ఆతపభీతి నీడలు రయంబున మ్రాకుల క్రిందు దూరెనో
ఆ తరులుం దృషాభిహతులై తమ నీడలు తార త్రాగెనో
భాతి ననంగ నీడ లురు పాదపమూలములం దడంగె గ్రీ
ష్మాతప మధ్యవాసరములందు జలింపకయుండు నెండలన్
-కుమారసంభవము, నన్నెచోడుడు
వేసవి మధ్యాహ్నపు వేళ ఎండకి తట్టుకోలేక, నీడలుకూడా నీడకోసం చెట్ల కింద దాక్కున్నాయో, లేదా చెట్లు దాహంతో తమ నీడలను తామే త్రాగేసాయో అన్నట్టుగా నీడలు మాయమైపోయాయట! కవి ఊహకి మేర ఎక్కడిది!
ఈ మధ్యాహ్నం పూట, నా నీడకూడా నాలోకి పోయి దాగినట్టుంది. నీడ అనేది ఒక ద్రవ్యమా లేక గుణమా? నా ఎడం నేను చెప్పిన వైశేషికుల సత్త్వమీమాంస గురించి ఆలోచిస్తూ నడక మొదలుపెట్టాను. నా నీడకి ఆకారం ఉంది, కదలికా ఉంది. కానీ ఆ రెండూ నిజానికి నావి. అంటే నీడకీ నాకూ ఉన్నది అవినాభావ సంబంధమా? అంటే సమవాయమా? కాదు. నేను లేకుండా నా నీడ లేదు కానీ, నీడ లేకుండా నేనుండగలను. అంచేత అది అవినాభావ సంబంధం కాదు. అసలు నీడ అంటే ఏమిటి? ఒక ప్రదేశమంతటా వెలుగు పరుచుకొని ఉంటే, అందులో కొంత భాగంలో వెలుగు లేకపోవడం. అంటే చీకటి. వెలుగు అనేది పదార్థం. వెలుగు లేకపోవడం చీకటి కాబట్టి, చీకటి అనేది అసలు వేరే పదార్థం అవుతుందా?[1] ఆలోచించే కొద్దీ తల మీదనే కాదు, లోపలకూడా వేడి మొదలయ్యింది. ఈ వైశేషిక సిద్ధాంతంలో ఆత్మసూచనకి ఎక్కడ చోటుందన్న ఎడమ నేను ప్రశ్న గుర్తుకువచ్చి, తల మరింత వేడెక్కింది.
“అసలే ఎండ వేడి. అంతలా ఆలోచిస్తూ నడిస్తే అలసిపోతావు. నీకు శ్రమ తెలియకుండా ఒక కథ చెపుతాను వింటావా?”
గొంతు పరిచయమైనదే కానీ ఎడమవైపు నుంచి కాక కుడివైపు నుంచి వచ్చిందేమిటి? ఎడమ నేను కుడివైపుకి వచ్చిందా!
“చోద్యం కాకపోతే ఎడమ ఎక్కడైనా కుడివైపుకి ఎలా వస్తుంది? నేను నీ వేరే నేనును.”
ఓహో, యిది నా కుడి నేను కాబోలు! నాలో యిన్ని నేనులున్నాయని యింత వరకూ తెలియలేదు.
నేను: ఓహో, నువ్వు నా కుడి నేనా. నువ్వు కూడా భేతాళ ప్రశ్నలు వేయనంటే వింటాను.
కుడి నేను: లేదు లేదు. ప్రశ్నలు వేసి తికమక పెట్టడం ఆ ఎడం నేను పని. నేను మంచి మంచి కథలూ కబుర్లూ మాత్రమే చెప్తాను.
నేను: అలా అయితే సరే, చెప్పు.
కుడి నేను: అనగనగనగా, ఒక అడవిలో ఒక తాబేలూ కుందేలు ఉన్నాయి. ఆ రెండూ ఒకరోజు పరుగుపందెం పెట్టుకున్నాయి.
నేను: ఓయబ్బో, ఇది నా చిన్నప్పటినుంచీ వివి విని అరిగిపోయిన కథ. చెప్తే ఏదైనా కొత్త కథ చెప్పు.
కుడి నేను: అసలు కథ చెప్పనీ. ఇది పాత కథలాగే అనిపించే కొత్త కథ!
నేను: అవునా. సరే చెప్పు.
కుడి నేను: తాబేలు మెల్లగా నడక మొదలుపెట్టింది. కుందేలు ఎప్పటిలాగే సగం దూరం పరుగెత్తిపోయి, తనెలాగూ గెలుస్తానన్న ధైర్యంతో అక్కడున్న చెట్టు నీడన నడుం వాల్చింది. ఒక్క క్షణంలో నిద్రలోకి జారుకుంది.
నేను: అది నిద్రనుంచి లేచేలోపు తాబేలు తన గమ్యం చేరుకొని పోటీ గెలిచింది. అంతేగా!
కుడి నేను: అరే! నన్ను చెప్పనిస్తావా లేదా?
నేను: చెప్పు చెప్పు, కొత్తగా చెప్పకపోతే మాత్రం ఒప్పుకోను.
కుడి నేను: విను మరి. అలా నిద్రపోయిన కుందేలుకి ఒక కల వచ్చింది. ఆ కలలో తానొక తాబేలుతో పరుగు పందెం పెట్టుకుంది.
నేను: ఆ కలలో కుందేలు మళ్ళీ చెట్టుకింద పడుకొని, మళ్ళీ తానొక తాబేలుతో పరుగు పందెం పెట్టుకున్నట్టు కల కనింది. ఆ కలలో మళ్ళీ… యిలా కలలో కల, కలలో కల.. యిదేనా నువ్వు చెప్పే కథ?
కుడి నేను: అబ్బా, నన్నసలు కథ చెప్పమంటావా వద్దా?
నేను: చెప్పు చెప్పు.
కుడి నేను: అయితే మధ్యలో మాట్లాడకుండా విను.
తాబేలుతో పరుగు పందెం పెట్టుకున్నట్టు కల వచ్చింది కదా. కలలో పరుగు పందెం మొదలయ్యింది. కుందేలు పరుగు మొదలుపెట్టబోతోంది. అంతలో ఆ కలలో తాబేలు, కలలో కుందేలుతో యిలా అంది
“ఈ తాబేలు కుందేలు కథ మనం ఎన్నిసార్లు వినలేదూ! ప్రతిసారీ కుందేలు ముందు పరుగెత్తిపోయి, మధ్యలో నిద్రపోవడం. అది నిద్ర లేచే లోపు తాబేలు మెల్లగా గమ్యాన్ని చేరి పందెం గెలవడం, అదే కదా జరిగేది. అంచేత కష్టపడి నువ్వు పరిగెత్తి పోవడం ఎందుకు. నాతో మెల్లిగా నడుస్తూ రా!”
ఆ మాటలు విన్న కుందేలుకి ఉక్రోషం వచ్చింది. “నేనలా నిద్రపోను. ఈసారి గెలిచి తీరుతాను. ఎప్పుడూ తాబేళ్ళే గెలవడానికి ఏమిటట మీ గొప్ప!” అంది.
అప్పుడా తాబేలు, “తాబేలు గొప్పదనం నీకేం తెలుసు. ఈ భూమి మొత్తాన్నీ మోస్తున్నది ఒక తాబేలే, ఆ సంగతి నీకు తెలుసా!” అంది గర్వంగా.
“ఓయబ్బో, ఇది నా చిన్నప్పటినుంచీ వింటున్న కథే! భూమిని ఒక పెద్ద పాము మోస్తున్నదనీ, ఆ పామును ఒక పెద్ద తాబేలు మోస్తున్నాదనీ ఎవడో అన్నాడట. మరి ఆ తాబేలుని ఎవరు మోస్తున్నారని అడిగితే, అంతకన్నా పెద్ద తాబేలు అన్నాడట. మరి ఆ పెద్ద తాబేలుని ఎవరు మోసేది అంటే, మొత్తం చివరకంటా తాబేళ్ళే ఉన్నాయని కసురుకున్నాడట ఆ మతిమాలిన మనిషి! ఈ కథ వినే అంత మిడిసిపడుతున్నావా! ” అంది కుందేలు.[2]
దానికా తాబేలు, “ఆ కథ పుట్టించినవాడు నిజంగా మతిలేని వాడే అయ్యుంటాడు. అసలు విషయం తెలీక అలా ఏదో కల్పించాడు. నిజంగానే భూమిని పెద్ద పాము మోస్తున్నది. ఆ పామును పెద్ద తాబేలు మోస్తోంది.” అంది.
“అయితే ఆ తాబేలుని మోస్తున్నదెవరో నువ్వు చెప్పు?” గదమాయించింది కుందేలు.
“తాబేలుని ఒకరు మొయ్యడమేమిటి! దానికదే నిలబడి ఉంది” దబాయించింది తాబేలు.
దానితో కుందేలుకి ఏమనాలో తోచలేదు. కల కదా. వెంటనే తానొక పెద్ద తాబేలు మీద పరిగెడుతున్నట్టు అనిపించింది. తాను ఎంత దూరం పరిగెట్టినా, తన ముందొక తాబేలు కనిపిస్తోంది. ఈ లెక్కన తానెప్పటికీ పరుగు పందెం గెలవలేనేమో అన్న భయం పుట్టింది. ఆ భయంతో కుందేలుకి మెలకువ వచ్చింది.
నేను: ఆ కలలో తాబేలు దబాయింపు చాలా విడ్డూరంగా ఉంది. ఏ సహాయం లేకుండానే తనకు తాను నిలబడుతుందా!
కుడి నేను: భూమిని మోసేంత పెద్ద తాబేలు ఉండగా లేనిది, అది ఏ సహాయం లేకుండా నిలబడడంలో విడ్డూరం ఏముంది! ఇంతకీ అసలు ట్విస్టు విను.
నేను: చెప్పు.
కుడి నేను: మెలకువ వచ్చి లేచిన కుందేలుకి గమ్యం చేరుకున్న తాబేలు కనిపించింది. ఛత్ మళ్ళీ తాబేలే గెలిచింది అనుకుంటూ, తాబేలు దగ్గరకి వెళ్ళింది. అప్పుడు తాబేలు చిన్నగా నవ్వుతూ, “కుందేలు బావా! ఈసారి నిద్రలో ఏం కలగన్నావు” అని అడిగింది. కుందేలు తనకి వచ్చిన కల గురించి చెప్పింది.
అంతా విన్న తాబేలు యిలా అంది, “నీ కలలో తాబేలుకి కూడా అసలు సంగతి తెలియలేదు. నే చెప్తా విను. భూమిని పాము మోస్తోంది. ఆ పామును తాబేలు మోస్తోంది. అంతవరకూ సరే. ఆ తాబేలుని మళ్ళీ ఒక పెద్ద వరాహం, అంటే పంది మోస్తోంది. ఆ పందిని ఎనిమిది ఏనుగులు మోస్తున్నాయి” అని, కాస్త ఊపిరితీసుకోడానికి ఆగింది.
“మరి ఆ ఎనిమిది ఏనుగులను ఎవరు మోస్తున్నారు?” అడిగింది కుందేలు.
“వాటిని పర్వతాలు మోస్తున్నాయి”, సమాధానం చెప్పింది తాబేలు. [3]
“మరి ఆ పర్వతాలను ఎవరు మోస్తున్నారు?” అడిగింది కుందేలు. “అదేం ప్రశ్న. పర్వతాలు ఎక్కడుంటాయి? భూమ్మీద. అంటే భూమి ఆ పర్వతాలను మోస్తోంది!” జావాబిచ్చింది తాబేలు.
“ఆఁ!” అని ఆశ్చర్యంగా నోరు వెళ్ళబెట్టింది కుందేలు. పందెం మొదలుపెట్టిన చోటునే ఈసారి గమ్యంగా చేసుకొని తిరిగి పరుగు పందేనికి సిద్ధపడ్డాయి ఆ తాబేలూ కుందేలూను. అదీ కథ!
నేను: కలలో తాబేలు కన్నా కథలోని తాబేలు మరీ గడుగ్గాయిలా ఉందే!
“కథలు వినడంతోనే కాలక్షేపం చేస్తున్నావా? నిన్న నేనడిగిన ప్రశ్న గురించి ఏమైనా ఆలోచించావా?” ఎడం వైపునుండి వినిపించింది ప్రశ్న. భేతాళుడు ప్రత్యక్షమయ్యాడు!
నేను: వచ్చావా. రా రా. చూడు మనకింకొక తోడు దొరికింది. ఈ కుడి నేను నీలా ప్రశ్నలతో వేధించకుండా చక్కగా కథలూ కబుర్లూ చెబుతోంది.
ఎడమ నేను: అవును. నేనూ వింటున్నాను. ఆ కథలో ఉన్న మెలికని గుర్తుపట్టావా?
నేను: మళ్ళీ నీ మెలికల గోల మొదలుపెట్టావా! కథని కథగా కాస్త ఆస్వాదించనీ.
ఎడమ నేను: అలాగే, నేను కాదన్నానా! సాహిత్యం ఆలోచనామృతం అన్నారు. ఈ కథకి అందం అందులోని మెలికే.
ఎడమ నేను చెపుతున్నది నిజమే. తాబేలుని మోసే పెద్ద తాబేలు, దాన్ని మోసే మరొక పెద్ద తాబేలు – ఇలా చెప్పుకుంటూ పోతే, దానికి అంతం ఉండదు. అది సరికాదు. మరి ఎలా? ఆ సమస్యని కథలోని కలలోని తాబేలు ఒకరకంగా పరిష్కరిస్తే, కథలోని తాబేలు మరోలా పరిష్కరించింది. భూమిని మోసేవాటిని తిరిగి భూమి మోయడం అనే మెలిక రెండో పరిష్కారంలో దాగుంది.
ఎడమ నేను: సరిగ్గానే గుర్తించావు.
నేను: ఇంతకీ ఈ కథ ఎక్కడిది?
కుడి నేను: ఎక్కడిదేంటి, నేను అల్లినదే!
నేను: ఓహో, అయితే మీరిద్దరూ కుమ్మక్కయ్యారన్న మాట!
కుడి నేను: కుమ్మక్కవ్వడం ఏమీ లేదు. నేనుకూడా మీతో పాటు వస్తున్నాను. మీ యిద్దరి సంభాషణా వింటూ ఉంటే నాకీ ఆలోచన వచ్చింది. అయినా ఇలాంటి కథలు ఇంతకు ముందే మన సాహిత్యంలో ఉన్నాయి.
నేను: అలాగా, అయితే మరింకెందుకు ఆలస్యం, చెప్పు చెప్పు!
ఎడమ నేను: వాటిని తర్వాత తీరిగ్గా విందువుగాని లే.
నా ఎడం నేనులో భేతాళుడే కాదు నక్షత్రకుడు కూడా ఉన్నాడు!
నేను: సరే, యింతకీ ఏమంటావు?
ఎడమ నేను: కుడి నేను చెప్పిన తాబేలు కథలో నేను నిన్నడిగిన ప్రశ్నకు జవాబుంది అంటాను.
నేను: ఆ కథలో నీ ప్రశ్నకు జవాబుందా?
ఎడమ నేను: ఇంతకీ నేనడిగిన ప్రశ్న గుర్తుందా?
నేను: వైశేషికుల సత్త్వ సిద్ధాంతంలో ఆత్మసూచన గురించే కదా. దానికీ ఈ కథకీ ఏమిటి సంబంధం?
ఎడమ నేను: ఆత్మసూచన తెచ్చిపెట్టే తంటాలలో తప్పొప్పుల తిరకాసు ఒకరకం. దాని గురించి నిన్నా మొన్నా వివరంగా మాట్లాడుకున్నాం కదా. అది తెచ్చే మరొక ఇబ్బంది అనవస్థ.
నేను: అనవస్థ? అంటే?
ఎడమ నేను: అనవస్థ అనేది తర్కశాస్త్రంలో ఒకానొక దోషం. ఏదైనా ప్రతిపాదన మరొక ప్రతిపాదనపై ఆధారపడి, ఆ ప్రతిపాదన ఇంకొక దానిపై, అది మరొక దానిపై, ఇలా అనంతంగా ఆధారపడుతూ పోవడాన్ని అనవస్థా దోషం (Infinite Regress) అంటారు. అలాంటి దోషమున్న ప్రతిపాదన తర్కసమ్మతం కాదన్న మాట.
నేను: ఆఁ! అర్థమయింది. కథలో భూమిని మోసే తాబేలు మరొక తాబేలుపైనా, అది మరొక తాబేలుపైనా యిలా అనంతంగా ఆధారపడాల్సి రావడంలాంటిదన్న మాట!
ఎడమ నేను: అవును. వైశేషికుల పదార్థ నిర్వచనంలో అలాంటి అనవస్థ రాకుండా వారు జాగ్రత్త పడవలసి వచ్చింది.
ఒకసారి వైశేషికుల సిద్ధాంతంలో పదార్థాల గురించి ఎడమ నేను చెప్పిన విషయాలు గుర్తుకు తెచ్చుకున్నాను. ద్రవ్యం, గుణం, కర్మ, సామాన్యం, విశేషం, సమవాయం. ఇందులో ద్రవ్యం ఒక్కటే స్వతంత్రమైనది. గుణ కర్మలు ద్రవ్యం మీద ఆధారపడతాయి. అలాగే ద్రవ్యాలలో సమానంగా ఉండే లక్షణం సామాన్యం. ఒక్కొక్క ప్రత్యేకమైన ద్రవ్యం ఒక విశేషం. పదార్థాల మధ్యన ఉండే అవినాభావ సంబంధం సమవాయం. ఈ నిర్వచనాలలో అనవస్థకి దారి తీసేది ఏమిటుందా అని ఆలోచించసాగాను.
ఎడమ నేను: సామాన్యం అనేది ఒక్క ద్రవ్యాలకే కాదు గుణాలకూ వర్తిస్తుంది.
నేను: అంటే?
ఎడమ నేను: సమాన లక్షణం ద్రవ్యాల మధ్యనే కాదు గుణాల మధ్యకూడా ఉండవచ్చును కదా. ఉదాహరణకి తెల్లగులాబీలోని తెలుపు లాగే, సున్నం రాసిన తెల్లగోడ, పాలు, మల్లెపూలు – ఇలా అనేక ద్రవ్యాలలో తెలుపు రంగు కనిపిస్తుంది కదా. ఒకో ద్రవ్యంలోనూ కనిపించేది ఒకో ప్రత్యేకమైన తెలుపు. ఆ అన్నింటిలో సమానంగా ఉన్న లక్షణం తెలుపుదనం. అది సామాన్యం. అంటే తెల్లని వస్తువులన్నిటిలో సమానంగా ఉండేది తెలుపుదనం అనే సామాన్యం అన్నమాట. అలాగే ఏ గుణమైనా ఒక ప్రత్యేక ద్రవ్యంలో కనిపించినప్పుడు, అది విశేష గుణం. వాటన్నిటిలో సమానంగా ఉన్నది సామాన్య గుణం.
నేను: అర్థమయింది. అలాగే నల్లదనం, చక్కదనం, పొట్టిదనం – ఇవన్నీ గుణాలలోని సామాన్యాలన్న మాట.
ఎడమ నేను: అవును. అలాగే కర్మలకి కూడా సామాన్యాలుంటాయి.
నేను: ఓహో. కూర్చోవడం, పరిగెత్తడం, చదవడం – ఇవన్నీ కర్మలలోని సామాన్యాలన్నమాట.
ఎడమ నేను: అవును.
ఈ నిర్వచనాలలో అనవస్థ ఎక్కడనుండి వస్తుందని ఆలోచించడం మొదలుపెట్టాను.
ఎడమ నేను: సామాన్యాన్ని ఒక పదార్థంగా అసలు వైశేషికులు ఎందుకు గుర్తించారో నీకు అర్థమయిందా?
నేను: ఒక ఆవుని చూసినప్పుడు అది ఏదో పదార్థం అని కాకుండా, ఒక ఆవు అని మనం గుర్తిస్తున్నాము కదా. ‘ఆవుదనం’ అనేది ఒకటి ఉంటేనే ఒక ప్రత్యేకమైన ఆవును ఆవుగా గుర్తించగలం. నువ్వు నిన్న చెప్పినదాని బట్టి నాకర్థమైనది ఇదీ!
ఎడమ నేను: సరిగానే అర్థమయింది. ఇప్పుడొక ప్రశ్న వేస్తాను జాగ్రత్తగా ఆలోచించి జవాబు చెప్పు.
నేను: అలాగే, అడుగు.
ఎడమ నేను: ఆవుదనం అనే సామాన్యాన్ని నువ్వు గుర్తిస్తున్నావా లేదా?
ఎడమ నేను: ఆ గుర్తిస్తున్నాను.
ఎడమ నేను: ఒక ఆవు వేరు, గుర్రం వేరు అని గుర్తించినట్టుగా ఆవుదనం వేరు గుర్రపుదనం వేరు అనికూడా గుర్తిస్తున్నావు కదా?
నేను: అవును.
ఎడమ నేను: మరి…
బల్బు వెలిగింది! ఎడమ నేను చెప్పబోయేది అర్థమయింది.
నేను: ఆఁ, తెలిసింది! ఒక ఆవుని ఆవని గుర్తించడానికి ఆవుదనం ఎలా అవసరమయిందో, ఆవుదనాన్ని ఆవుదనం అని, అది గుర్రపుదనం కాదనీ గుర్తించడానికి ‘ఆవుదనపు’దనం అనేది మరొకటి ఉండాలి కదా?
ఎడమ నేను:భేష్! సరిగ్గా పట్టుకున్నావ్.
నేను: అదే లాజిక్కుతో ‘ఆవుదనపుదనపు’దనం, ‘ఆవుదనపుదనపుదనపు’దనం… ఇలా అనంతమైన సామాన్యాలు ఉండాలన్నమాట! ఇది అనవస్థా దోషం!
ఎడమ నేను: భేష్, భేష్! మరి యీ సమస్యకి ఏమిటి పరిష్కారం?
అవును, ఏమిటి పరిష్కారం? ఒక నాలుగు కాళ్ళ జీవిని ‘ఆవు’గా మనం గుర్తిస్తున్నామంటే, ‘ఆవుదనం’ అనేది ఒకటి ఉండాలని వైశేషికుల ప్రతిపాదన. ఇది సమంజసంగానే ఉంది. అంచేత ‘ఆవుదనం’ అనేది కూడా ఒక పదార్థమేనని, దానికి వారు సామాన్యమని పేరు పెట్టారు. మరి ‘ఆవుదనం’ అనేది ఒక పదార్థమైతే దానిని ‘గుర్రపుదనం’ అనే వేరే పదార్థంతో వేరు చేస్తున్నది ఏమిటి? ‘ఆవుదనం’ అనే పదార్థం ఉందని అనుకున్నా, అది ఒకే ఒక పదార్థం. రెండు ‘ఆవుదనాలు’ ఉండవు. ‘ఆవులు’ అనేకం ఉండవచ్చును కానీ ‘ఆవుదనం’ అనేది ఒకటే. అలాగే గుర్రపుదనమూను. ఉండే పదార్థమే ఒకటైనప్పుడు మళ్ళీ దానికి సామాన్యం, విశేషం అనేవి ఉండవు. అలాంటి పదార్థాలను గుర్తించడానికి మరొక సామాన్యం అవసరం లేదు. కాబట్టి ఒక సామాన్యాన్ని గురించడానికి వేరే సామాన్యం అవసరం లేదన్నమాట!
ఎడమ నేను: సరిగ్గానే ఆలోచించావు. వైశేషికుల సత్త్వసిద్ధాంతం నీకు బాగానే అర్థమయినట్టుంది! ఒక పదార్థాన్ని మరొక పదార్థంతో వేరు చేసి చూసేందుకు సామాన్యం అవసరమైనప్పుడు, అదే అవసరం ఒక సామాన్యాన్ని మరొక సామాన్యంతో వేరుగా గుర్తించేందుకు కూడా ఉంటుంది అనడంలో ఆత్మసూచన దాగుంది. అలా జరిగితే అది అనవస్థకి దారి తీస్తుంది. సామాన్యాన్ని స్వతస్సిద్ధంగానే గుర్తించవచ్చు అనేది దానికి పరిష్కారం. భూమిని మోసే తాబేలు తనంత తానుగా నిలబడగలదు, వేరే మరొక తాబేలు అవసరం లేదని అనడం లాంటిదే ఇది!
నేను: అవునవును!
ఎడమ నేను: సామాన్యం అంటే ఏమిటన్నది నిర్ణయించడానికి వైశేషికులు చాలా పకడ్బందీ నియమాలను ఏర్పరిచారు. అందులో అనవస్థాదోషం ఉండకూడదన్నది ఒక నియమం. [4] సత్త్వసిద్ధాంతంలో మరొక చోటకూడా, ఈ అనవస్థాదోషమనే ప్రమాదాన్ని వైశేషికులు ఎదుర్కొన్నారు. నీకీ సిద్ధాంతం బాగానే అర్థమయినట్టుంది కాబట్టి, అదేమిటో గుర్తించడానికి ప్రయత్నించు.
మరోసారి పదార్థాల నిర్వచనాలను గుర్తుకు తెచ్చుకున్నాను. ద్రవ్యం, గుణం, కర్మ, సామాన్యం, విశేషం, సమవాయం. ఇందులో యిక మిగిలింది సమవాయం. సమవాయం అనేది రెండు పదార్థాల మధ్యనుండే అవినాభావ సంబంధం. ఒక తెల్లగులాబీకీ, దానిలోని తెలుపు అనే గుణానికి మధ్యనున్న సంబంధం సమవాయం. అలాగే ఒక ఆవుకీ, ఆవుదనానికీ మధ్యనున్న సంబంధం మరొక సమవాయం. ఇందులో అనవస్థ వచ్చిపడే ప్రమాదం ఎక్కడుంది? ఒక సమవాయానికి మరొక సమవాయం అవసరమా?
ఎడమ నేను: సరైన తోవలోనే వెళుతున్నావ్. సరే, కొంచెం సాయం చేస్తాను. తెల్లగులాబీ అనేది ఒక పదార్థం. దానిలోని తెలుపు అనే గుణం మరొక పదార్థం. అవునా?
నేను: అవును.
ఎడమ నేను: వాటి మధ్య సమవాయం, అంటే అవినాభావ సంబంధం ఉందా?
నేను: తెల్లదనానికీ గులాబీకీ అవినాభావ సంబంధం ఎక్కడుంది? గులాబీ ఎర్రగా కూడా ఉండవచ్చు కదా? అలాగే తెలుపు రంగు మరెన్నో ద్రవ్యాలకీ ఉంటుంది.
ఎడమ నేను: నువ్వంటున్న ‘తెల్లదనం’, ‘గులాబీ’ అనేవి రెండు జాతులు, అంటే సామాన్యాలు. వాటి మధ్య అవినాభావ సంబంధం లేదు నిజమే. నేను చెపుతున్నది ఒక తెల్లగులాబీ అనే ప్రత్యేకమైన ద్రవ్యం గురించి. దాని గుణం తెలుపు. ఆ గుణానికీ ఆ తెల్లగులాబీకి మధ్యనున్న సంబంధం అవినాభావమే కదా.
నేను: అర్థమయింది. ఒక ప్రత్యేకమైన ద్రవ్యాన్ని తీసుకుంటే, దానికీ దాని గుణానికీ ఉన్నది అవినాభావ సంబంధమే.
ఎడమ నేను: దానినే వైశేషికులు సమవాయం అన్నారు. సరే, ఆ సమవాయానికి ఒక పేరు పెడదాం. దాన్ని ‘తె-తెగు’ సమవాయం అందాం, అంటే తెలుపు-తెల్లగులాబీ మధ్యనున్న సంబంధం. వైశేషికుల ప్రకారం ఈ ‘తె-తెగు’ అనే సమవాయం కూడా ఒక పదార్థమే, అవునా?
నేను: అవును.
ఎడమ నేను: మరి…
మళ్ళీ బల్బు వెలిగింది!
నేను: మరి తెల్లగులాబీ అనే పదార్థానికీ, ‘తె-తెగు’ అనే పదార్థానికీ మధ్యనున్న సంబంధం ఏమిటి? అదికూడా అవినాభావ సంబంధమే కదా! అంటే వాటి మధ్య మరొక సమవాయ సంబంధం ఉండాలన్నమాట. దాన్ని ‘తెగు-తె-తెగు’ అనుకుంటే, అది కూడా ఒక పదార్థమే. అప్పుడు మళ్ళీ తెల్లగులాబికీ దానికీ మధ్య, ‘తెగు-తెగు-తె-తెగు’ అనే మరొక సమవాయ సంబంధం ఉండాలి. ఇలా అనంతమైన సమవాయాలు ఏర్పడతాయి!!
ఎడమ నేను: అదీ లెక్క! ఈ దోషాన్ని ఎత్తిచూపి, సమవాయం అనే ఒక పదార్థం ఉందన్న ప్రతిపాదన తర్క సమ్మతం కాదని అద్వైతులు అభ్యంతరం లేవనెత్తారు. [5] దాన్ని ఎదుర్కోడానికి సామాన్యం విషయంలో ఉపయోగించిన చిట్కానే సమవాయానికి కూడా ఉపయోగించాల్సి వచ్చింది వైశేషికులకు.
నేను: అంటే సమవాయానికి మరొక పదార్థంతో సంబంధం ఉండనక్కర లేదనా?
ఎడమ నేను: అవును. సమవాయ సంబంధం స్వతస్సిద్ధమనీ, దాన్ని గుర్తించడానికి వేరే మరొక సంబంధం అవసరం లేదనీ వారు వాదించారు.[6]
నేను: అయితే వైశేషిక సిద్ధాంతం ప్రకారం సామాన్యం, సమవాయం అనే రెండు పదార్థాలూ స్వతస్సిద్ధాలన్న మాట. అంటే వాటిని గుర్తించడానికి వేరే పదార్థాల అవసరం లేదనే కదా.
ఎడమ నేను: అవును. అనవస్థాదోషం అంటే ఏమిటో, దానికి వైశేషికులు ఎలాంటి పరిష్కారం కనిపెట్టారో బాగా అర్థమయిందా?
నేను: ఆఁ, అర్థమయింది. నువ్వు నన్ను భలే మోసం చేసావ్!
ఎడమ నేను: నేనా! మోసమా!
నేను: అవును. ఆత్మసూచన వల్ల అనవస్థ ఏర్పడుతుందన్నావు. కానీ నిజానికది అనవస్థను తప్పిస్తోంది.
ఎడమ నేను: అదెలా? సామాన్యానికి తిరిగి సామాన్యం, సమవాయ సంబంధానికి తిరిగి మరొక సమవాయ సంబంధం – ఇదొకరకమైన పునరావృతం (Recursion). ఒక విషయాన్ని తిరిగి దానికే వర్తింపజేయడం. అది ఆత్మసూచకమైన ప్రక్రియ. దాని వల్లనే కదూ యిక్కడ అనవస్థా దోషం ఏర్పడుతున్నది?
నేను: అవును. కానీ దానికి పరిష్కారం ఏమిటి చెప్పారు? సామాన్యం, సమవాయం అన్నవి స్వతస్సిద్ధాలని. అంటే అవి తమంత తాముగా గుర్తించబడే పదార్థాలన్నమాట. అంటే అవి ఆత్మసూచకాలే కదా!
ఎడమ నేను: నిజమే, ఈ రకంగా ఆలోచిస్తే, సమస్య సృష్టించిందీ పరిష్కరించిందీ కూడా ఆత్మసూచనే అన్నమాట! ఇప్పటి దాకా నేనలా ఆలోచించనే లేదు సుమీ! నీ బుద్ధి బాగానే పదునెక్కుతోంది! సరే, తమంత తాముగా గుర్తుంచబడుతూ, ఇతర పదార్థాలను గుర్తించేలా చేసే మరికొన్ని పదార్థాలు ఏమైనా ఉన్నాయేమో చెప్పు చూద్దాం.
“విశ్వభ్రాడ్ భ్రాజో …” పొద్దున్న విన్న ఋగ్వేద మంత్రం గుర్తుకువచ్చింది!
నేను: సూర్యుడు! తాను వెలుగుతూ విశ్వాన్నంతటినీ వెలిగిస్తాడు కదా.
ఎడమ నేను: సరిగ్గానే చెప్పావు. అయినా సూర్యుడి దాకా వెళ్ళడం ఎందుకు? ఒక దీపం కూడా అంతే కదా! దీపం వేరే వస్తువులను మనకి చూపిస్తుంది. దీపాన్ని చూడడానికి వేరే వస్తువు అవసరం లేదు, తనంత తానుగా కనిపించగలదు!
నేను: నిజమే. దీపంనుంచి కావచ్చు, ట్యూబులైటునుంచి కావచ్చు, సూర్యుడినుంచి కావచ్చు – వెలుగు ఎప్పుడూ తనంత తాను కనిపిస్తూ, తక్కిన పదార్థాలను మనకి చూపిస్తుంది!
ఎడమ నేను: దీపం, సూర్యుడు, వెలుగు, ఇవన్నీ భౌతిక పదార్థాలు. తనని తాను సూచించుకొనే అభౌతిక పదార్థం ఏదైనా ఉందేమో చెప్పు చూద్దాం.
నేను: ఇంతకుముందు చెప్పుకున్నాం కదా – సామాన్యం, సమవాయం.
ఎడమ నేను: అవి వైశేషికుల సిద్ధాంతంలో నిర్వచించిన పదార్థాలు. మనకి నిత్యవ్యవహారంలో బాగా తెలుసున్న పదార్థాలు ఏమైనా చెప్పగలవేమో ఆలోచించు.
ఆలోచిస్తూ ఉండగా, కుడి నేను గొంతు సవరించుకోవడం వినిపించింది.
కుడి నేను: వాగర్థావివసంపృక్తౌ వాగర్థ ప్రతిపత్తయే। జగతః పితరౌవన్దే పార్వతీ పరమేశ్వరౌ॥
నేను: హఠాత్తుగా కాళిదాసు కుమారసంభవ శ్లోకం ఎందుకు గుర్తుకువచ్చింది నీకు?
ఎడమ నేను: దాని అర్థం నీకు తెలిస్తే నేనడిగిన ప్రశ్నకి జవాబు తడుతుంది!
నేను: వాక్కు, అర్థంలాగా కలిసిమెలిసి ఉండే, జగత్తుకు తల్లిదండ్రులైన పార్వతీపరమేశ్వరులను, వాగర్థాలను ప్రసాదించమని కోరుతూ, వారికి కాళిదాసు నమస్కరించాడు.
కుడి నేను: అవును. వాగర్థాలను ప్రసాదించమని, వాగర్థాలవంటి పార్వతీపరమేశ్వరులను కోరడం గొప్ప ఔచిత్యం! అర్ధనారీశ్వరులైన పార్వతీపరమేశ్వరులను వాగర్థాలతో పోల్చడం అంతకన్నా గొప్ప ఔచిత్యం!
నేను: అవును, అందుకేగా ఉపమా కాళిదాసస్య అన్నారు! ఇంతకీ తనని తాను సూచించే పదార్థం ఏముంది యిందులో?
ఎడమ నేను: నీ ప్రశ్నలోనే జవాబుంది.
నన్ను తికమక పెట్టడం ఎడమ నేనుకి వెన్నతో పెట్టిన విద్య!
నేను: ఇంక నీ పొడుపుకథలు కట్టిపెట్టి, అదేమిటో నువ్వే చెప్పు. నాకు తెలియడం లేదు.
ఎడమ నేను: వాక్కు.
నేను: వాక్కు తనని తాను సూచిస్తుందా? అదెలా? వాక్కు అర్థాన్ని కదా సూచిస్తుంది. పదం సూచించే దానినే కదా పదార్థం అంటాము?
ఎడమ నేను: సరే, ఈ ప్రశ్నకి జవాబు చెప్పు – ‘పులి’ అంటే ఏమిటి? రెండక్షరాల పదమా, నాలుగు కాళ్ళ జంతువా?
ప్రశ్నకి సమాధానం మరో ప్రశ్నా! పులి అనేది రెండక్షరాల పదం. అది ఒక నాలుగు కాళ్ళ అడవి జంతువుని సూచిస్తుంది. ఇలా ఆలోచిస్తూ ఉండగా కుడి నేను ఒక బొమ్మని నా ముందుంచింది.
ఇదేదో ఒక పైప్ బొమ్మ. కిందన అర్థం కాని భాషలో ఏదో వాక్యం.
నేను: ఓహో! నువ్వుకూడా పొడుపు కథలు మొదలుపెట్టావా. ఏమిటా బొమ్మ? ఆ బొమ్మలో వాక్యం ఏమిటి?
కుడి నేను: అది రెనె మాగ్రిట్ (René Magritte) అనే బెలిజియన్ సర్రియలిస్ట్ చిత్రకారుడు వేసిన బొమ్మ. ఆ బొమ్మలో ఉన్న ఫ్రెంచి వాక్యానికి అర్థం ‘ఇది పైప్ కాదు’ అని.
నేను: పైప్ కాకపోతే అదేమైనా సిగరెట్టా! పైప్ బొమ్మ వేసి అది పైప్ కాదని ప్రత్యేకంగా ఆ బొమ్మలోనే చెప్పడంలో అర్థముందా? ఏమిటతని ఉద్దేశం? వాస్తవాన్ని కాదనడమేనా అధివాస్తవికత!
కుడి నేను: ఈ ప్రశ్నలకు మగ్రీతే జవాబిచ్చాడు: “ఇలాంటి ఎత్తిపొడుపులకేమి కానీ, అలా అన్నవాళ్ళు ఎవరయినా ఆ పైపులో పొగాకు దట్టించగలరేమో చెప్పమనండి చూద్దాం! అది పైప్ కాదు, దాన్ని సూచించే బొమ్మ మాత్రమే, అవునా? కాబట్టి ‘ఇది ఒక పైప్’ అని నేను రాసుంటే అది అబద్ధమయ్యేది కదా!” అది అతని సమాధానం.
నేను: ఓహో, అదా ఆయన లాజిక్కు!
కుడి నేను: అధివాస్తవికత అంటే వాస్తవాన్ని అధిగమించడం, కాదనడం కాదు.
ఎడమ నేను: అది సరే, ఇంతకీ ఈ బొమ్మకీ నా ప్రశ్నకీ ఏమిటి సంబంధం?
నేను: ఆఁ… అర్థమయింది! పదం కూడా బొమ్మలాగే ఒక పదార్థాన్ని సూచిస్తుంది. అది దాని అర్థం. పదమే ఆ పదార్థం కాదు. అంచేత పులి అనేది రెండక్షరాల పదమే. అది ఒక నాలుగు కాళ్ళ అడవి జంతువును సూచిస్తుంది. అది దాని అర్థం. ఒక వాక్యాన్ని అర్థం చేసుకొనేటప్పుడు ఆ వాక్యంలోని పదాల అర్థాలనే మనం తీసుకుంటాం. ఉదాహరణకి ‘మా ఊరికి పక్కనున్న అడవిలో పులి తిరుగుతోంది’ అనే వాక్యంలో పులి అనే పదం అడవిలోని ఒక జంతువును సూచిస్తోంది.
ఎడమ నేను: సరే, అయితే ఈ వాక్యాలు విను – ‘పులి వంటి ఇకారాంత పదాల బహువచనంలో చివరి ఇత్వం ఉత్వంగా మారుతుంది. కాబట్టి పులి బహువచనం పులులు’. ఇక్కడ పులి అనే పదం అడవిలోని జంతువును సూచిస్తుందా?
మళ్ళీ పడింది మెలిక! ఈ వాక్యాలలో పులికి ఉన్న అర్థం పులి అనే పదమే, జంతువు కాదు. ఆ పదం తనని తానే సూచిస్తోంది!
ఎడమ నేను: ఏ పదమైనా యిలాగే తనని తాను సూచిస్తూ, మరొక పదార్థాన్నికూడా సూచిస్తుంది. భాషకున్న ఈ శక్తిని మొట్టమొదటి భాషాశాస్త్రకారుడైన పాణిని గుర్తించాడు.దానిని ‘స్వంరూపం శబ్దస్య అశబ్దసంజ్ఞ’ అని సూత్రీకరించాడు.
నేను: అంటే?
ఎడమ నేను: ఈ సూత్రం కచ్చితంగా ఏమిటి చెపుతోందన్న విషయమై విభేదాలున్నాయి. అయితే, ఒక శబ్దం తన రూపాన్నీ, అర్థాన్నీ కూడా సూచిస్తుందన్న విషయంలో సందేహం లేదు .[7] ఇది ప్రత్యేకించి వ్యాకరణానికి సంబంధించిన సూత్రం. సాధారణంగా వ్యాకరణంలో ఒక శబ్దం ఆ శబ్ద రూపాన్ని మాత్రమే సూచిస్తుంది, దాని అర్థాన్ని కాదు.
నేను: అంటే, ‘పులి బహువచనం పులులు’ అన్నప్పుడు పులి అనేది ఆ పదాన్నే సూచిస్తుంది తప్ప, దాని అర్థమైన జంతువును కాదు. అంతేనా?
ఎడమ నేను: అవును. అయితే వ్యాకరణంలో వాడే పారిభాషిక పదాలు మాత్రం ఆ పదాన్ని కాక, వాటి అర్థాన్నే సూచిస్తాయి. ఉదాహరణకి ‘బహువచనం సాధారణంగా లు-కారంతో అంతమవుతుంది’ అన్నప్పుడు బహువచనం అనే పదం తన రూపాన్ని సూచించదు. బహువచనం అనే పదం లు-కారంతో అంతమవ్వదు కదా! ఇక్కడ బహువచనం అంటే, ఒకటి కన్నా ఎక్కువ సంఖ్యగల నామవాచకం అని అర్థం. ఆ వాక్యంలో ఆ అర్థాన్నే గ్రహించాలి.
నేను: మొత్తానికి ఒక పదం తనని తాను సూచించుకొంటూ, తన అర్థాన్ని కూడా సూచిస్తుందంటావు. ఇందులో పెద్ద విశేషం ఏముంది!
ఎడమ నేను: మనకి బాగా అలవాటైన విషయం కాబట్టి ఇందులో విశేషం కనిపించదు. కానీ యిది చాలా శక్తివంతమైన అంశం. సందర్భాన్ని బట్టి ఒక పదం దేన్ని సూచిస్తుందన్నది మనిషి మెదడుకి సులువుగా అర్థమయ్యే విషయం. అదే ఒక కంప్యూటర్ లాంటి యంత్రానికి సైతం అది చాలా కష్టం! నీకు కంప్యూటర్ ప్రొగ్రామింగ్ భాషలు తెలుసుకదా?
నేను: ఆఁ.
ఎడమ నేను: సాధారణంగా ఏ ప్రొగ్రామింగ్ భాషలోనైనా ఒక పదమో వాక్యమో ప్రింట్ చెయ్యాలంటే ఆ వాక్యాన్ని కొటేషన్సులో పెడతాం, అవునా?
నేను: అవును. ఉదాహరణకి print(“You are my left I”)
ఎడమ నేను: మరి – I said, “You are my left I” – అనే వాక్యాన్ని ప్రింట్ చెయ్యాలనుకో అప్పుడు?
నేను: ఆ వాక్యంలోనే కొటేషన్స్ ఉన్నాయి కాబట్టి, వాటిని ఒక డెలీమీటరుతో (`) సూచించాలి. ఇలా – print(“I said, `“You are my left I`“”)
ఎడమ నేను: అంటే కొటేషన్స్ అనేవి ప్రొగ్రామింగ్ భాషలో ఒక ప్రత్యేకమైన విషయాన్ని సూచిస్తాయి. కానీ నేనిచ్చిన ఉదాహరణ వాక్యంలో కొటేషన్స్ కొటేషన్స్ గానే కంప్యూటర్ అర్థం చేసుకోవాలి. అలా కంప్యూటర్ అర్థం చేసుకోవాలంటే దాన్ని వేరే గుర్తుతో సూచించాల్సి వచ్చింది, అవునా?
నేను: అవును. అర్థమయింది. సందర్భాన్ని బట్టి కొటేషన్స్ తన భాషలోని అంశాన్ని సూచిస్తాయా, లేదా వాటిని ఉన్నవున్నట్టుగా, ప్రింట్ చేయాల్సిన వాక్యంలో భాగంగా గ్రహించాలా అన్నది కంప్యూటరుకి తెలియడం కష్టం. అంచేత వేరుగా గుర్తించాల్సి వస్తుంది.
ఎడమ నేను: ఇప్పుడర్థమయిందా, సందర్భాన్ని బట్టి, ఒక పదం సూచించే అర్థాన్ని గ్రహించడం ఎంత గొప్ప విషయమో! అది మనిషి మెదడుకున్న శక్తి. ఆ శక్తివల్లనే ఆత్మసూచన మానవభాషలో సర్వత్రా కనిపించే సాధారణ విషయం అయింది.
నేను: అర్థమయింది.
ఎడమ నేను: ఒక శబ్దం, దాని అర్థాన్ని, తన రూపాన్నీ కూడా సూచిస్తుంది అనే ఈ ఆలోచన అనంతర కాలంలో భాషాశాస్త్రాన్నే కాదు, తత్త్వచింతననుకూడా చాలా ప్రభావితం చేసింది. దీని గురించి భర్తృహరి తన వాక్యపదీయంలో మొదటి బ్రహ్మకాండములో, సుమారు ఆరేడు శ్లోకాలలో వివరించాడు.
నేను: ఓహ్! భర్తృహరి గొప్ప భాషాశాస్త్రవేత్త అని చెప్పావు గుర్తుంది!
ఎడమ నేను: అవును, శాస్త్రవేత్త మాత్రమే కాదు, గొప్ప తాత్త్వికుడు, కవి కూడా. భర్తృహరి సుభాషితాల గురించి వినే ఉంటావు.
నేను: అవును విన్నాను.
ఎడమ నేను: అతను శబ్దానికున్న ఆత్మసూచక లక్షణాన్ని చాలా పోలికలతో వివరించాడు వాక్యపదీయంలో. అన్నట్టు, ఇంతకుముందు నువ్వు చెప్పిన ఉదాహరణకూడా వాటిలో ఒకటి తెలుసా!
నేను: నేను చెప్పిన ఉదాహరణా?!
ఎడమ నేను: అవును.
గ్రాహ్యత్వం గ్రాహకత్వం చ ద్వే శక్తీ తేజసో యథా
తథైవ సర్వశబ్దానా మేతే పృథగివ స్థితే – వాక్యపదీయం 1.55
నేను: అనగా?
ఎడమ నేను: ప్రతి శబ్దానికీ వెలుగులాగ (తేజస్) రెండు శక్తులున్నాయని అర్థం. తనను తాను చూపించే శక్తి ఒకటి (గ్రాహ్యత్వం), ఇతర వస్తువులను చూసేట్టు చేసే శక్తి (గ్రాహకత్వం) మరొకటీను. శబ్దానికికూడా అలాంటి శక్తే ఉందని చెప్పాడు భర్తృహరి.
నేను: భలే. నేను సూర్యుడు, దీపం, వెలుగు గురించి చెప్పినదే కదా!
ఎడమ నేను: ఇంతకన్నా గంభీరమైన మరొక ఉదాహరణకూడా యిచ్చాడు.
ఆత్మరూపం యథా జ్ఞానే జ్ఞేయ రూపం చ దృశ్యతే
అర్థ రూపం తథా శబ్దే స్వరూపం చ ప్రకాశతే – వాక్యపదీయం 1.50
నేను: అవునవును, ఇది వినడానికే గంభీరంగా ఉంది!!
ఎడమ నేను: ఇక్కడ చెప్పిన పోలిక జ్ఞానం. జ్ఞానం ఎలా అయితే తనను తాను (ఆత్మరూపం) దర్శింపజేస్తూ, ఇంకొక వస్తువును (జ్ఞేయం) కూడా దర్శింపజేస్తుందో, అలాగే శబ్దం అది చెపుతున్న అర్థ రూపాన్ని, స్వరూపాన్నీ కూడా ప్రకాశింపజేస్తుంది – అని అర్థం.
నేను: ఒక వస్తువును తెలుసుకోవాలంటే మనకి జ్ఞానం అవసరం. అంత వరకూ అర్థమయింది. జ్ఞానం తనని తాను దర్శింపజేయడం అంటే ఏమిటి?
ఎడమ నేను: ఉదాహరణకు మనం ఒక కుండను చూసినప్పుడు అది కుండ అని మనకు తెలుస్తోంది. అలాగే అది కుండ అని మనకు తెలుసును అనే విషయం కూడా తెలుస్తోంది కదా! అంటే కుండ గురించిన జ్ఞానం మనకి కుండని చూపిస్తోంది. దానితోపాటుగా ఆ జ్ఞానాన్నికూడా తెలియజేస్తోందన్న మాట.
నేను: ఓహో!
ఎడమ నేను: ఇంకా మరిన్ని ఉదాహరణలతో ఈ విషయాన్ని భర్తృహరి వివరిస్తాడు. పాణిని కాలానికి శబ్దానికున్న ఆత్మసూచన శక్తి కేవలం వ్యాకరణానికి సంబంధించిన ఒక సాంకేతిక అంశం. అదే భర్తృహరి కాలానికి వచ్చేసరికి అదొక విశిష్టమైన తాత్త్విక భావనగా పరిణమించింది.
నేను: మొత్తానికి యీ భర్తృహరి చాలా ఘటికుడిలా ఉన్నాడు!
ఎడమ నేను: నిస్సందేహంగా! భాష గురించి చాలా లోతుగా ఆలోచించిన వారిలో భర్తృహరి అగ్రేసరుడు. భారతీయ భాషాశాస్త్రంలో పదానికి ఉన్న ప్రాధాన్యం వాక్యానికి లేదు. పదం కన్నా వాక్యానికి ఎక్కువ ప్రాధాన్యమిచ్చిన కొద్దిమంది భాషావేత్తలలో ప్రముఖుడు భర్తృహరి. అంతే కాదు, మరొక ఆశ్చర్యకరమైన విషయం చెప్పనా?
నేను: చెప్పు చెప్పు.
ఎడమ నేను: వేల సంవత్సరాలుగా పాశ్చాత్య తార్కికుల మేధామథనానికి కారణమైన తప్పొప్పుల పేరడాక్సు గురించి భర్తృహరి తన వాక్యపదీయంలో చర్చించాడు. ఈ సంగతి ఆధునిక తర్కవేత్తలను అబ్బురపరిచింది.
నేను: ఏమిటి, తప్పొప్పుల పేరడాక్సు గురించా?!
ఎడమ నేను: అవును. అసలు దీని ప్రస్తావన వచ్చే సందర్భమే చిత్రమైనది! వాక్యపదీయంలో మొత్తం మూడు కాండలున్నాయి – బ్రహ్మకాండము, వాక్యకాండము, పదకాండము. పదకాండంలో ‘సంబంధ సముద్దేశము’ అనే భాగంలో ఈ పేరడాక్సు ప్రస్తావన వస్తుంది.
నేను: ‘సంబంధ సముద్దేశం’ అంటే?
ఎడమ నేను: సముద్దేశం అంటే సిద్ధాంతం, చర్చ అనే అర్థాలున్నాయి. శబ్దార్థాల మధ్యనున్న సంబంధాన్ని చర్చించే భాగం ‘సంబంధ సముద్దేశం’.
వాగర్థావివ సంపృక్తౌ అన్న శ్లోకం గుర్తుకువచ్చింది. అర్ధనారీశ్వర రూపం కళ్ళముందు కదలాడింది.
ఎడమ నేను: అవును శబ్దానికి అర్థానికి విడదీయలేని సంబంధం. అంచేతనే వాటి మధ్యనున్నది సమవాయ సంబంధమని వైశేషికులన్నారు.
నేను: సమవాయ సంబంధం ఇక్కడకూడా వచ్చిందా!
ఎడమ నేను: భర్తృహరి బహుశా అద్వైతి. అందువల్ల వైశేషికులు చెప్పిన సమవాయ సంబంధాన్ని అతడు ఒప్పుకోలేదు. అసలు సమవాయ సంబంధం అనేదే ఉండదని అతని వాదన.
నేను: ఓహో!
ఎడమ నేను: భర్తృహరి తన వాదాన్ని చాలా రకాలుగా సమర్థించుకొన్నాడు. అందులో ఒకటి ఏమిటంటే – సమవాయ సంబంధం అనేది అవాచ్యం, అంటే మాటలలో దానిని నిర్వచించలేము. కాబట్టి అలాంటిదసలు ఉండడానికి వీలు లేదు.
నేను: సమవాయ సంబంధాన్ని మాటలలో చెప్పలేకపోవడమేమిటి!
ఎడమ నేను: అవును, సమవాయ సంబంధాన్ని మాటలలో చెప్పలేమని భర్తృహరి వాదం. దాన్ని ఎలా సమర్థించాడో వింటే నీ మతిపోతుంది!!
నేను: ఇప్పటికే చాలా పోయింది. ఇంకా పోయేందుకు పెద్దగా ఏమీ లేదు కానీ, ఆ సమర్థన ఏమిటో చెప్పు.
ఎడమ నేను: శబ్దార్థాలకి మధ్యన సమవాయమనే సంబంధం ఉన్నదనుకుందాం. అప్పుడు సమవాయం అనే శబ్దానికీ అది సూచించే అర్థానికీ మధ్యకూడా సమవాయ సంబంధం ఉండాలి కదా?
నేను: అవును ఉండాలి.
ఎడమ నేను: సమవాయం అనే శబ్దం సూచించే అర్థం ఏమిటి?
నేను: సమవాయం అనే పదార్థం
ఎడమ నేను: అంటే సమవాయం అనే పదానికి సమవాయం అనే పదార్థంతో సమవాయ సంబంధం ఉన్నదన్నమాట.
నేను: అవును.
ఎడమ నేను: కానీ వైశేషికుల సిద్ధాంతం ప్రకారం సమవాయం అనే పదార్థానికి మరే పదార్థంతోనూ సమవాయ సంబంధం ఉండదు కదా!
నేను: ఓహ్! మళ్ళీ యిక్కడ ఆత్మసూచన ప్రత్యక్షమయిందే! అవును సమవాయ పదార్థానికి వేరే పదార్థంతో సమవాయ సంబంధం ఉండదనే కదా వైశేషికుల సిద్ధాంతం.
ఎడమ నేను: అంటే సమవాయం అనే పదార్థానికి సమవాయం అనే పదంతో సంబంధం ఉండకూడదు. అలా ఉండనప్పుడు సమవాయం అనే పదం సమవాయం అనే పదార్థాన్ని ఎలా సూచిస్తుంది? అంచేత ఏ పదమూ సమవాయ పదార్థాన్ని సూచించలేదు. పదమే లేనప్పుడు పదార్థం ఎక్కడనుండి వస్తుంది!
నేను: నిజంగానే యిది తలతిరిగిపోయే వాదమే సుమీ! సమవాయం అనే పదానికీ దాని అర్థానికీ తిరిగి సమవాయ సంబంధం ఉండాలన్న ఆలోచన అసలు ఎలా వచ్చిందో! భర్తృహరి పెద్ద జీనియస్‌లా ఉన్నాడు.
ఎడమ నేను: జీనియస్‌లా ఉండడమేమిటి, జీనియస్సే! అయితే అతని వాదానికి కొందరు ఒక వింత ప్రతివాదం లేవదీసారట. ఆ ప్రతివాదాన్నికూడా వివరించి, తర్వాత దాన్ని ఖండిస్తాడు భర్తృహరి.
నేను: ఏమిటా ప్రతివాదం?
ఎడమ నేను: సమవాయం అవాచ్యం అని కదా భర్తృహరి వాదన. అంటే ఏ పదమూ ఆ పదార్థాన్ని సూచించలేదని.
నేను: అవును.
ఎడమ నేను: మరి అవాచ్యం అనే పదం ఆ సమవాయాన్ని సూచిస్తోంది కదా! కాబట్టి అది వాచ్యమే అన్నది ఆ ప్రతివాదన! [8]
నేను: ఓరి వీరి అసాధ్యంగూలా! ఇదెక్కడి వాదన? ఏదైనా పదార్థం అవాచ్యం అయితే ఆ అవాచ్యం అనే పదం దాన్ని సూచిస్తోంది కాబట్టి అది తిరిగి వాచ్యం అవ్వాలా! మనమింతకు ముందు చూసిన తిరకాసుల్లాగే ఉందిది. దీనికి మరి భర్తృహరి చెప్పిన జవాబు ఏమిటి?
ఎడమ నేను: చాలా తేలికగా కనిపించే జవాబే, కానీ అందులోని లోతు చాలామంది తార్కికులను, తత్త్వవేత్తలను అబ్బురపరిచింది.
నేను: తేలికైన జవాబా!
ఎడమ నేను: అవును. అవాచ్యమంటే ఏ పదమూ సూచించలేని భావమని కదా అర్థం. అలా అన్నప్పుడు, ఆ భావాన్ని సూచించలేని పద సముదాయంలో ‘అవాచ్యం’ అనే పదం కూడా వస్తుందా రాదా అన్నది ప్రశ్న. రాదు అని భర్తృహరి సమాధానం. అంటే అవాచ్యం అనే పదం తనని తాను సూచించుకోలేదని! అందువల్ల, అవాచ్యం అంటే ఆ ‘అవాచ్యం’ అనే పదం తప్పించి వేరే ఏ పదమూ సూచించలేని భావం అని తాత్పర్యం. అలాంటప్పుడిక తిరకాసుకి చోటులేదు కదా!
నేను: అంటే రసెల్ సెట్ థియరీలో ఆత్మసూచనని బహిష్కరించినట్టు, భర్తృహరి పదాలకు ఆత్మసూచన ఉండదని సూత్రీకరించాడా?
ఎడమ నేను: ఆ రెంటి మధ్య కొంత తేడా ఉంది. రసెల్ సిద్ధాంతానికి డిడక్టివ్ లాజిక్కు ఆధారం. అందులో కచ్చితమైన కొన్ని మూల సూత్రాలను అనుసరించి మిగతా సిద్ధాంతాన్ని నిర్మిస్తారు. అంచేత, సెట్ నిర్వచనంలో ఆత్మసూచన ఉండలేదన్న సూత్రం ఆ సిద్ధాంతపు మూలసూత్రాలలో ఒకటి. భారతీయ తర్కం ఈ పద్ధతికి కొంత భిన్నంగా ఉంటుంది. భారతీయ పద్ధతిని ఇండక్షన్ అనవచ్చు. అంటే, మనకి నిత్య వ్యవహారంలో కనిపించే కొన్ని సత్యాలను ఉదాహరణలుగా తీసుకొని, వాటి ఆధారంగా హేతువును చూపి, తద్వారా సూత్రాలను, వాటి ద్వారా సిద్ధాంతాన్ని నిర్మించడం ఇందులోని పద్ధతి.
నేను: ఓహో. అంటే – ఉదాహరణ అనగా Example or Evidence, హేతువు అంటే Reason – ఈ రెండూ భారతీయ తర్కంలో ప్రధాన అంశాలన్నమాట.
ఎడమ నేను: అవును. సిద్ధాంతాన్ని సమర్థించడానికి చూపే ఉదాహరణలను తర్కపరిభాషలో దృష్టాంతాలు అంటారు.
నేను: మరి అవాచ్యం అనే పదం తనని తాను సూచించుకోదన్న విషయాన్ని సమర్థించడానికి ఎలాంటి దృష్టాంతాలు చూపించాడు భర్తృహరి?
ఎడమ నేను: రెండు మూడు దృష్టాంతాలు చూపించాడు. అందులో మనకి బాగా తెలుసున్నది, సులువుగా అర్థమయ్యేది, ఏమిటంటే:
సర్వం మిథ్యాబ్రవీమీతి నైతద్వాక్యం వివక్ష్యతే
తస్య మిథ్యాభిధానే హి ప్రక్రాన్తోऽర్థో న గమ్యతే – వాక్యపదీయ 3.3.25
నేను: అంటే?
ఎడమ నేను: ‘సర్వం మిథ్యా బ్రవీమి’ అంటే ‘నేను చెప్పేదంతా అబద్ధమే’ అని. ఎవరైనా యిలా అంటే ‘చెప్పేదంతా’ అన్న దానిలో ఆ వాక్యం మాత్రం సూచించబడదు (ఏతత్ వాక్యం న వివక్ష్యతే). ఒకవేళ ఆ వాక్యం కూడా అసత్యమే అనుకుంటే (తస్య మిథ్యా అభిధానే హి), అప్పుడు చెప్పాలనుకున్న అర్థం అసలు పొసగదు కదా (ప్రక్రాన్తః అర్థః న గమ్యతే)! ఇది యీ శ్లోకానికి అర్థం.
నేను: ఓహ్! ఇదే కదా తప్పొప్పుల తిరకాసు!!
ఎడమ నేను: అవును.
నేను: అంటే, ‘నేను చెప్పేదంతా అబద్ధమే’ అనే వాక్యం అర్థవంతం కావాలంటే, అది తనని తాను సూచించుకోలేదని భర్తృహరి అంటున్నాడన్నమాట. అప్పుడిక తిరకాసుకి చోటు లేదు!
ఎడమ నేను: అవును. ఇందులో ‘వివక్ష్యతే’ అనేది ముఖ్యమైన పదం. భారతీయ భాషాశాస్త్రంలో వివక్షకి చాలా ప్రాముఖ్యం ఉంది. వివక్ష అంటే చెపుతున్న మాట వెనకనున్న ఉద్దేశం. ఇంగ్లీషులో Intent అనవచ్చు. ఒక పదానికి కానీ వాక్యానికి కానీ అర్థాన్ని నిర్ణయించడంలో వివక్షకి ముఖ్యస్థానం ఉంటుంది. ‘నేను చెప్పేదంతా అబద్ధమే’ అనడంలో ఉద్దేశం చెపుతున్న వ్యక్తి తానెప్పుడూ అబద్ధమే చెప్తానని. అంచేత ఆ వాక్యంలోని ‘అంతా’ అనే పదం ఆ వాక్యాన్ని సూచించే అవకాశం లేదని భాషాశాస్త్ర దృష్యా భర్తృహరి తీర్మానం!
నేను: పాశ్చాత్య తార్కికుల దృష్టిలో, ‘నేను చెప్పేదంతా అబద్ధం’ అనే వాక్యం నిజమైతే అది విరోధానికి దారి తీస్తుంది కాబట్టి ఆ వాక్యం అబద్ధమని వారి తీర్మానం. చెప్పేవాడి ఉద్దేశాన్ని అనుసరించి, ఆ వాక్యం నిజం కావాలంటే, ఆ వాక్యం తనని తాను సూచించుకోలేదని మనవాళ్ళ తీర్మానం అన్నమాట! బావుంది.
ఎడమ నేను: అవును. ఈ తేడా చాలామంది పాశ్చాత్య పండితులకు పూర్తిగా మింగుడు పడలేదు. దీని గురించి చాలామంది ఆధునిక తర్కవేత్తలు రకరకాలుగా విశ్లేషించారు. [9]
నేను: అంతా బాగానే ఉంది కానీ నాదొక సందేహం.
ఎడమ నేను: ఏమిటి?
నేను: పదానికి ఆత్మసూచన శక్తి ఉందని పాణిని చెప్పాడు కదా. భర్తృహరికూడా దాన్ని సమర్థించి చాలా ఉదాహరణలతో వివరించాడని యింతకుముందే చెప్పావు. ఇక్కడ మాత్రం అవాచ్యం అనే పదం తనని తాను సూచించదని భర్తృహరి అంటున్నాడు. అంతకుముందు చెప్పినదానికీ దీనికీ ఎలా పొసుగుతుంది?
ఎడమ నేను: చాలా మంచి ప్రశ్న వేసావు! ఈ ప్రశ్నని తనకు తానే వేసుకొని జవాబుకూడా చెప్పాడు భర్తృహరి.
నేను: అవునా!
ఎడమ నేను: ఒక శబ్దానికి తనను తాను సూచించుకోడం, వేరొక వస్తువును సూచించడం అనే రెండు శక్తులుంటాయి కానీ, ఆ రెండు శక్తులూ ఒకేసారి వ్యాపారంగా మారవు. అంటే, ఒక వాక్యంలో, సందర్భాన్ని బట్టి, ఒక శబ్దం తన స్వరూపాన్ని, లేదా ఆ శబ్దార్థాన్ని సూచిస్తుంది. రెంటినీ ఒకేసారి సూచించడం జరగదు. అదీ భర్తృహరి జవాబు.[10]
నేను: మొత్తానికి భాషలో సహజంగా ఉండే ఆత్మసూచనని కాదనకుండానే, దానివల్ల ఏర్పడే పేరడాక్సులని పరిహరించగలిగాడన్న మాట భర్తృహరి.
ప్రాచీన భారతంలో భాషాశాస్త్రం అభివృద్ధి చెందిందని వినడమే తప్ప, భాష గురించి, శబ్దార్థాలను గురించి, వాటికున్న శక్తి గురించి, ఇంత లోతుగా ఆలోచించారని తెలియదు! నిత్యజీవితంలో అలవోకగా మనం ఉపయోగించే భాష వెనక ఎంత తతంగముందో తలచుకుంటే గొప్ప ఆశ్చర్యం కలిగింది!
కుడి నేను: శబ్దం, అర్థం, వాటి మధ్యనున్న సంబంధం గురించి చాలా సేపటినుంచీ తెలుసుకొంటున్నావు కదా, ఆ రెంటి మధ్యనున్న సంబంధానికి మంచి పోలిక ఏదైనా చెప్పు చూద్దాం?
నేను: ఇంతకు ముందే చెప్పుకున్నాం కదా! వాగర్థాలనగానే గుర్తుకు వచ్చేది అర్ధనారీశ్వరులైన శివపార్వతులే.
కుడి నేను: ఎవరో చెప్పిన పోలిక కాదు, వాటి తత్త్వం నీకు బాగా వంటబట్టిందో లేదో తెలియాలంటే, నువ్వు సొంతంగా ఊహించి చెప్పాలి. నీకు తెలిసిన వేరే ఏదైనా పోలిక చెప్పు.
రెండు నిమిషాలు ఆలోచిస్తే ఒక పోలిక తట్టింది.
నేను: శబ్దార్థాలు ఒకే నాణేనికి రెండు వైపులా ఉన్న బొమ్మ-బొరుసుల్లాంటివి.
కుడి నేను: మంచి పోలిక చెప్పావు. బొమ్మ-బొరుసులాగే అవికూడా విడదీయ లేనివి. కానీ…
నేను: ఊఁ, కానీ?
కుడి నేను: బొమ్మ, బొరుసు విడదీయలేనివే కానీ విడివిడిగానే కనిపిస్తాయి. బొమ్మ బొరుసు కాలేదు, బొరుసు బొమ్మ కాలేదు. కానీ శబ్దార్థాలు అలా కాదు కదా. ఆత్మసూచన వల్ల ఆ రెంటి మధ్యనున్న సన్నని గీతకూడా ఒకోసారి చెరిగిపోతుంది. అలాంటి వస్తువు ఏదైనా నీకు తెలుసా?
మరికొంత సేపు ఆలోచించాను. ఏదీ తెలియలేదు.
కుడి నేను: నువ్వు మోబియస్ స్ట్రిప్ (Mobius Strip) గురించి విన్నావా?
మోబియస్ స్ట్రిప్ గురించి తెలుసు. దాని రూపం కళ్ళముందు మెదిలింది. సన్నగా పొడుగ్గా ఉన్న ఒక పేపర్ ముక్కని తీసుకొని, ఒక కొసని మెలితిప్పి, రెండో కొసతో కలిపితే ఏర్పడే లూప్.
నేను: తెలుసు, తెలుసు.
కుడి నేను: దాని ప్రత్యేకత ఏమిటో చెప్పు?
నేను: దానికి రెండు వైపులున్నట్టుగా కనిపిస్తుంది కానీ నిజానికి ఒకటే వైపుంటుంది. అంటే ఆ చుట్టుకి లోపల, పైనా రెండూ ఒకటే.
కుడి నేను: సరిగ్గా చెప్పావు. శబ్దార్థాల మధ్యనున్న సంబంధం కూడా అలాంటిదే! శబ్దార్థాల మధ్యనున్న యిలాంటి సంబంధమే వక్రతకు కారణమై, వాక్యాన్ని కావ్యంగా మారుస్తుంది. [11]
నేను: బావుంది. అంటే, శబ్దార్థాలు ఎప్పుడూ కలిసిమెలిసి ఉండే రెండు వేరు పదార్థాలు కాదు, రెండుగా కనిపించే ఒకే పదార్థం అన్నమాట!
కుడి నేను: అవును. మోబియస్ మెలిక లాంటిదే ఆత్మసూచనకూడా. ఆ మెలిక ఒక్క భాషా సాహిత్యాలకే పరిమితం కాదు. కళలన్నింటిలో కనిపిస్తుంది. కళకి ఒకరకమైన జీవచైతన్యాన్నిచ్చి అద్భుతాలు సృజిస్తుంది!
నేను: అది సరే, అర్ధనారీశ్వర రూపంలో పార్వతీపరమేశ్వరులు కలిసి ఉన్నా, రెండు సగాలుగా కనిపిస్తారు కదా? ఎవరి రూపం వారికి ప్రత్యేకంగా ఉంది. మరి కాళిదాసు వాగర్థాలను వారితో పోల్చడంలో పూర్తి ఔచిత్యం ఉందంటావా?
నా ఎడమ నేను ప్రభావం నా మీద బాగానే పడినట్టుంది! బుర్రలో సందేహాలు ఊరుతూనే ఉన్నాయి. కుడి నేను చిరునవ్వు నవ్వుతూ ఒక శ్లోకం చదివింది.
త్వయా హృత్వా వామం వపురపరితృప్తేన మనసా
శరీరార్ధం శంభో రపరమపి శంకే హృత మభూత్
యదేతత్త్వద్రూపం సకల మరుణాభం త్రినయనం
కుచాభ్యామానమ్రం కుటిలశశి చూడాలమకుటమ్
ఇది ఆదిశంకరుల సౌందర్యలహరిలోని శ్లోకం. ఆయనగారు తల్లితో అంటున్న మాటలు. “నువ్వు శివుని శరీరంలో ఎడమ భాగాన్ని ఆక్రమించడంతో తృప్తి పడక, కుడి భాగాన్ని కూడా గ్రహించావేమోనన్న అనుమానం కలుగుతోంది సుమా! ఎందుకంటే నీ రూపమంతా అరుణవర్ణంతో మెరుస్తోంది, ముఖంలో మూడుకన్నులు కనిపిస్తున్నాయి. స్తనభారంతో వంగిన మేనిపై నెలవంక కిరీటం వెలుగుతోంది!”
ఎంత అద్భుతమైన ఊహ! అసలైన శివపార్వతుల కలయిక అంటే యిదన్నమాట!
మెల్లమెల్లగా కుడి నేను చూపించే అద్భుత లోకపు సౌందర్యలహరిలో కొట్టుకుపోవడం మొదలుపెట్టాను.
అధస్సూచికలు
- ద్రవ్యగుణకర్మనిష్పత్తి వైధర్మ్యాత్ భా అభావః తమః – అని వైశేషిక సూత్రం. వైశేషిక సిద్ధాంతం ప్రకారం చీకటి అభావమే. అయితే చీకటి అనేది ఒకరకమైన గుణమని కొందరు తాత్త్వికుల వాదన. ఈ విషయమై వాదప్రతివాదాలు జరిగాయి. దీని గురించి కొంత చర్చ యీ పుస్తకంలో చూడవచ్చు: Anantlal Thakur – Origin And Developoment of The Vaisesika System, History of Science, Philosophy and Culture in Indian Civilization Vol II Part 4
- మన పురాణ కథల ఆధారంగా పాశ్చాత్యులు పుట్టించిన కథ యిది.
- పురాణ కథల్లో భూమిని మోసే పర్వతాలకు కులపర్వతాలని పేరు. భూమిని ఆదిశేషువు, ఆదివరాహం, ఆదికూర్మం, అష్టదిగ్గజాలు మోస్తూ ఉంటాయని కూడా పురాణాలు చెపుతాయి. అయితే అవి ఫలానా క్రమంలో ఒకదాన్ని ఒకటి మోస్తాయన్నది నా కల్పన.
- “The following are the impediments to a property’s claim to be a generality, (i) A proper generality cannot belong to only one individual, (ii) If a generality is found in all and only those individuals where another generality is found, then they must not be construed as two distinct generalities, (iii) The same individual or individuals cannot be the substratum of two generalities unless one of them is totally included within the other, (iv) The category generality cannot be said to possess another generality because of the infinite regress to which that would lead, (v) If by our admission of a generality in an entity we run counter to the arguments by which that very entity was posited, we should give up that claim, (vi) Inherence combines a generality with an individual, but inherence itself cannot be combined by a further inherence; hence there is no generality in inherence”, Anantlal Thakur – Origin And Development of The Vaisesika System
- దీని గురించి మరింత వివరంగా యిక్కడ చదవవచ్చు: Rajen Lakra, The Doctrine of Samavāya in Nyāya-Vaiśeṣika System, IOSR Journal Of Humanities And Social Science, Volume 22, Issue 11, Ver. 9 (November. 2017)
- సరిగ్గా యిలానే, సంబంధాల వల్ల ఏర్పడే అనవస్థాదోషాన్ని ఆధునిక కాలంలో F. H. Bradley అనే బ్రిటిష్ తత్త్వవేత్త చర్చించాడు. దీనిని Bradley’s Regress అంటారు.
- Srisa Chandra Vasu, The Ashtadhyayi Of Panini, 1.1.68. దీని గురించి మరింత చర్చ యిక్కడ చదవవచ్చు: Diarmuid ´O S´eaghdha, Object-Language and Metalanguage in Sanskrit Grammatical Texts
- అవాచ్యమితి యద్వాచ్యం తదవాచ్యతయా యదా। అవాచ్యమిత్యవసీయేత వాచ్యమేవ తదాభవేత్॥ – వాక్యపదీయం 3.3.20
- ఈ విశ్లేషణలు కొన్ని యీ క్రింద రచనలలో చూడవచ్చు:
The Philosophy of the Grammarians, Houben, Jan E. M. 1995.
Claus Oetke – Bhartrhari’s solution to the Liar and some other paradoxes – Journal of Indian Philosophy 23: 381–401,
Claus Oetke – Is the section of verses 1-29 in Vākyapadīya III.3 based on a sound theoretical motivation? – Rev. Guillermo Ockham 14 (1), 2016
Claus Oetke – Inconsistency, Paradox and Linguistic Content. Did Bhartṛhari offer a solution for Truth-Paradoxes? – Rev. Filosofía Univ. Costa Rica, LII (134), 9-39, Septiembre-Diciembre 2013
Ahmed Alwishah, David Sanson: “The Early Arabic Liar: The Liar Paradox in the Islamic World from the Mid-Ninth to the Mid-Thirteenth Centuries CE Vivarium 47 (2009)
Evgeniya A. Desnitskaya – ANTINOMY OF ONE AND MANY IN BHARTRHARI’S VĀKYAPADĪYA – ACTA ORIENTALIA VILNENSIA 7 - ఈ వివరణ కనిపించే వాక్యపదీయంలోని శ్లోకాలు: ‘న చ వాచకరూపేణ’ – 3.3.29, ‘వ్యాపారస్యాపరో’ – 3.3.28, ‘భేదేనావగృహీతౌ’ – 1.1.58
- ఈ మోబియస్ స్ట్రిప్ పోలిక ఎ.కె.రామానుజన్‌ది. Indian Poetics అనే వ్యాసంలో యిలా అంటారు:
‘The Swiss linguist Ferdinand de Saussure once said that the relationship of significant and signifie, the signifier and the signified, the forms and the meaning of words, are distinct and inseparable like the two sides of a piece of paper, cut one and you cut the other in the same curve. This inseparableness, as Indian thinkers have also pointed out, is not peculiar to poetry. But in poetic utterance, the relationship becomes usable for a further dimension. A Mobius band, made up of two-sided paper, is an object that has only one surface. The flowing of two surfaces into one continuum is made possible by one little twist, the obliquity in the use of language vakrokti, the crooked way of saying it, the bend in language or the oblique is the source of the poetic.’
-Ramanujan, A.K., and Edwin Gerow – ‘Indian Poetics’ – The Literatures of India: An Introduction, edited by Edward C. Dimock et al