిపుష్పచయంబుల
అచ్చెరువొందుచు నారసి యానందింతము

పచ్చతివాచింబలె భూతలమును గప్పిన
పచ్చికబయలుల విచ్చెను చేమంతులు
ముచ్చటగొల్పుచు పొంతం బల్వలముల
స్వేచ్ఛఁ జరించెను శ్వేతగరుత్తుల గుంపులు ॥ఇచ్చటి భూముల…యానందింతము ॥

(క్రింది పాటను పాడుచు పడవలో నెక్కి పడవను నడుపుకుంటూ నిష్క్రమింతురు; పల్వలములు=నీటిగుంటలు )

తీరంబులఁ బువుటీరంబులు చెలువారఁగ
ఏఱిది పాఱును నీరంబుల నిండారుచు

తళతళమెఱసెడు తరగలపై నీపడవను
అలవోకగ నల్లల్లన నడపుచుఁ బోదము
జలపక్షుల జలజాతంబులఁ దిలకింతము
పలురంగుల కల్వల కంజంబులఁ దెత్తము ॥తీరంబుల…దెత్తము ॥

అమ్మాయీలూ జాగ్రత్త. ఇది పరస్థలం.

ఏముందో తొంగిచూడనైనా చూతాము!

(హెలీనా పైమాట అంటుండగానే వెదురుతల్పును తెఱచికొనునట్లుగా ద్రోయును)

తలుపు సందీయనే ఇచ్చింది. ఇందులో దూరవచ్చు.

(మేడమ్ బెన్సన్‌కు చేయూత నొసఁగి, ఆమెను ప్రాంగణములోనికి ప్రవేశపెడుతూ)

నాందీ నేడేదో నవ్యారంభానికి.

(ప్రవేశించి) అవాంఛనీయమీ సాహసమంతా!

కానీ అత్యంత వినోదకరం!

అపాయకరం కూడా!

అందులోనే ఉంది అసలు వినోదం!

ఐనా నాబాధ్యతను నేను మఱవరాదు.

(ప్రక్కనున్న ఉమ్మెత్తపూవులు త్రుంచి చేతిలోనికి తీసికొంటూ)

కమనీయంబయి ఘంటాకృతితో
ఈసుమ మొప్పును హిమవర్ణముతో!

చూచుటకెంతటి సుందరమైనవొ
తాఁకుటకంతటి లోఁకువ యైనవి
అవి విషపూర్ణములగు నుమ్మెత్తలు
వర్జించుటయే వానిని శ్రేయము

విషపూర్ణములే విరులన్నియు నిట!

సుందర సురభిళ సుమపాత్రలలో
అందించును విసమిందలి తరువులు!

కలలను గనుచుం గవితాజగమున
మెలగుట మానుఁడు; తిలకింపుడిటం
దరువుల చాటున దాఁగెను కోవెల!
నిరసించుచు మన పరిపాలనమును
ప్రజలకు బోధలు పచరించెడు నా
ద్విజుఁ డర్చించెడు దేవాలయ మది!

(ఉత్కంఠతో) ఆ హిందూదురభిమాని నీలకంఠుఁడా??

సందేహమా?

(ముందునకు సాగి, చెట్లసందునుండి పరీక్షగా చూచి పల్కును; నిశాంతము=సదనము)

కొంతగ శిథిలంబయి, యీ
కాంతారంబున కరాళ కాళీ గణనా
థాంతకరిపుమూర్తి ని
శాంతం బగు నిద్ది యతని సంస్థానంబే!

ఆహా నీలకంఠుఁడు!!

ప్రొద్దుమాపులందున నూరిపోయుచుండు
ఆశ్రితజనౌఘముల హృదయంబులందు
ద్వేషభావంబు మనయందు తీవ్రముగను
హైందవమతదురభిమాని యగు నతండు

(ఎగతాళిగా)

అంతకంటె వింత, ఆదిశక్త్యవతార
మంచు నెంచి యాతఁ డాత్మసుతను
మనకుబోటివారి మలినవీక్షణములు
తాఁకకుండ నెపుడు దాఁచియుంచు

మహిమచేతఁ గాదు మంజురూపముచేత
ఆమె దర్శనంబు హాని గూర్చు
కామపీడితంబు గావించి హృదయంబు
వయసుకాండ్ర కనుచుఁ బలుక వింటి!

ఆమె పేరు లాక్మి యనఁగ విందు నేను

ఓహో లాక్మి – Godess of Wealth!

అట్టి సుందరి నజ్ఞాతమందు నుంచు
వీరి సంస్కృతి యెంతయొ వింతవింత!

వింతగాదది కొండంత వెఱ్ఱివెఱ్ఱి!

ఏది చేసిన దోసమే యిచట మనకు!
శిలల మ్రొక్కెడు వీరల చిత్తవృత్తి
గేలి యొనరింపఁగా రాదు కేళికైన,
ఆలకున్ మ్రొక్కు వీరల యల్పబుద్ధి
హేళనంబు సేయంగరా దెట్టివారు!

కూఁతురునె దైవముగఁ జేసి కొలుచుచున్న
అతనిమూఢత్వమును దోషమనఁగ రాదు!

అట్టి యామెను గన నాకు హడలె పుట్టు!

ఎంతగా స్త్రీసహజమైన స్వాంతవృత్తి
కప్పిపుచ్చఁగ నెంచినఁ గాని యామె
సరసుఁడైనట్టి పురుషుని స్తవముచేత
పొంగి యాతనిఁ గోరకపోవు నెట్లు?

నిజమె కాఁబోలు నది మన నెలఁతలందు
కాని వీరివర్తన వేఱుగానె యుండు

ఆకసంబున విహరించు నాస్థ మాని
నేలకుం దిగి యోచింపు నిక్కమేదొ
స్త్రీలచిత్తంబు లొకతీరె చెలఁగుచుండు
ఇచటనైనను మఱియింక నెచటనైన

ఉప్పరంబున విహరింప, నున్నరీతి
నున్నరీతిగఁ గన్నట్టు లూహసేతు;
ఇంతులందఱి చిత్తంబు లెల్లచోట్ల
నొక్కతీరుగ నుండవు నిక్కముగను!

ఆమె ఆచూకి నెట్లైన నరయఁగలమ
ఈ నిగూఢప్రదేశంబులోన మనము?

అట్టి దుస్సాహసంబు చేయంగరాదు
సంచరించిన నిట మనసాటివారు
మలినమైపోవు వారల మందిరమ్ము
వారివేల్పుల కెంతొ కోపంబు గల్గు!

(ఎగతాళిగా)

అవనికిం దిగినట్టి దుర్గయే ఆమె యగునేమో?

(ఎగతాళిగా)

అందు కనుమానమా?

(ఎగతాళిగా)

ఆమెకు మోకరిల్లవలసిందే!

(ప్రక్కకు నడచి, అచ్చట శిలాఫలకముపై నున్న లక్ష్మియొక్క వజ్రఖచితమైన సువర్ణాభరణములను చూస్తూ…)

ఆహా! అద్భుతమైన ఆభరణాలు!

(సమీపించి చూచి) అవి ఆవిప్రపుత్రివి కాబోలు!

(ఇంకా పరీక్షగా చూచి) ఎంతో అందమైన సొమ్ములు!

ఎలీనా! జాగ్రత్త, తాఁకకు వాటిని!

అవ్వి యావిప్రపుత్రివి; అందుచేత
అతిపవిత్రమైనవి; వాని నంట నేను;

(స్త్రీసహజమైన ఒయ్యారంతోఁగూడిన అనురాగవిన్యాసంతో జెరార్డును పట్టుకొని సంభావిస్తూ పల్కును)

నాప్రియుండు జెరార్డు విన్నాణమెసఁగ
వానిరూపును చక్కగా వ్రాసి తెచ్చు!

(అందు కంగీకరిస్తూ అనురాగపూర్వకంగా ఎలీనాతోఁ బల్కును)

ఇచ్చటనె యుండి వైదగ్ధ్య మచ్చుపడఁగ
వీని రూపును చిత్రించి వివరముగను
అట్టి సొమ్ముల మన వివాహంబునందు
నీకు నర్పణమొనరింతు నెనరు మీర!

నీవిందే ఉందువా?

తప్పేమి?

తప్పేమి లేదు, కాని…
బ్రాహ్మణావాస మిచ్చటివారి కెల్ల
దేవతావాసముంబోలె పావనంబు
అట్టిచోటఁ జొచ్చిన మనయట్టివారు
వైరభావంబు మనయందువారికొదవు

ఎంత హాస్యాస్పదంబిట్టి చింతనంబు
ఎల్లదేశంబునే గెల్చి యేలుచున్న
రాణి విక్టోరియాభటరాజి నిచట
ప్రతిఘటించునె యొక పేదపాఱుఁ డకట?

ప్రతిఘటింపరు వారలు బలముతోడ
అతిరహస్యములైన వ్యూహములతోడఁ
గడపఁజూతురు మనల నాకస్మికముగ
కాన నుండఁగాఁ దగును జాగ్రత్తగాను

క్రూరతరమైన దేశంబు, సారెసారె
కాపదలె యిట సంప్రాప్తమగుచునుండె
భద్రకరము గాదు మనకీ ప్రాంగణంబు
సత్వరంబుగ నిది వీడి చనుట మేలు

(సాధికారస్వనముతో ఎలీనాహెలీనాలతోఁ బల్కును.)

తిరిగిపోవలె నింక తరుణులార!

వదలి వెళ్ళుఁడు నన్నిట స్వైరముగను
అందమైన ఆసొమ్ముల ఆకృతులను
వ్రాసికొని వత్తు నేను సత్వరముగానె

తామసింపకు నీవు త్వరగాను రమ్ము!

(అని పల్కి స్త్రీలు నిష్క్రమించుచుందురు.)

నీదు పూన్కి మిత్రంబ! ప్రమాదకరము;
సాహసివి నీవయితి, విట్లు సంవదించు
నేను భీరువు నైతిని; నిజము వల్కు
వాని నిట్లె భావింతు రీ వసుధయందు.

కుతుకంబున నీసొమ్ముల
ప్రతి వ్రాసికొనుట యసాధువర్తన యగునా?
ప్రతిషేధించుట దీనిని
మతి లేని ఫ్రెడిరికు మూఢమతమే కాదా?

కానీ అజ్ఞాతంబు, అ
మానుషమగు శక్తి యేదొ మానుము నీవీ
పూనిక నని యిప్పుడు నా
వీనులలో నూఁదుచుండె వింతగ నేలా?

మదిలో మెదలెడు, నా
మదిలో మెదలెడు మంజులమూర్తియె
ఎదుటను నిల్చెను, నా
యెదుటను నిల్చెను ఇందుని కళవలె

తొలిచూపులలోఁ గలిగిన త్రపయును
అలుకును క్రమముగ గళితము గాఁగా
ఎలనవ్వును వెలయించుచు నాచెలి
పలుకును నెవియో తెలియని బాసలు!

తెలియని బాసలు పలికిన నేమీ
తెలుపును చక్కగ తెలిగన్నులలో
నలరెడు తళతళ లాచెలిమదిలో
మొలకెత్తిన తొలివలపుల తీరును

మదిలో మెదలెడు మంజులమూర్తియె
ఎదుటను నిల్చెను ఇందుని కళవలె, నా
యెదుటను నిల్చెను ఇందుని కళవలె

(అంతలో ఆ చిత్తభ్రమనుండి తేరికొనుచు, క్రింది పాటను పాడును.)

అంతయును నాదు భ్రమ యౌను గాని
లేదు, నాయెదుటాయింతి లేదు లేదు

ఆశల యాకసమందున, నా
యాశల ఆకసమందున స్వేచ్ఛగ
విహరించు మనోవిభ్రమవిహగమ!
ఆలింపుము నా యభ్యర్థనమును
చాలింపుము నీస్వైరవిహారము
పణముగఁ జేయక నను నీమాయకు
చనుమిఁక నీదగు స్వప్నజగత్తుకె
చనుమిఁక నీదగు స్వప్నజగత్తుకె

(పైవిధముగా పాడినను, ఇంకను తొలఁగని భ్రమతో ముందుకు నడచి, సొమ్ములలోని హస్తకంకణమును గ్రహించి …)

ఇది యామె కంకణము కాబోలు!

కనకమునందున కమనీయంబగు
మణులం దాపిన మంజులకటకము
ఆసుమకోమలి హస్తమునందున
వాసముచేసిన భాసురకటకము

ఈకటకాలంకృతమగు హస్తము
గైకొను యోగము నాకుం గల్గున?
ఈకటకాలంకృతమగు హస్తము
గైకొను యోగము నాకుం గల్గున?

(కంకణమును యథాస్థానమున నుంచి, రవ్వల ఉంగరమును గ్రహించి …)

పదియార్వన్నియ బంగరునందున
పదిలంబగు నేర్పరితన మొప్పఁగ
చుక్కలరీతిగఁ జక్కగ మెఱసెడు
చొక్కపు రవ్వలు చెక్కిన యూర్మిక

ఈయూర్మిక ధరియించిన యంగుళి
సోయగముం గని చొక్కఁగఁ గందున?

(సొమ్ములలోని మణిస్థగితహారమును గ్రహించి …)

ఆహా! ఇది యామె గళమాధుర్యము గన్న హారము!

పలురంగుల ప్రభలొలికెడి మణులం
జెలువారఁగఁ గూర్చినదీ హారము
ఆ సతి యురమున నలఁదిన గంధపు
వాసన యింకను మోసెడు హారము
ఆచెలి యెదలోఁ బూచిన రాగము
రేఁచిన కంపనఁ జూచిన హారము

కనుగొందునొ ఈ మణులందున నా
యనుబింబమునే యామె గళంబున?
కనుగొందునొ ఈ మణులందున నా
యనుబింబమునే యామె గళంబున?

(సొమ్ములలోని చిఱుగజ్జెలుగల అందెలను గ్రహించి క్రింది పాటను పాడును.)

ఇవి యామె పాదావాసధన్యములైనవి కాబోలు!

పూవులఁదలిరుల నావృతమగు నీ
త్రోవలఁ జను నా తొయ్యలి కోమల
చరణాబ్జంబుల సహవాసంబున
చరితార్థములై పరగును గద నీ
చిఱుగజ్జెల సడిఁ జేసిడి యందెలు!

కందునొ నేనీ యందెల నా
సుందరిపదములయందున
పొందించెడి భాగ్యంబును?

కందునొ నేనీ యందెల నా
సుందరిపదములయందున
పొందించెడి భాగ్యంబును?

(మఱుల భ్రమనివృత్తి నర్థించుచు పాడును.)

ఆశల యాకసమందున నా
యాశల ఆకసమందున లీలగ
విహరించు మనోవిభ్రమవిహగమ!
చాలింపుము నీస్వైరవిహారము
చాలింపుము నీస్వైరవిహారము
పణముగఁ జేయక నను నీమాయకు
చనుమిఁక నీదగు స్వప్నజగత్తుకె
చనుమిఁక నీదగు స్వప్నజగత్తుకె

(ఇంతలో దూరమునుండి లక్ష్మీమల్లికల పడవ చేరవచ్చును. దానినిఁ జూచి ఉద్వేగముతో క్రిందివిధముగా పాడి జెరార్డు చెట్లసందులో దాఁగును.)

అదిగో లాక్‌మి! లాక్‌మి! ఆసుందరియే లాక్‌మి! ఆసుందరియే లాక్‌మి!

ఇందుసుందరాస్యమందు నానందంబు
కందళింప నామె కరములందు
అందమైన అంబుజేందీవరంబులు
చెందొవలును బూని చేరవచ్చు!

నిరతము మమ్ముల దయతోఁ
బరిపాలించెడు కరిముఖ! వైరులచే మా
కిరవుకొను వెతల నెల్లం
బరిమార్పుము స్వీకరించి మాప్రార్థనలన్

(మల్లికతో)

శీతలనీరంబులతో
ఈతటిని పరిభ్రమించు నీ సైకతమున్
ఈతావు మనకు మల్లిక!
ఆతపశాంతినిఁ గనంగ ననుకూలంబౌ

అవనిజంబుల నీడచే నంతకంటె
ఆపగాతీరధర సేవ్యమగును చాల,
రమ్ము స్వామిని! కొంత కాలమ్ము నచట
గడపి యాతపశాంతిని గాంచఁగలము

(అని మల్లిక తీరమునందలి చెట్లసందునకు వడిగా నుఱికి అదృశ్యమగును. లక్ష్మి యామె ననుసరింపఁబోయి, అంతలో ఆగిపోయి క్రింది విధముగా పర్యాలోచించును.)

పాట
ఎదియో నవమగు స్పందన యొదవును నేఁడెదలోన
ముదమో వ్యథయో చింతయొ ఎదియో తెలియఁగలేను

ఎప్పుడు పూచిన పూవులె యిప్పుడు సొంపుగఁ దోఁచు
ఎప్పుడు చూచిన నింగియె యిప్పుడు నవముగఁ దోఁచు
ఎప్పుడు వీచిన వాయువె యిప్పుడు హాయిని గూర్చు
చెప్పఁగఁ జాలను హేతువు చిత్రంబుగ నిది తోఁచు
ఎదియో నవమగు… తెలియఁగలేను
అలరులపెదవుల తేనియ లానెడు మదభృంగమును
వలపుం జెలితో మంతనములు వల్కు కపోతమును
కలహంసిక నోటను బిసముల నుంచు మరాళమును
తిలకించిన నెవొ తీయనితలఁపులు మదిలో మెదలును
ఎదియో నవమగు… తెలియఁగలేను

(పైవిధముగా స్వేచ్ఛగా పాడుచు చరించు నామెకు జెరార్డు కన్పడును. అతని హఠాద్దర్శన మామెకు అలజడి కల్గించును.)

మల్లికా! మల్లికా!

(బిగ్గరగా నఱచును. ఆమె యఱపును విని మల్లికాశ్రావకులు పరుగున నుఱికివత్తురు.)

భయము గల్గెన స్వామినీ!

భయమయ్యెనా స్వామినీ!

(కొంత నెమ్మదించి, సర్దుకొంటూ) లేదు, లేదు

లేదు లేదేలనో నేఁడు నాదుమనము
చిన్నఘటనకె స్పందించు చిత్రముగను
తిరిగిరాకుండె నాతండ్రి పురమునుండి
అతని చింతయె గూర్చును వెతను నాకు
త్వరగఁ గొనిరండు మీరేఁగి తండ్రి నిపుడు

(ఆమె వైఖరికి అనుమానాశ్చర్యములు ప్రదర్శించుచు మల్లికాశ్రావకులు నిష్క్రమింతురు.)

(భయకోపంబులతో జెరార్డుతో)

ఎవ్వఁడ వీవు?వచ్చితివి యిచ్చటి కేల? యతర్కితంబుగాఁ
గ్రొవ్వి యిటం జరింతు, వొనగూర్చును నీకిది ప్రాణహానియే,
ఇవ్వన మీశివాలయము లెంతొ పవిత్రము లిందు నీదుబోం
ట్లెవ్వరు పాదమూనఁ దగ దిట్టి యకృత్యము మాని పొమ్మిఁకన్!

(తనలో)

ఒకవైపు భయంబును, నిం
కొకవైపున నితని నెఱుఁగు నుత్సాహంబున్
ప్రకటంబగుచు న్నాలో
వికలత గూర్చును పొనర్చు వ్రీడోద్గమమున్

(కొంత నెమ్మదించి ప్రకాశముగ పల్కును)

పరిమిళితాప్తభావమునఁ బల్కుచునుంటిని నీదుమేలుకై,
తిరిగిన నిచ్చటం గలుగు తీరనినష్టమె నీకు గావున
న్మఱలుము నీగృహంబునకు, మత్పితరుండిట హైందవేతరుల్
దిరిగిన, మాదుదైవముల తేలికచేసిన సైఁపఁడింతయున్

(సానునయంగా)

కోపముతోడఁ బల్కినను కోమల మెంతయొ నీదు పల్కు, నీ
రూపము క్రోధమందునను క్రొత్త హొరంగు వెలా ర్చుచుండె, నీ
కోపమునందె కామనయు గుప్తముగాఁ బొడసూపుచుండె, ని
న్నే పగిదిం ద్యజించి యిఁక నేఁగఁగలాఁడను వేఱుచోటికిన్?

ఎంత తెగించి పల్కెదవొ! యిట్టి ప్రసంగము సేయరెవ్వరే
నింతకు మున్ను నాయెదుట, నిద్ది గ్రహించుచు నున్న దుర్గ నిన్
వంతలఁ బెట్టి నీపొగరుఁ బాపకపోవదు, పొమ్ము, పొమ్ము, నా
చెంతను నీదురూపుఁ గనఁజేయక పర్వుము తత్క్షణంబునన్

(అని క్రమముగా నతనియందు మనసు లగ్నమగుచున్నను పైకి గంభీరముగా పల్కును.)

ఏగతి విస్మరింతు నిను నేగతి వీడుదు నీదుసన్నిధిన్
వాగురవోలెఁ బర్విన భవత్తనుమంజిమలోనఁ జిక్కితిన్
రాగమయత్వదీయమధురాధరకంపనతోడ నేకమై
యూఁగును నాదుమన్గడయె, ఓర్వదు తద్విరహంబు నింతయున్

(తనలో)

చేతమునందున బాణము
రీతిని దూరుచు నపూర్వమృదుతామయమై
యీతనిమాటలు నాలో
నూతనలోలత్వ మేదొ నూల్కొల్పుఁ గదా!

(పైకి గాంభీర్యమార్దవమిళితమైన స్వనముతోఁ బల్కును.)

చూడవు వచ్చు నపాయము,
వీడవు నీమంకుతనము, వేఁడెద నిన్నున్
వీడుము! వీడుము వెంటనె!
మూఁడును నీప్రాణములకె ముప్పిట నున్నన్

(కదలకట్లే నిలచి)

ముప్పు వచ్చిన రానిమ్ము, మురిపెమొప్ప
నీదుమంజిమఁ గాంచుచు నిల్తు నిటనె!

(తనలో)

ఈతఁడు వచ్చు కీడు గణియింపక నిల్చెను నన్నుఁ జూచుచు
న్నీతిఁ దొఱంగి గాని, యితనిం గనుచుండఁగ నాయెడందలో
నూతనమార్దవాన్వితమనోహరభావమె కల్గు, దీనికే
హేతువొ? హేతువేది యగు నీతని యీదృశచిత్తవృత్తికిన్?

(ప్రకాశముగా)

వచ్చు నపాయము నెంచక
యిచ్చట నిర్భీతి నిల్తు వీదృశధృతి నీ
కిచ్చిన దేవుం డెవ్వఁడొ,
అచ్చెరువగు నతనిమహిమ మాలోచింపన్!

(పాట)

ఆదేవుఁడె నీదేవుఁడు, నీదేవుఁడె నాదేవుఁడు
ఏదేవుం డెదలో మోదాంకురముల మొలిపించును
ఏదేవుం డళులం బూఁదేనియకై పురికొల్పును
ఏదేవుఁడు తరుణుల యెదలందుం దహతహ నించును
ఏదేవుం డిలలో నేలును వలపులరాజ్యంబును
ఆదేవుఁడె నాదేవుఁడు, నాదేవుఁడె నీదేవుఁడు

(పైపాటను వినుచామె అనురాగపూర్ణమైన హావభావముల ప్రకటించును. అప్పుడాతఁడు ఆమెను ప్రేమతో లోఁగొనుచు ఈక్రింది పాటను పాడును)

నాదేవుఁడె నీదేవుఁడు, నీదేవుఁడె నాదేవుఁడు
ఏదేవుని కృపచే నిగురించును తరుగుల్మంబులు,
ఏదేవుని కృపచే కుసుమించును సుమగుచ్ఛంబులు,
ఏదేవుని కృపచే జనియించును అనురాగంబులు,
ఏదేవుని కృపచే ఫలియించును దాంపత్యంబులు
ఆదేవుఁడె నాదేవుఁడు, నాదేవుఁడె నీదేవుఁడు

(అట్లు కౌఁగిటిలో నుండి, ఇర్వురును గలసి ఈక్రింది పాటను పాడుదురు.)

నాదేవుఁడె నీదేవుఁడు, నీదేవుఁడె నాదేవుఁడు
ఆదేవుఁడె మూలం బగు నఖిలంబగు సృష్టికి
ఆదేవుఁడె మూలం బగు నాసృష్టి పురోగతికి
ఆదేవుఁడె మూలం బగు నాత్మల పరితుష్టికి
ఆదేవుఁడె మనదేవుఁడు, అతఁడే అందఱి దేవుఁడు
ఆదేవుఁడె మనదేవుఁడు, అతఁడే అందఱి దేవుఁడు

(ఇంతలో నీలకంఠుఁడు, మల్లికాశ్రావకులు వచ్చు సవ్వడి వినిపించును.దానికి అలజడి చెందుతూ లక్ష్మి కౌఁగిటినుండి వెలువడి జెరార్డుతో పల్కును.)

తిరిగివచ్చెను నాతండ్రి పురమునుండి
వెంటనే చను మాతని కంటఁబడక!

కాలమున కిసుమంతయుం గరుణ లేదు
మనల విడదీయుచుండెను క్షణములోనె
కాని మఱవ నీక్షణము యుగంబు లైన
వీడుకోలిదె ప్రియురాల వీడుకోలు!

(జెరార్డు త్వరగా నిష్క్రమించును. శ్రావకుఁడు తెరచియుండిన వెదురుతల్పును చూపుచునీలకంఠునితోఁ బల్కును.)

అరయుఁ డీతల్పు పూర్తిగాఁ దెఱవఁబడెను!

(పరిశీలించి)

హైందవేతరుఁ డెవ్వండొ యడుగు మోపి
మలిన మొనరింపఁ బోలు నీస్థలము నెల్ల

(భీతితోఁగంపించుచు) అమ్మ కాళిక! నీవె కాపాడవలెను!

(నీలకంఠాదులు లోనికి ప్రవేశింతురు.తర్వాత అతని అనుచరుల గుంపు ప్రవేశించును. )

(కోపంతో)

పావనంబగు నిచ్చోటు పంకిలంబు
చేసి మాయమైనట్టి యా దోసకారి
అంతమొందకపోడు కారాకువోలెఁ
గాలి మన్మహోగ్రాగ్రహజ్వాలయందు

పావనంబగు నిచ్చోటు పంకిలంబు
చేసి మాయమైనట్టి యా దోసకారి
అంతమొందకపోడు కారాకువోలెఁ
గాలి యస్మదుగ్రాగ్రహజ్వాలయందు

 
కాలూను మధ్యాహ్నకాలంబు త్వరలోన
ఆలోన బేరంబు లన్నియుం గావలెను
దండిగా ధరలన్ని తగ్గించి యమ్మెదము
రండి జనులార! రారండి కొనఁగాను

ఇంత తక్కువధర లెప్పుడుం గనలేరు
ఇంతచక్కని వస్తు వెచ్చటం గొనలేరు
రారండి జనులార! రారండి త్వరగాను
రారండి జనులార! రారండి కొనఁగాను

 

మధురమధురంబులౌ మామిడిపండ్లు! కండచక్కెరకంటె ఖాసైన పండ్లు!

ఈచెప్పు లెంతయో ఇంపైనవండీ! కాలినిం బంటువలెఁ గాపాడునండీ!

తళతళా మెఱసేటి దండలివి బాబు! నాణ్యమగు బంగారు నగలివ్వి బాబు!

ఈమిఠాయికి సాటి యేది లేదండి, అమృతమ్ముకంటెను అతిమధురమండి!

తాజతాజాపూల దండలు సుమండీ! పూజకై కట్టిన పూమాలలండీ!

ఇంటిలో చేసినవి యీరొట్టెలండీ| రెండు దిన్నం జాలు నిండు కడుపండీ!

(తనలో)

ఈరీతి నన్నిందు నేకాకిగాఁ జేసి
చేరంగ రారేమి వీరెంత సేపైన
ప్రేమంబులో మున్గి విస్మరింతురు నన్ను
ప్రేమంబె ముఖ్యంబు వీరికి న్నిరతంబు

 

(బెన్సన్ హస్తమును గ్రహింపఁబోవుచు పల్కును)

దొరసాని! నీభాగ్య మెఱిగింతు నిపుడు
జరుగు నేజెప్పునది గురిదప్ప కెపుడు

చాలు, నీ సాముద్రికంబులు
నాలాభనష్టాలు నాకె తెలియు

 
దొరసాని యివ్వి చక్కెరకేళి పండ్లు
అఱటులందున నివ్వి సరిలేని పండ్లు
ఒకపండు దిన్నంత నుదయించు లోన
సకలంబుగా గెలనె సాపాడు కోర్కె

(వ్యంగ్యంగా)

వలదయ్య వలదయ్య నీపండ్లు నాకు
కలవయ్య దేవుఁడిచ్చిన పండ్లు నాకు

చొక్కంపు బంగారు సొమ్ములివి మేడెమ్!
చుక్కవలె మెఱతువీ సొమ్ములం దాల్చి
తగ్గించి నీకొఱకె ధర పూర్తిగాను
అమ్మెదను కొనుమమ్మ నమ్ము నామాట?

పోవయ్య, పోవయ్య, పోర్వెట్టకుండ!

 
ఇంత చౌకగ వీని నెచ్చటం గనవు
కొనుమమ్మ, కొనుమమ్మ అనుమానమేల?

పోవయ్య, పోవయ్య, పోర్వెట్టకుండ!

 
వినకుండ మేడాన్నివేధింతువేమి?
కొననంటె నీరీతి ఘోషింతువేమి?

 
వయసు వెన్కకుఁ ద్రిప్పు పరమౌషధంబు
ఈయాసవంబుతో నిగురించు యౌవనము
ఏదేశమందైన ఇంతమంచిది లేదు
స్త్రీలపాలిటికిది దేవతలవరము!
వాడి చూచిన నీకె బాగుగాఁ దెలియు!

(వ్యంగ్యంగా)

నిండు యౌవనవతిని, నీమందు నాకేల?
బేరమాడఁగఁ బొమ్ము వేఱొక్క యవ్వతో!

 
ఈస్లిప్పరుం జూడు మేడమ్

 
ఈపండ్లు మంచివి మేడమ్

 
ఎండకాలము గడవ దిదిలేక మేడమ్

 
తియ్యతియ్యని స్వీటు మేడమ్

పొండు, పొండిట్లు విసిగింపకుండ నన్ను
హద్దుమీరిన మీకు సమృద్ధిగాను
శిక్ష వేయింతు దొరగారిచేత నేను
పొండు నాకంటఁ బడకుండ పొండు, పొండు

Madam Benson! You seem to be agitated!
క్రోధంబుచే శాంతి గోల్పడినట్లు
కనిపింతు వెయ్యది కారణంబు?

What happened Mistress Benson dear?

(క్రోధనిరసనలతో)

These scoundrels are insulting me

అమాయకులు; వారి నంతగా ఆగ్రహింపఁగ దగదు.

కల్ల, వారమాయకు లనుటెల్ల కల్ల!
దొంగిలించిరి నాచుట్టు దొమ్మిగూడి
రమ్యమైన నాదు గడియారంబు వారు!

 
మధ్యాహ్నఘంటికల్ మార్మ్రోగె దిశల
బేరసారము లెల్ల విరమింపఁబడియె
ఇంక నీ వస్తువుల నిత్తు మూరకనె
రండి జనులార! రారండి కైకొనఁగ

ముందువచ్చినవారె పుణ్యాత్ములండి!
వారికే లభియించు వస్తువులు మెండు
ఆలసింపక రండి అందుచే త్వరగ
రండి జనులార! రారండి కైకొనఁగ

ఈసంరంభ మేమి?

మార్కెట్ మూసేవేళ మామూలే ఈ సంరంభం!

చెవులు బ్రద్దలగుచున్నవి. సుంత ప్రశాంతత సుఖంగా వుంటుంది.

ఈనాటి కాయాశ వదలుకోవలసిందే!

నాకు మాత్రం వీరి సంరంభం సంతోషంగానే ఉంటుంది.

అయ్యో! తప్పిపోయింది ఎలీనా యెక్కడో!

ఆమె ప్రియునితో నుంది ఆనందంగా!

(వీరిట్లు మాట్లాడుకొనుచుండగా మార్కెటు పూర్తిగా మూయఁబడును. చాలా మంది అచటినుండి నిష్క్రమింతురు.)

హమ్మయ్య! అణగింది గొడవ!

అసలు ఉత్సవం ఆరంభమౌతుందిప్పుడు.

ఏం జరుగుతుంది?

వాడవాడలందు నాడుచుం బాడుచున్
వారు సంచరింత్రు వైభవముగ
వారి యాటపాటతీరెంతొ వేడ్కతోఁ
జూతు రెల్లవారు చోద్యమంది

ఆహా! నాట్యకత్తెలు!

వీరెవరు?

మిస్ట్రెస్ బెన్సన్! వినలేదా నీవు దేవదాసీలను?

వారేం చేస్తారు?

వారి నాట్యగాన వైదుష్యమంతయు
దైవసేవ కంకితంబు చేసి
దేవళంబులందు దేవునిం గొల్తురు
పాడి యాడి వారు ప్రతిదినంబు

దైవమునే కాని పురుషులను సేవింపరా?

(ఎగతాళిగా)

వారు పురుషుల్లోను దైవమును జూతురు

(ఎగతాళిగా)

స్త్రీలలోఁ జూడరా?

(ఎగతాళిగా)

పురుషులలోనే దైవములను జూతురు. ఆదైవములనే సేవింతురు.

శశధరశేఖర చారుకుటుంబిని
శశిముఖి రజతాచలసంవాసిని
శశిరేఖాద్యుతి లసితాసితవేణి

నతభక్తావని నాదవినోదిని
ప్రథితమహాదుర్గారూపిణి
అతులితశక్తిమయాకృతి పార్వతి

తాం తకిట తకతక ధిమి రి స ని ధ తఝణు స రి మ గ రి ధ స రి మ పా
తఝణు స రి మ గ రి తఝం ఝం తకిట ధిత్తాంకిట ధ ప మ గ రి తధింగిణతోం

నీవే లక్ష్మివి నీవే వాణివి నీవే మూలము నిఖిలజగత్తుకు
నీ వాధారము జీవన్ముక్తికి నిఖిలాండేశ్వరి యీశ్వరి
సా ని ధ ప మ గ రి విష్ణుసహోదరి వింధ్యనివాసిని
పాలింపుము మమ్ము కృపాశాలిని కాత్యాయని నారాయణి

తకిట ధిమిత తకతక ధిమి ధీంతక తకతిక తోంతక తోంతక ధిరణా
అతిశయతృష్ణామధుపాయిత పశుపతి పీతాధరమధుధారిణి
తకిట ధిమిత తకతక ధిమి ధీంతక తకతిక తోం తక తోంతక ధిరణా
అతులిత రజతాచల రంగస్థలకృత సుందరలాస్యవిలాసిని
తక తిక తోం తక తక తోంతక ధిరణా మహిషాసురదర్పవినాశిని
తక తిక తోం తక తక తోం తక ధిరణా నతజనకృతపాపవిదూరిణి
శ్రీచక్రేశ్వరి చిన్మయి సితశైలాధిప మేనానంద వివర్ధని

కనుఁడు కనుఁడొక్క వృద్ధుండు కానుపించు
దూరమున నొక్క జవ్వనితోడఁ గూడి
మెఱయు నాతని కన్నులు మెఱపులట్లు
బీద యయ్యును చెలువూని వెలుఁగు నామె

వారెవ్వరో?

ఆతఁ డగపించు సన్యాసి యట్లు నాకు
అతని కూఁతురె కాబోలు నాలతాంగి
గానమున నామె ప్రజల నాఁకట్టుకొనఁగ
నతఁడు యాచించు జనుల భిక్షార్థి యగుచు

(ఇంతలో ఎలీనాజెరార్డు లచటికి వత్తురు.)

(వారిని చూచి)

ఆహా! ఎట్టకేలకుఁ జేరవచ్చితిరి!

(ఎలీనాతో)

సంతోషంగా ఉన్నావు. సొమ్ముల నతఁడు వ్రాసి తెచ్చెనా?

ఏమీ తేలేదు.
వట్టిచేతులతోడనే వచ్చెఁ గాని
ఐన నేమయ్యె, ననుఁ జేరఁగాను వచ్చె
అంతయే చాలు, నాచెంత నాతఁడున్న
అదియె పదివేలు! కోర నన్యంబు నేను

(ఫ్రెడరికుతో ఏకాంతంగా)

తిరుగఁబాటును నణచంగ నరుగవలయు
ఆతఁడును నీవు త్వరలోనె యనెడు వార్త
నెఱుఁగ కాయమ యీరీతి మురియుచుండె
పాడి గాదామె మురిపెంబు భంగపఱుప

అట్టి నిర్ణయంబు నరయ నేను గూడ

అది రహస్యంబు. మీకుఁ దెలుపంగఁబడు నపరాహ్ణమందు.

(జెరార్డుతో)

నీలకంఠుఁడు నీకుఁ గన్పడెనా?

నీలకంఠునిఁ జూడను నేను గాని
సుందరాంగిని తత్సుతం జూచి తేను
మరులుగొల్పెడు నామె సమక్షమందు
నున్నచో మోహవివశత్వ మొదవు ననుచు
పాఱివచ్చితి నటనుండి త్వరగ నేను

ఆహా!
పాయసంబునుబోలె నీవాక్యధార
పండువును చేసె నాశ్రుతిద్వంద్వమునకు
సంశయింపను నీదు విశ్వాస మెపుడు
ద్విగుణమయ్యెను నీపయి ప్రేమ యిపుడు!

(జెరార్డును కౌఁగిలించుకొనును)

తిరిగిపోవలె నింక మన స్థావరములకు

ఇతని చూపులు రూపంబు లెంతగానొ
భయము గొల్పుచుఁ బుట్టించు వణకునాకు

వృద్ధుఁ డాతని వీక్షించి వెఱతువేల?
రమ్ము, పోదము మన స్థావరమ్ముఁ జేర

(నిష్క్రమింతురు.)

మలినంబగు చింపిరి దు
స్తులలోఁ గని నన్ను వీరు తూలికకంటెన్
చులకన చేతురు, కానీ
తెలియరు లోన న్వెలిగెడు తేజోమహిమన్

ఈదుస్తులలో నున్నా
డేదో యొక నేరచరితు వృత్తాంతంబున్
భేదింపఁ బూనియున్న క్రి
యాదక్షుం డొక్కడంచు నరయరు వీరల్

ప్రతికారేచ్ఛాతీవ్రత
నతులోగ్రంబైన మామకాస్యము గనినన్
గతధృతులై యాంగ్లేయులు
మతి సెడి మ్రాన్పాటు గనక మనగం గలరా?

క్షమించుట కనుమతింపవ శాస్త్రంబులు నాన్నా!

(అత్యుగ్రతతో) క్షమించుటా? ఆమ్లేచ్ఛుని పొరపాటునా? అసంభవము!

(తరువాత శాంతుఁడై క్రిందివిధముగా లక్ష్మి నోదార్చును.)

పాట
ఓలక్ష్మి! నాలక్ష్మి! నీలోన మునుపున్న
లీలావికాసంబు లీవేళఁ గనరావు
నీరదావృతమైన తారకం బోలుచు
చారుతాహీనమై నీరూపు గనిపించు

ప్రత్యూషసంఫుల్ల పంకజంబులఁ బోలి
అత్యంతశోభతో నలరారు నీకనుల
చలికాలమున మించు తెలిమంచుపొరవోలె
కలఁత యేదో క్రమ్మి మలినంబు గావించు

అతనిఁగూర్చిన చింత యవసరము లేదు
అతని కర్మకుఁ దగు ననుభవంబే కలుగు
పైనుండి దైవంబు పరికించు సర్వంబు
రానున్న దెల్లయుం దానిర్ణయించు

నేఁ జూడఁగా నెంతు నీమోమున న్మఱల
రాజీవమునఁ బోలె తేజోవికాసంబు
నేనరయఁగానెంతు నీకన్నులన్మఱల
ఆనందవీచికల వ్యావర్తనంబు

ఓలక్ష్మి! నాలక్ష్మి! నీలోన మునుపున్న
లీలావిలాసంబులే యెపుడు గననెంతు
ఓలక్ష్మి! నాలక్ష్మి! నీలోన మునుపున్న
లీలావిలాసంబులే యెపుడు గననెంతు

ననుగూర్చి చింతింపఁ బనిలేదు నాన్న!
చనునులే నావంత సత్వరముగానె
కనుమిదే నామోముకళ మాఱుచుండె!

ఐన నూతనోత్సాహధైర్యముల నూని
శ్రేణిగట్టుచు జనులెల్లఁ జేరి యిచట
శ్రవణపర్వంబుగా విని సంతసింప
పాడు పాటను లక్ష్మి! శ్రావ్యంబుగాను

సంచరించిన నాదు స్థావరమునందు
ముంచుకొనివచ్చు ముప్పంచు నెఱిఁగియు
అతులసౌందర్యవతియైన నినుఁ జూడ
అతఁడుండె నట నుత్కటాపేక్షతోడ

ఈయుత్సవాలోకనేచ్ఛతో నిచట
నాయాతజనులందు నతడుండె నేని
ఆలించి నీపాట వాలాయముగను
వ్రాలు నతఁడిట నట్లు వానిఁ గనవచ్చు

(కించిద్విషాదముతో నిట్టూర్చుచు) హా!

వినుఁడు జనులార! వినరండు వేడ్కతోడ!
నాదుపుత్త్రిక కాళీప్రసాదకలిత
గాన విద్యావిశారదయైన యీమె
పాడు నొక యనాథాంగనాభవ్యగాథ

(పాట)

కందారపురమందుఁ గలదొక్క కాంత
అందమైనదె కాని యనద యా కాంత
గుణవంతురాలయ్యు జనులచే నామె
గణియింపఁ బడ కెంతొ గర్హింపఁబడియె

చెన్నుగా విరిసిన పున్నాగములను
గన్నెరుల మల్లెలం గల్హారములను
ముద్దాడుచుం గరంబుల హత్తుకొనుచు
నిద్దంపుచంద్రుండు నింగిలో వెల్గు
చుండంగ నాయింతి యొకరాత్రిఁ దిరుగు
చుండె విపినంబులో నొంటరిగఁ దాను

తరుల కౌఁగిలులందుఁ దనియుతీవెలును
చొరరాక గుబురైన సుమకుంజములును
గగనంబుచుంబించు ఘనవృక్షములును
ఖగకులంబుల తీవ్రకలనాదములును
పరఁగు నా వనమందుఁ జరియించుచామె
మఱవఁగాఁ జూచుఁ దన పరిభవంబులను

అటులుండ నాయింతి ఆవనంబందు
తటుకునం బొడసూపెఁ దరుణుం డొకండు
సాజమగు తనువిలాసంబు గలవాఁడు
రాజులందఱికంటె రమ్యమగువాఁడు
తేజోమయంబైన దృగ్యుగమువాఁడు
భ్రాజిష్ణువాతండు ప్రత్యక్షమయ్యె

ఆతనిం గబళింప నాయత్త మయ్యె
ఘాతుకమృగంబు లా కానలో నంత
కని వాని నాయింతి తన కాళులందు
నినదించు నందెలం గొని చేతిలోన
గలగలా బిట్టుగా నలజడిం జేసి
తొలఁగించె నతనికింగల ప్రాణహాని

అతికృతజ్ఞతతోడ నామె నతఁ డరసె
అతనిచూపులతిమోహదములై త్రోసె
నాకాంత నొక స్వప్నలోకమ్మునందు
ఆకలలలోకంబె వైకుంఠమయ్యె

అతఁడయ్యె విష్ణువే అక్కజంబుగను
అతికృపాన్వితుఁడౌచు నాతండు వలికె
ధరలోన నీకేల పరిభవం బంద,
సరియైన దీతావె తరళాక్షి నీకు!

ఇలలోన నామె గర్హింపఁబడ నేమి?
కలదామె భాగ్యంబు కైవల్యమందు
ఆనాటినుండి యట నాశ్రుతంబౌను
ఆనాతి యందెల ధ్వాన మపుడపుడు

(ఆపాట పాడుచుండఁగా కొందఱాంగ్లేయభటులు ప్రవేశించి ఆపాటను లెక్కసేయక దూరముగా సంచరించుచుందురు.)

(వారిని చూచి తనలో)

ద్విగుణమై నాదుక్రోధంబు రగులుచుండె
ఆతఁడింకను పొడసూపఁడయ్యె నిచట
(లక్ష్మితో) పాడు లక్ష్మి! యింకను పాడు పాడు!

(కొంత అనాసక్తితో) మళ్ళీ పాట….

 
పాడు పాడుమింకొక్కసారి!

(ఇంతలో దూరమునుండి జెరార్డు, ఫ్రెడరికులు ప్రవేశింతురు.)

కందారపురమందుఁ గలదొక్క కాంత
అందమైనదె కాని యనద యా కాంత
గుణవంతురాలయ్యు జనులచే నామె
గణియింపఁ బడ కెంతొ గర్హింపఁబడియె

(కంపితస్వరముతో అంతమాత్రము పాడి ఆపును.)

మళ్ళీ…

 
పాడు, పాడుమింకొక్కసారి!

(జెరార్డు ఆమెను సమీపించుచుండును. ఆమె మఱింత సంక్షుభితస్వరముతో పాడుచు నేలకొరుగ నారంభించును.)

చెన్నుగా విరిసిన పున్నాగములను
గన్నెరుల మల్లెలం గల్హారములను
ముద్దాడుచుం గరంబుల హత్తుకొనుచు
నిద్దంపుచంద్రుండు నింగిలో వెల్గు….

లా…క్మి!

(అతఁడు ముందుకుఱికి ఆమె పాటును దప్పింప యత్నించుచు. అతడామెను గ్రహించులోపలనే నీలకంఠుఁ డామెను గ్రహించి.. )

(తనలో) ఆహా! ఇతఁడే అతఁడు!!

 
ఆమె కేమగుచున్నది?

(కొంత తేరుకొనుచు) ఏదో తాత్కాలికబాధ! ఇప్పుడు మఱల పాడుదును. (నిమ్నస్వరముతో) ఇది తప్పని శిక్ష!

(ఫ్రెడరికుతో) లాక్మి! బ్రాహ్మణపుత్రిక!

ఆమె ఇచ్చట…?

ఔను. ఆమెయే లా…క్మి!

జాగ్రత్త! ఆమె చెంతకుఁ జేరకు!

ఆమెను మఱొకసారి చూడనిమ్ము!

(ఇంతలో సైనికవాద్యఘోష వినిపించును.)

అదిగో వాద్యఘోష! మఱలిరమ్మనుచున్నది మనల!

కొంతసేపు నన్నిట నుండనిమ్ము!

ఆమె నిన్నిట గట్టివేయుచున్నదా?

(సర్దుకొంటూ) ఆఁ, లేదు, లేదు

ఐతే పోదాం పద!

(లక్ష్మితో) దుర్గ ప్రసాదించింది. దొరికినాఁడతఁడు .

(నిర్వేదంతో) అయ్యో!

(విధేయబృందముతో రహస్యముగ)

ఈరేయి శర్వాణి ఊరేఁగు నుత్సవము
ప్రారంభమగు నందు పాల్గొనుట కిందు
హిందువులు నాంగ్లేయు లెందఱో యేతెంచి
సందడిని గావించుచుందు రవ్వారిలో
నతఁడున్న మీకతని వ్యంజింతు సైగచే
అతని నెట్టులనైన ఆజనంబులనుండి
వేఱుగావించి పరివేష్టించి తటుకునం
బాఱకుండఁగఁ బట్టి బంధింపఁగావలెను
చండికాదేవ్యపచారదూషితునతని
దండింపఁగావలెను ధర్మశాస్త్రోక్తముగ

 
సంతతము మీపూన్కి సఫలంబు సేయంగ
పంతంబు గొని మేము బాసటగ నుండంగ
చింతింపనేల యీ చిన్నకార్యంబునకు?
అతనియున్కిని మాకు వ్యంజించినం జాలు
చతురత న్సరియైన సమయమ్మునందు
అతనినిం బట్టి మీకప్పగింతుము మేము!

భళిర! శ్లాఘ్యంబు మీభక్తిభావంబెంతొ
వెలిపుచ్చకుండ నిది వెడలండి మీరిపుడు
సరియైనవేళకున్ సన్నద్ధులై రండు
నెరవేర్పఁ గార్యంబు నియమానుసారంబు

 
అవశ్యముగ!

(ఆబృందము నెమ్మదిగా నిష్క్రమించుచుండును. వారి వెనుక నిష్క్రమింప నుద్యుక్తుఁడగుచున్న నీలకంఠుని సమీపించి లక్ష్మి…)

నేనూ రానా నాన్నా!

నావెంట నీవున్న నాపూన్కి సడలు
కావున న్నీవిందె శ్రావకునితోడ
నుండు మాతండు నీకండగా నున్న
నుండు శ్వశ్శ్రేయసం బుండదు భయంబు!

(అని శ్రావకుని వైపు చూచుచు ఆమెను సముదాయించును)

చింతింపఁ బనిలేదు చెంత నే నేనుందు!

(నీలకంఠుఁడు నిష్క్రమించును. శ్రావకుఁడు పరిస్థితిని గమనించి లక్ష్మి ముందు అవనతుఁడై కూర్చొని సానుభూతితో నిట్లనును.)

నిరతంబు ప్రతికృతియె నీతండ్రి చింతించు
అరయండు నీచిత్తపరిణామ మాతండు
అరసితి న్నిను నేను చిఱుతప్రాయమునుండి
నిరతంబు దివిరితి న్నీకోర్కెలం దీర్ప

నీవు గోరిన పూవు లేవనంబున నున్న
ఆవనంబున నుండి వ్యాఘ్రాదిభాధలం
గణనసేయక నీకుఁ గొనివచ్చి యిచ్చితిని
చిననాఁడు నీకొఱకుఁ జెల్వారు ముత్తెములఁ
వనధిలోతులఁ గ్రుంకి నెనరారఁ దెచ్చితిని

ముకుళంబులోఁ దోచు పుష్పత్వమట్లు
వికసించి యౌవనం బిపుడు నీలోన
కలిగించె నూతనాకాంక్ష లెదలోన
తలఁతు నీసేవయే తరుణి నేనెపుడు

ఆనసేయుము నీకు నాప్తులం గావ
కానివారల కెల్ల కడగండ్లు గూర్ప
నీసేమమే సదా నేఁగోరుకొందు
నీసేవలోననే నేఁ దృప్తిఁగందు

(శ్రావకుఁడు పల్కిన మాటలకు ఆర్ద్రీకృతమానసయై లక్ష్మి ఆప్యాయముగా అతని తలను నిమురును. ఇంతలో దూరమునుండి వచ్చుచున్న జెరార్డు కనిపించును. శ్రావకుని దూరముగాఁ బొమ్మని, ఆమె జెరార్డు వైపున కుఱుకును.)

(అనురాగంతో) ఓహో లా..క్మి! ఓహో లా..క్మి!
ననుఁ జేరవచ్చిన నాప్రణయదేవత!

(పాట)

స్మరియించుచు నీచెల్వము
స్వప్నమ్మునఁ జరియించుచుఁ
జనుదెంచితి నిట నినుఁ గన నెంచుచు

తెరతీయఁగ దర్శితమగు
వరదాయిని దేవతవలె
దరిసించుచు నిన్నెదుటను
మురియుచునుంటిని ముదమున లాక్మీ!

అతిమోహదమై తగు నీ
స్మితపీయూషాస్వాదన
జనితానందంబున నే
గనుచుంటిని స్వర్గానుభవంబునె!

(ఉల్లాసంతో)

నేనెఱుఁగను నీ స్వర్గంబును
నేనెఱుగను నీ దైవంబును
ఐనను నీసాన్నిధ్యములో
ఆనందమె నేనందుచునుంటిని!

(విచారంతో)

కానీ హైందవు లిది మెచ్చరు
కాచికొనం దమ గౌరవమును
నిను హింసింపఁగ వెనుకాడరు
కనలే నాప్రతికర్మము నేను

వారలహింసాపూరితమగు
ప్రతికర్మకు నే భయమొందను
నీమోహంబున మత్తంబగు
నామానస మన్యము దలఁపదు

నీసాన్నిధ్యపు స్వర్గంబున
భాసించెడు సౌఖ్యము వెన్కనె
శోకాశ్రయమగు నరకంబే
దాఁకొనెనంచును జింతింపను

(నిష్కర్షగా)

కానీ పల్కెద నిది నిష్కర్షగ
నీనిధనంబును నేనోర్వను

(అనురాగంతో) ఆహా! నా శ్రేయమె నీవెంతువు!
స్నేహంబున నీచిత్తమునందున
నిద్రాణంబయి నిండిన ప్రేమయె
నిజముగ నీగతి నినుఁ బ్రేరేచును

(తనలో) ఆహా…!
నాహృద్వనమున నవరాగంబును
పండించిన యీతండు నిజంబుగ
హైందవదృష్టికి అరిగాఁ దోఁచును
హైందవు లీతని నంతము సేయఁగఁ
బన్నెడు వ్యూహము లెన్నఁగ నామది
భయశోకానల పరిదగ్ధంబగు
వార లెఱుంగని వనగేహంబున
ఈతని నుంచుట హితమగు నేమో!

(ఉత్కంఠతో ప్రకాశముగ)

చెంతనె గల ఘనకాంతారంబున
అంతర్హితమై అన్యుల దృష్టుల
కందక యోగ్యంబగు నొక వైణవ
మందిర మున్నది మనకై వేచుచు

అలరెడు తరులతలందున మఱుగై
కలనాదంబుల నలరించెడు ఖగ
కులముల గానంబులకు న్నెలవై
చెలువారును నా చిన్న కుటీరము

ఉన్నది నీకది ఉండుట కనువుగ
నిన్నటఁ గనఁగను నెనరున నేనును
వత్తును దప్పక ప్రతిదినమందును
చిత్తముఁ దన్పెడు చిఱునవ్వూనుచు

(సప్రశ్రయముగా)

“నిన్నటఁ గనఁగను నెనరున నేనును
వత్తును దప్పక ప్రతిదినమందును
చిత్తముఁ దన్పెడు చిఱునవ్వూనుచు”
ఆహా! ఎంతటి స్నేహప్రేరిత
మోహాసక్తవ్యాహారం బిది!

త్వరపడు! త్వరపడు! త్వరగ గతించును
స్థిరముగ నిల్వదు తఱి మనకోసము!

అన్నియుఁ గుదురును నన్నట దాఁచిన
నన్నతలం పెటు లాచరణీయము?
మానితమగు నాసైనికబాధ్యత
మాని వనంబున నేనెటులుందును?

నిన్నర్థింతును నిండుమనంబున
మన్ననసేయఁగ మత్కాంక్షితమును

కోరుము దానికి మాఱుగ ప్రాణము!

(నిర్వేదముతో) నీయాయువు రక్షింపఁగ నెంచెడు
నాయాశయ మగునా యిటు వ్యర్థము?

(శోకించును. జెరార్డు ఆమెను ఎదలోఁ జేర్చుకొనుచు పల్కును)

శోకింతువు లాక్మీ నీవు!

(దృఢనిర్దేశముతో) సహియింపను నీచావును నేను!
వలపెఱుఁగని నాస్వాంతము నందున
వెలిగించితి వొక ప్రేమజ్యోతిని
నీసఖ్యంబునె నాసంపదగా
నీసేమంబునె నాసేమముగా
భావించుచు నినుఁ గావ సతంబుగ
దైవంబును ప్రియతమ! ప్రార్థింతును

(ఇర్వురు కౌఁగిలించుకొనుచు క్రింది గీతమును పాడెదరు)

ఆహా! నా శ్రేయమె నీవెంతువు!
స్నేహంబున నీచిత్తమునందున
నిద్రాణంబయి నిండిన ప్రేమయె
నిజముగ నీగతి నినుఁ బ్రేరేచును

నీసఖ్యంబునె నాసంపదగా
నీసేమంబునె నాసేమముగా
భావించుచు నినుఁ గావ సతంబుగ
దైవంబును ప్రియతమ! ప్రార్థింతును

అంబికాదేవి పల్యంకికాయాత్ర
ఆరంభమగు వేళ ఆసన్నమయ్యె
అందుకై జనులిట కరుదెంతురిపుడు
అరుగవలె నిటనుండి త్వరగాను మనము

 
దుర్గా దుర్గార్తిశమనీ దుర్గాపద్వినివారిణీ
దుర్గమచ్ఛేదినీ దుర్గసాధినీ దుర్గనాశినీ ॥
దుర్గతోద్ధారిణీ దుర్గనిహన్త్రీ దుర్గమాపహా
దుర్గమజ్ఞానదా దుర్గదైత్యలోకదవానలా ॥

దుర్గమా దుర్గమాలోకా దుర్గమాత్మస్వరూపిణీ
దుర్గమార్గప్రదా దుర్గమవిద్యా దుర్గమాశ్రితా ॥
దుర్గమజ్ఞానసంస్థానా దుర్గమధ్యానభాసినీ
దుర్గమోహా దుర్గమగా దుర్గమార్థస్వరూపిణీ ॥

దుర్గమాసురసంహన్త్రీ దుర్గమాయుధధారిణీ
దుర్గమాఙ్గీ దుర్గమతా దుర్గమ్యా దుర్గమేశ్వరీ ॥

 
జయజయ దుర్గా! జయ శ్రీదుర్గా!
జయ ముక్తిద దుర్గా! జయ మోక్షద దుర్గా!

(పై వాక్యములను పలుమాఱు లుచ్చైస్వరముతో పాడి నటించుచు సందడి చేతురు)

ఎంత సంబరంబొ యిటఁజేరి వీరెల్ల
సందడించుచుండ్రి చాల చాల!

పరవశించి వీరు పాడుచాడుచుఁ జేయు
చేష్టలెల్ల నుండె చిత్రముగను!

వెఱ్ఱివారిఁ జేసి వింతగా నాడించు
వీరి నెల్ల వీరి వెఱ్ఱివేల్పు!
వేయి చేతు లూని వికృతాకృతిం బూని
వెఱపు గొల్పు వీరి వెఱ్ఱివేల్పు!

(ఇంతలో జెరార్డు ఆ స్త్రీలకు కొలది దూరములో నున్న ఫ్రెడిరికును జేరవచ్చును. )

(జెరార్డుతో) ఆహా! ఆ అందాలదేవతను గాంచ నేఁగితివా?

(పరధ్యానంతో) ఔను! వారల దేవత లాకర్షింతురు నను!

(నవ్వుతూ) ఔనులే! ఆదేవతను నేనును జూచితిని. ఆవిప్రుని పుత్త్రిక నాకును అగపడెను.

(సోత్సాహంగా) ఆమెను జూడఁగానె మన మద్భుతరీతిని మోహపూర్ణమై
ఏమఱి బాహ్యలోకగతి నేకముగాఁ దలపోయు నామెనే,
ఆమె తనూవిలాసఝరియందున నిచ్చలు గ్రుంకుచుండఁగం
గామన సేయుచు న్మఱలఁగానదు మానస మేమి చేయుదున్?

అనురాగము కాదది, నీ
మనమును గ్రమ్మిన విమోహమహిమయె కానీ,
చను నది క్రమముగ, మఱలం
గనుగొందువు సుపథ మీవు కాననమందున్

రెండునాళ్ళలోఁ బోవలె భండనోర్వి
కనెడు నిర్దేశముండెను మనకు నిపుడు
కొన్నిసారులు యుద్ధంబు గూర్చు మేలు
ఈవిమోహమునుండి రక్షించు నిన్ను

ఓ మహిషాసురమర్దని!ఓమాహేశ్వరి!
క్షేమంబుగ మముఁ జూడుము శ్రీపరమేశ్వరి!

కైలాసాచలవాసిని కాత్యాయని కాళీ!
మాలాకృతధవళకపాలాలంకృత కాళీ!
నీలోత్పలదళలోచని శైలాత్మజ కాళీ!
శూలాధారిణిసుందరి సురసన్నుత కాళీ!

నీవే స్వాహారూపిణి వీవె స్వధాకృతివీ!
నీవే లక్ష్మివి వైష్ణవి వీవె చతుశ్శ్రుతివీ!
నీవే జ్యోతివి శక్తివి నీవె మహాస్మృతివీ!
నీవే క్షాంతివి శాంతివి నీవె సరస్వతివీ!

సేవింతుము, భక్తిని పూజింతుము నిను దేవీ!
భావింతుము, కీర్తింతుము నీవిభవము దేవీ!
ధ్యానింతుము, జపియింతుము నీనామము దేవీ!
గానము సేతుము, వ్రాతుము నీనుతులను దేవీ!

అమలంబగు మా మనసులె సుమనోజాలముగా
అమితంబగు మాతపములె ధ్యానావాహనగా
విమలంబగు మాభక్తియె ప్రియనైవేద్యముగా
సముదితమతి మేమర్చింతుము నిన్నే దుర్గా!

 
జయజయ దుర్గా! జయ శ్రీదుర్గా!
జయ ముక్తిద దుర్గా! జయ మోక్షద దుర్గా!

(అసహనంతో) తేరుకొనగలమా ఈగోలనుండి?

అంతమైనది ప్రధానోత్సవము. అరుగవచ్చును మనమింటికి.

మఱి జెరార్డో?

చింతింపఁ బనిలేదు. చేరవచ్చు నతఁడు.

(వారు నల్వురు నిష్క్రమింతురు. ఇతరజనులును నిష్క్రమింతురు. జెరార్డు దూరముగా లక్ష్మీశ్రావకులను చూచి వారివైపు సాగుచుండును.)

లాక్‌మీ… లాక్‌…మీ!

(చాటునుండి తన అనుచరులతో జెరార్డును గమనించుచున్న నీలకంఠుఁడు, అతఁడే నింద్యుడైన వ్యక్తి యని అనుచరులకు సూచించును. వారు హఠాత్తుగా జెరార్డు చుట్టును మూగుదురు. వారిని తప్పించికొనుటకు జెరార్డు వారితో పోరుచుండఁగా ఆయనుచరులలో ప్రధానుఁడైనవాఁడు అతనిని బాకుతోఁ బొడుచును. జెరార్డు ఆర్తనాదముతో నేలకుం బడును. నీలకంఠుఁడు, అనుచరులు తత్క్షణమే అచటినుండి పాఱిపోవుదురు. ఆ ప్రమాదమును గమనించిన లక్ష్మీశ్రావకులు పఱుగుపఱుగున జెరార్డుకడ కుఱికివత్తురు. లక్ష్మి శ్రావకుని సాయంతో జెరార్డును లేపి అతని తలను తన ఒడిలో నిడుకొని, అతనికి చిన్నగాయమే తగిలినదని గుర్తించును.)

దుర్గాప్రసాదము. ఇతఁడు సజీవంగానే ఉన్నాఁడు.

తలఁతురు వారు చంపి నిను ధన్యుల మైతిమటంచుఁ గాని నా
వలపులఱేఁడ! దుర్గ మనపక్షపురక్షకురాలటంచు లోఁ
దెలియరు, వారి చెయ్దములు తీవ్రమొనర్చెను నాకు నీయెడం
గల యనురక్తిఁ బూర్వమునకంటెను, నేనిఁక నీదుసొమ్మునే!

(అనుచు సప్రణయముగా పలుకుచు అతనిపై వ్రాలిపోవును. అంతటితో రెండవఅంకము సమాప్తమగును.)

అంబరవీథుల హాయిగ నెగిరే పావురమా!
సంబరముడుగుచు సాగక చిక్కితి వెటనో!

కరుణం దొఱఁగుచు పరమాత్ముండే నీ
చిఱుఱెక్కల విక్షేపంబు నిరోధించునొ?
ఎగురుచుఁ జేరఁగనీయక నీప్రియురాలిని
తెగువను నిన్నీతెఱఁగున విధి వేధించునొ?

ఆపరమాత్మనె అర్థించుచు నున్నది
నీపక్షక్షతినిం బాపఁగ, నిన్నామెకడం
జేర్పఁగ, నుభయుల జీవితముల సుఖముం
గూర్పఁగ నీయనుగుంజెలి పావురమా!

చిరకాలంబును స్నేహము వర్ధిలు తీరున
సరసంబుగ నీతరుణిని నవరాగంబున
మురిపింపఁగ, సమ్మోహంబునఁ దేలింపఁగ
సరగున నెగురుచుఁ జనుదెంచుము పావురమా!

సాగుదము సాగుదము జంటగా మనము
త్రాగుదము త్రాగుదము హ్రాదినీజలము

మనరాగ కుసుమంబు మ్లానంబు గాకుండ
అనిశంబు గాపాడు నఁట నానదీజలము
మనప్రేమబంధంబు మధురంబు గావించు
అనుపమామృతమంట ఆ నిమ్నగాజలము

సాగుదము సాగుదము జంటగా మనము
త్రాగుదము త్రాగుదము హ్రాదినీజలము

ఏదో శిథిలస్మృతి మెదలును నాలో
మోదంబును సమ్మోహంబును లోలో
నొందుచు నేదో యుత్సవ మీక్షించుచు
మందుఁడనై యేమఱుపాటున నుంటిని

నాకన్నులలో నపు డాకస్మికముగ
చీకటిలోఁ దోఁచెడు చంచలరీతిగ
భీకరఛురికావిద్యుతి దీప్తంబయి
చీకటి జేసెను లోకమ్ము సమస్తము

ఎఱుఁగను నటుపై జరిగిన వృత్తాంతము
ఎఱుఁగుదు నే ధర కొరిగితి నని మాత్రము
వచ్చితి నేగతి నిచ్చోటికి నేను?
తెచ్చిరి యెవ్వా రిచ్చోటికి నన్ను?

(కుటీరములోనికి ప్రవేశించి మేలుకొన్న జెరార్డునకు జరిగిన వృత్తాంతము దెల్పును.)

ఛురికచే గాయపడి స్రుక్కుచుం బడియున్న
నినుఁబట్టి శ్రావకుఁడు గొనివచ్చె నిచ్చటికి
ఏకాంతముగ నున్న యీకుటీరంబులో
నిన్నుంచి గ్రక్కున న్నీగాయముల మాన్ప
నోషధీరసముల న్నొనరించితిని సేవ
బ్రాహ్మణకులంబునం బ్రభవించుటం జేసి
స్వాభావికంబుగా సమకూడియున్నట్టి
ఓషధీవిజ్ఞాన ముపయోగపడె నిట్లు

కమ్మనగు నీదుపల్కులం గ్రమముగాను
స్మృతికిఁ దోఁచుచునుండె నాస్థితియె నిపుడు
చేతనత్వము గోల్పడి చేష్టలుడిగి
పుడమికిం బడినట్టి నన్నొడినిఁ జేర్చి
మోము మోమునఁ జేర్చి నన్నోమి నీవు
ప్రాణమూదితివిగద నాలోన లాక్మి!

ఏమందు నేమందు నిఁక నేను లాక్మి!
నామీద నెలకొన్న ప్రేమంబె నన్ను
నీరీతిఁ గాపాడఁ బ్రేరేచె నిన్ను
ఆరీతిగానె నాయంతరంగాన
నారూఢమయ్యె నీయందు రాగంబు

లోకంబు దృష్టికిన్ లోను గాకుండ
ఏకాంతముగ నిచ్చ యేకరణి నుండు
నాకరణిఁ మన రాగ మనుభవింపంగ
పూవుఁదీవెలతోడ తావులందించు
ఈవనం బర్హమై హృద్యమై మించు

నినుజూడ నాకిదియె యనువైన నెలవు
మనవచ్చు జంటగా మనమీవనాన
అన్యచింతలు మాని అరయంగవచ్చు
అన్యోన్యరాగంపు టవధుల న్మనము

వివరింతు మాదైవవిభవంబుఁ దెల్పు
శ్రవణపేయములైన సత్కథల నీకు

ఎవ్వారికరుణచే నీజగంబందు
నివ్వటిల్లుచునుండు నిఖిలసౌఖ్యములు
ఎవ్వారి కినుకచే నీజగంబందు
నివ్వటిల్లుచునుండు నిఖిలదుఃఖములు

అవ్వారి కథలెంతొ ఆస్వాద్యమగును
అవ్వాని వినిపించి అలరింతు నిన్ను

సాగుదము సాగుదము జంటగా మనము
త్రాగుదము త్రాగుదము హ్రాదినీజలము

ఆవారి నొకపాత్రయందునం బూరించి
సేవించు ప్రేమికుల జీవితంబులయందు
పూవింటిదొర కృపాభోగంబు గల్గునఁట
సేవింత మావారిఁ జేరి ముదమున మనము

సాగుదము సాగుదము జంటగా మనము
త్రాగుదము త్రాగుదము హ్రాదినీజలము

(ఉత్కంఠతో) విను లాక్మి! విను లాక్మి! వీరెవ్వరిట్లు
గానంబు సేతురు కాననంబందు?

చింతింపఁ బనిలేదు. మనచెంతకున్ రారు.

చాల శ్రావ్యంబుగా, సంగీతయుతముగా
ఆలపింతు రేదొ వా రంతికంబున లాక్మి?

ప్రియతమ! వారు ప్రేమికులు, ప్రేమము మీరఁగ జంటజంటగం
బయనము సేసి, ప్రాంతమునఁ బాఱెడు పావననిర్ఝరాంబులం
గయికొని యేకపాత్రమునఁ గాముఁ దలంచుచుఁ ద్రావ నెంచుచున్
రయముగ నేఁగుచుండిరి అరణ్యపథంబులఁ గూడి పాడుచున్

ఏకపాత్రమునుండి యథేచ్ఛముగను
ఆఝరీవారి ద్రావిన యట్టి జంట
ప్రేమబంధంబు నింతేని ప్రిదులనీక
కామదేవుండు సతతంబుఁ గాచుచుండు

(పునరుక్తము చేయును) ఆహా!!
ఏకపాత్రమునుండి యథేచ్ఛముగను
ఆఝరీవారిఁ ద్రావిన యట్టి జంట
ప్రేమబంధంబు నింతేని ప్రిదులనీక
కామదేవుండు సతతంబుఁ గాచుచుండు

ఔను. అది యథార్థము.

మనమును నటులే యాపా
వననిర్ఝరవారి నేకపాత్రమునందున్
మనసారంగను గ్రోలిన
మనబంధంబును సడలక మనుచుం డెపుడున్

లేవఁగఁజాలని స్థితిలో
నీవుంటివి యందుచేత నేనే చని యా
పావనతటినీజలమును
వేవేగను గొనుచు వత్తు వేచి కనుమిటన్

(అని ఒక బంగారుగిండిని తీసికొని మెల్లగా నిష్క్రమించుచుండును. కంటిచూపందువఱ కామెను చూచుచు జెరార్డు…)

ఏమి మాయను చేసితో యింతి నీవు
నేను నీమాట జవదాఁట లేను, లేను!
మత్తు గొల్పెడు నీవచోమదిరచేత
సొగసి నినుదక్క నింకేమి చూడలేను!

ఆహా! అతఁడిట నున్నాఁడు!

దుర్గమము తీక్ష్ణకంటకదుష్టమైన
మార్గమును నిర్గమించి నిన్మార్గణంబు
సేయుచును వచ్చితిని, యిటఁ జేయుచుంటి
వేమి మిత్రమ! ఈక్షుద్రవేశ్మమందు?

స్వప్నలోకంబులోఁ జరియించుచుంటి

ఆహ! నీతోటివారెల్ల నాహవమున
కేఁగుచుండంగఁ బడియుంటి విచట నీవు!

నన్నొకింత చింతింపనిమ్ము!

దేశమంతయు మనయందు ద్వేషమూని
తిరుగఁబాటొనరించెడు తరుణమందు
చేయఁదగుచింత ఆహవచింత యొకటె

వినుము మిత్రమ! కలవన్య విషయములును
ఖడ్గహతిచేత క్షతినంది కడవనున్న
నన్ను రక్షించె లాక్మియే …

(అని జెరార్డు చెప్పుచుండఁగా మధ్యలోనే కల్పించుకొని ఫ్రెడరిక్ ఇట్లనును)

లాక్మి… బ్రాహ్మణపుత్రికయా?

ఔను, క్షతినంది స్మృతిదప్పి ప్రాణములనె
వీడఁగా నున్న నన్నుఁ గాపాడె లాక్మి!
గాఢమైనట్టి ప్రేమచేఁ గాదె యామె
కాచె నన్నట్లు మృత్యముఖంబునుండి!

నీదు లౌల్యమ్మె యిది కాని, కాదు ప్రేమ;
కలలలోకమ్ములో వివేకమ్ము నుడిగి
సంచరించుట మాని నిజమ్ముఁ గనుము,
కనులు దెఱచి కన్గొమ్ము లోకమ్మురీతి

ఆమె చెల్వంబు నన్నాఁకట్టుకొనియె
అమె దరహాసచంద్రాతపమునందు
కరఁగు నాయెద చంద్రకాంతంబువోలె
మఱచు సర్వము నామె మంజిమము దక్క

క్షణికమైన ఉత్కంఠచే జనితమైన
లౌల్యమునఁ జేసి యిట్లు దలంతువీవు
పగలు పూచినపూవు మాపటికి మ్లాన
మగు విధాన నిదియు మాయమగుట నిజము

తగిన సమయము నీకిది తప్పుకొనఁగ
ఏది మానసోద్రేకమో, యేది నిశ్చ
లానురాగమో యెఱుఁగని యామె నిన్ను
స్థిరముగాఁ గోరునని విశ్వసింపఁదగదు

(నిశ్శబ్దముగా క్షణకాలము పర్యాలోచించి పల్కును)

తర్కరహితము గాదు నీతలఁపు గాని
మన్మనంబును గ్రమ్మిన మాయ నన్ను
అట్లు యోచింపఁగా నీయదయ్యె నిపుడు

మఱి ఎలీనావిషయము నేమందువు?

దానిఁ జింతించు స్థితియందు లేను నేను

కానీ మిత్రమ! నీదగు
సైనికబాధ్యత త్యజించి స్వచ్ఛందముగా
నేనాఁడును నీవుండవు
ఈనాఁడును నది నిజమని యేను దలంతున్

సందేహము లేదందున
ఒందిలి యెంతగఁ గలిగిన నోర్చుచు, తృప్తిం
గందును నాబాధ్యతలు త
గం దీర్చుటయందు నొందు ఘనమోదమునన్

(ఒందిలి=దుఃఖము)

ఐనన్ రమ్మిఁక నేఁగఁగావలెను యుద్ధార్థంబు సంసిద్ధమై
యీనాఁడే రణభూమికిన్,

(ఇంతలో దూరమునుండి ఝరీనీరమును గొనివచ్చుచున్న లక్ష్మి కనిపించును. ఆమెను చూచుచూ…)

కనుము తానేతెంచు దూరాన లా
క్మీనీరేజదళాక్షి యామెకడ నెమ్మి న్వీడుకోల్వొంది, నే
నే నిన్నుం గన వత్తు, నింకఁ జనుమా నిశ్శంకగా మిత్రమా!

(పై రెండు సంభాషణ లీక్రింది శార్దూలవృత్తములోని ఖండము లనుట స్పష్టము)
(శా॥ ఐనన్ రమ్మిఁక నేఁగఁగావలెను యుద్ధార్థంబు సంసిద్ధమై
యీనాఁడే రణభూమికిన్- కనుము తానేతెంచు దూరాన లా
క్మీనీరేజదళాక్షి యామెకడ నెమ్మి న్వీడుకోల్వొంది, నే
నే నిన్నుం గన వత్తు, నింకఁ జనుమా నిశ్శంకగా మిత్రమా!)

(తనలో) ఈతనిమైకము దొలఁగిన
భాతినిఁ దోఁచును, వివేకభానూదయమై
చేతమునందలి తిమిరము
నాతలకుం ద్రోసివేసినట్లుగఁ దోఁచున్

(నిష్క్రమించును. )

(తనలో) ఆత్మసుఖముకన్న ఆధికంబు బాధ్యత
సమరమొదవినపుడు సైనికునకు
అనెడు నీతి యితని వ్యాహారమున నాదు
మనసునందు రూఢమయ్యె మఱల

పాట
ఉల్లాసంబున యువతీయువకులు
సల్లాపించుచు సరసములాడుచు
సాగుచునుండిరి జంటలు గట్టుచు
త్రాగఁగఁ బావనతటినీజలమును

ఒంటరిగా నాయువతీయువకుల
జంటల వెంటనె సాగితి నేనును
నినె స్మరియించుచు, నీవును నాతోఁ
జనలేనందుకు సంతాపించుచు

వారాపావనవారిని పాత్రల
బూరించుచు నవ్వారిగఁ ద్రావిరి
మన సేవార్థం బాతీర్థమె నే
గొనివచ్చితి నీకనకాలుకలో (కనకాలుక=బంగారుగిండి)

లాక్మీ!

ఎంతటి వింత! నీవదన మింతటిలోనె వెలార్చు నీయెదన్
ధ్వాంతమువోలెఁ గ్రమ్మిన నితాంతనిరా కరణంపుభావమున్,
సంతసమంతయుం దొఱఁగి సంతపనంబును గూర్చు నీస్వనం,
బంతయు మాఱిపోయె క్షణమందున నేనిట లేనియంతటన్

లాక్మి…లాక్మి! నీధోరణి వేఱుగఁ దోఁచును నేడు!

(గంభీరంగా) అరమరలు లేని విశ్వాసభరితమైన
స్థితిని జతగూడి మనవలె జీవితములు
నిర్ఝరీనీర మాపగానీరములును
ఏకమయినట్లుగా సదా యేకమగుచు
పొనరవలె మన భాగ్యంబు లనుచు నేను
కోరుకొనుచుంటి నీపైని కూర్మితోడ!

నీదుకోర్కెయె సఫలమై నెగడుగాక
నీదు మోమున స్మితశోభ నిండుగాక
యనియె నేనును గోరుదు నంబుజాక్షి!

ఇది ప్రతిజ్ఞయేనా?
ఏదైవంబును విశ్వసించెదవొ, ఏయేనీతిసూత్రావళుల్
నీదౌ మానసవృత్తి నిర్మలముగ న్నిత్యంబుగా నుంచునో,
ఆదేవుండె, తదీయసూత్రములె ప్రవ్యక్తంబు సేయుంగదా!
కాదెవ్వారికి ధర్మమార్గము ప్రతిజ్ఞల్ దప్పుటంచున్ సఖా!

లాక్మీ…

(అనుచు వాక్యమును మధ్యలోనే ఆపి అంతలో దూరమునుండి వినిపించు ఆంగ్లసైనికుల ప్రస్థానవాద్యధ్వనిపైననే తన లక్ష్యమునంతా కేంద్రీకరించి మాట్లాడును.)

సైనికులు! సైనికులు! సైనిక వాద్యఘో ష!

నీప్రతినయె నిజమైనన్
ఈప్రయతోదకము ద్రావి యిప్పుడె నీగా
ఢప్రణయప్రకటనమున్
సప్రీతిగఁ జేయుమోయి సంశయమేలా?

వీరులార! వీరులార! విక్టోరియ యోధులార!
చేరరండు! చేరరండు! చేయరండు పోరితంబు!
ఇనుఁడు మునుగనట్టి ఇంగిలీషు రాజ్యమునకు
పొనరు శత్రుబాధ మూలముట్టుగాను బాపి

ఇంగిలీషురాజ్యమింక వేయి వత్సరాలు
పొంగు సాగరంబువోలె భూమి నాక్రమించి
దినదినాభివృద్దిఁ గనెడు నట్లు సేయ రండు
మన పరాక్రమంబు మహిని చాట రండు! రండు!

(తనలో) కథ కంచికిఁ జేరినది. సైనికవిధియే యీతని ధ్యేయము. క్షణికోద్రేకమె యీతని ప్రేమము!
తన సైనికధర్మంబే,
తనదేశమె తప్ప యితని తలఁపులయందుం
గనరాదింతయు నాపై
ననురాగము, స్పష్టమయ్యె నది నాకిపుడున్

(ఆమె నిరాశతో చెంతనే యున్న ఉమ్మెత్తపొదనుండి పూవులను పెఱికి తిని ఆత్మహత్యకు పాల్పడును. అది గమనించిన జెరార్డు …)

విషపుష్పాలు లాక్మీ! వీని నెందుకుఁ దిన్నావు?

(ససంభ్రమముగా నురికి ఆమెను కౌఁగిటలోఁ జేర్చుకొనును.)

చవి జూచితి నీతో నవరాగసుధారసమును
కవగూడుచు నీతోఁ గంటిని తీయని కలలను
మావార లెఱుంగని మవ్వపు ప్రణయోక్తులచే
పూవంగను జేసితి వీవానందం బెదలో

విహరించితి నీతో విహగముచందము స్వేచ్ఛగ
ఇహమందునె స్వర్గపు మహిమంబును బొడగంటిని
ఇదె చాలును నాకీ స్మృతినే పదిలంబుగ నా
యెదలో నిడుకొని దివికేఁగెద నిఁక నెమ్మదిగా

నీముఖముం గన లాక్మీ!
మ్రానుపడున్ సాధ్వసమున మత్తనువెల్లన్
నేనన్యము గణియింపక
నీనీడనె నుండనెంతు నెనరున నిఁకపైన్

(పుణ్యజలపాత్రను తనపెదవుల కద్దుకొని త్రాగి, ఆపాత్ర నతని యెదుట నుంచి…)

విశ్వసింతును నిన్నిప్డు ప్రియసఖుండ!
ఇదిగొ పావనజలపాత్ర యెదురుచూచు
నీదు కర్తవ్యమును నీవు నిర్వహింప!

త్రావుచుంటిని ఉభయుల దైవతములు
సాక్షిగా లాక్మి! యీపుణ్యజలము నేను
మనదు ప్రేమను గుర్తించు మంగళాంక
మిదియె యగుఁగాక ధరయందు త్రిదివమందు!

(అట్లా పాత్రలోని జలమును ద్రావి, అశ్రునయనయైన లక్ష్మినిఁ గౌఁగిలించుకొని పాడును.)

నీవాఁడనె నేనైతిని
నీవదనం బశ్రుల మలినీకృతమై, శో
కావిలమగుట సహింపను;
నీవేల్పులనే భజింతు నీస్వస్థతకున్

శోకము మోదముం దెలుపుచున్ స్రవియించును నాదు నశ్రు, లీ
లోకమునే త్యజించి త్వరలోఁ జనుచుంటి నటన్నశోకమున్,
నీకమనీయసఖ్యమును నేఁ జనులోపలఁ గాంచితన్న య
స్తోకపు మోదముం దెలుపు తోయములే సఖ! నాదునశ్రువుల్

అతఁడే… అతఁడే!! ఆమెతో నున్నాఁడు!

దండించిన దండింపుము!

నీకు మరణమే శరణ్యము!

కానిమ్మటులే! నిస్సహాయుఁడను, నిరస్త్రుడను నేను.

(హీనస్వరముతో) విను మిదే నాన్న! నాతుదివిన్నపంబు
పావనంబైన యీస్వర్ణపాత్రలోని
వారి నీతండు నాతోడఁ జేరి త్రావి
ప్రయతుఁడయ్యెను నిట్టి సువ్రతుని నీవు
చంప నెంచుట దుర్గ కిష్టంబు గాదు

దేవతలే యొకవ్యక్తిని
పావనమగు బలిపశువుగ వాంఛించినచోఁ
బోవుటకున్ సిద్ధంబుగ
నే వేచియెయుంటినిచట నిధనోన్ముఖినై!

(అని చెప్పి, ఆవిషప్రభావోద్ధృతివల్ల ఆమె పూర్తిగా బలహీనురాలై నేలపైఁ బడిపోవును.)

అయ్యొ లక్ష్మి! నా ప్రియాత్మజాత లక్ష్మి!

అయ్యయో లాక్మి! నీయక్షులందుఁ దోఁచు
చరమతేజంబు చంచలాచ్ఛవినిఁ బోలి

(అతిహీనస్వనముతో జెరార్డువైపు దృష్టి సారించుచూ క్రింది చరమవాక్యములు పల్కి మరణించును.)

చవి జూచితి నీతో నవరాగసుధారసమును
కవగూడుచు నీతోఁ గంటిని తీయని కలలను
మావార లెఱుంగని మవ్వపు ప్రణయోక్తులచే
పూవంగను జేసితి వీవానందం బెదలో

(ఏడ్చుచు) త్యాగము చేసితి వయ్యో తనువునె నాకైలాక్మీ!

(లక్ష్మి తలను తన ఒడిలో నుంచుకొని ఆమె ముఖమును పరిశీలించుచు పల్కును.)

నశ్వరంబగు కాయంబు నవనియందె
విడిచి నీయాత్మ చనె లక్ష్మి! విబుధపురికి
విన్నవింపఁగఁ జేరి మా విన్నపముల
నేరుగా మన దేవతానివహములకు!

(‘లక్ష్మి’రూపకము సమాప్తము)