ఇంతకూ, వచన పద్యపాద విభజనకు సూత్రమేమిటి?

కీ. శే. బాలగంగాధర తిలక్ రాసిన ఒక భాగాన్ని ఉదహరించి పాదవిభజనకు ఆధారాలేవీ లేనట్లుగానే రామారావు రాసినారు. ఇదివరకటి నా వ్యాసాల్లో పాద విభజనకు ఒక సూత్రాన్ని ప్రతిపాదించటం జరిగింది. అది భావాన్ని పురస్కరించుకొని చేసింది. మొదట్లో ఈ ప్రతిపాదన స్థూలంగా చేయటం జరిగింది. కాని, అప్పటికి ఈ ప్రతిపాదనకు ఆధార ప్రమాణం లభించలేదు. తరువాత పరిశీలిస్తే ఋక్కుల్లో పాద విభజనకు సంబంధించిన సూత్రం ఒకటి కనిపించింది.

‘తేషాంఋక్ యత్రార్థవశేన పాదవ్యవస్థా’ (2.1.35) అని జైమినీయ మీమాంసా సూత్రం. ఋక్కుల్లో పాదవ్యవస్థ అర్థాన్ని బట్టి ఉంటుందని ఆ సూత్రం స్పష్టపరుస్తున్నది. దాన్ని అనుసరించి, అక్కడి అర్థాన్ని బట్టి కాగా, వచన పద్య విషయంలో భావాన్ని బట్టి పాద వ్యవస్థ అన్నాను. అర్థం, భావం అన్న మాటలే తేడా. కాబట్టి భావాన్ని అనుసరించి వచన పద్యంలో పాద విభజన జరగటానికి అభ్యంతరం ఏమీ ఉండనక్కర లేదు.

భావాన్ని బట్టి వచన పద్య పాద విభజన చేయటమంటే, అది రెండు రకాలుగా ఉంటుంది. ఒకప్పుడు భావాంశాలను బట్టి పూర్తి కావచ్చు. అంటే భావాన్నీ, భావాంశాన్నీ బట్టి వచనపద్యంలో పాద విభజన జరుగుతుంది. ఉదాహరణకు ‘అనలతోరణం’ అన్న శీర్షిక లోని ఒక వచన పద్యం –

ప్రాణాలు బిగబట్టుకొని
సాగేరు ప్రయాణీకులు
నాయకుడు తిరిగి వస్తాడనీ
తుఫాను శమిస్తుందనీ
నదిపొంగు తగ్గేననీ
ఆశతో అహరహమూ!
దేనికైనా ఉద్ధృతి ఎంతసేపు?
దానికి వ్యతిరిక్తం తప్పదా పైనా.

– మాదిరాజు రంగారావు, యుగసంకేతం.

ఇందులో మొదటి ఆరు పాదాలూ భావాంశాలను బట్టి విభక్తమయినయి, చివరి రెండు పాదాలూ భావాన్ని బట్టి. అందులో ప్రయాణీకులు సాగటం ప్రధాన భావం. ఆ సాగటం ప్రాణాలు బిగపట్టుకొని. అంతేకాదు, ఆశతో అహరహమూ సాగుతున్నది. అందువల్ల, 1, 6 పాదాలు భావాంశాలతో ఏర్పడ్డయి. కాగా, ఆరవ పాదంలోని ‘ఆశ’ కు సంబంధించినయి 3, 4, 6 పాదాలు. చివరి రెండూ స్పష్టమే.

ఈ విధంగా వచన పద్యాన్ని పరిశీలించుకుంటూ పోతే పాద విభజనను నిర్థారించటం కష్టమేమీ కాదు. రామారావు గారుదహరించిన కె. వి. రమణారెడ్డిగారి ‘బాధాగాధము’ అన్న ఈ కింది వచన పద్యంలో –

పాపికొండలకావల నిజాం గజాంకుశం కాలేదూ నీవు?
కోనసీమలో, లంకసీమలో పాపాల దీపాల నార్పలేదూ
నీవు? విచ్చుకత్తుల బోను రెక్కలు త్రుంచలేదూ
రాత్రిని కప్పుకొని, ధాత్రిని మప్పుకొని చరించలేదూ నీవు?

ఈ పదాలు భావాంశాలను బట్టి గాక భావాలను బట్టి విడదీయబడినయి. అయితే, ఇక్కడ ఒక అంశం. మూడోపాదం మొదట్లో ఉన్న నీవు? (ప్రశ్న చిహ్నంతో సహా) తొలగనైనా తొలగాలె. లేదా, రెండో పాదం చివర్నయినా చేరాలె. అట్లా జరక్కుండా పైన ఉన్నట్టే కవ్యుద్దిష్టమయిన పాద విభజన అంటే, మూడో పాదం మొదట ‘నీవు?’ ఉండటంలోని సామంజస్యం వివరించబడవలసి ఉంటుంది. వచన పద్య పాద విభాజక సూత్రం దృష్ట్యా నిజానికి ఆ నీవు? (సుప్రశ్న చిహ్నంగా) రెండో పాదం చివర ఉండవల్సి ఉంటుంది. ‘వచన పద్యములను కూడ అతిక్రమించి, ఆవేశస్ఫోరకంగా, అంతర్లయాన్వితంగా సాగిన ఈ కావ్యం కావ్యోపన్యాస మనదగినది’ అని రమణారెడ్డి అంటే, నాకభ్యంతరం లేదు (వచన పద్యములను కూడా అతిక్రమించటమంటే, పైన చూపబడ్డ అతిక్రమమేనా?)అయితే, ఇక్కడ కావ్యం గాని, ఉపన్యాసం గాని, కావ్యోపన్యాసం గానీ ప్రస్తుతం కాదు. (ఇవేవీ పద్య స్వభావాన్ని బోధించవు.) అది వచన పద్యం కాబట్టి దాని స్వరూపం ప్రధానం. నాలుగు పాదాలలో ఈ రచన కనిపిస్తున్నప్పుడు అచ్చులో కూడా పాదబద్ధత పాటించలేదని రామారావు గారంటున్నరు. మరిదెట్లా? ఈ అచ్చులో కనిపించే పాద స్వరూపం – కొంచెం లోపం ఉండవచ్చు గాక – చేసిందెవరు? ఇక వచన పద్యాన్ని రాస్తూ, ఆ రాసిందాన్ని వచన పద్యం అనదలచుకోలేదు అని ఎవరయినా అంటే, అనదలచుకోవటం వారి స్వంత విషయం. ఆ ప్రవృత్తిని గూర్చి ఎవరినీ ఎవరూ ఏమీ అనలేం. అనదలచుకోనంత మాత్రాన, అది అయ్యేదయితే, కాకుండా పోదు.

తిలక్ రాసిన ‘రాత్రివేళ’ అనే ఖండికలో ఒక భాగం – రామారావుగా రుదాహరించిన రీతిలో ఈ విధంగా ఉంది.

నిర్జనస్థలం, ఎవ్వరూ లేరు, చుట్టూ పరచుకున్న మైదానపు
నగ్నదేహాన్ని స్పృశించబోయే నిచుల శాఖాగ్రపు వ్యగ్రపు
తొందర నిశ్శబ్దం మెల్లగా అడుగులు వేస్తూ నడుస్తోంది. ఆకాశం
మీద ఒక చుక్క మరో నక్షత్రంతో మాట్లాడే మాట మనసుకి
వినిపిస్తోంది.

ఇది అయిదు పంక్తులుగా కనిపిస్తున్నది. ‘పాదబద్ధతకి లొంగనివి కూడా ఆధునిక కవిత్వంలో కొన్ని ఉన్నై’ అంటూ, పై భాగాన్ని ఉదాహరించి రామారావుగారు – ‘ఇందులో పాద విభజనకు ఆధారాలేమిటో నాకర్థం కావటం లేదు. ముఖ్యంగా మూడో పాదం ఆకాశంతో అంతం కావటానికి హేతువు ఎవరయినా చెప్తే సంతోషిస్తా’ నన్నారు. పాదబద్ధతకు లొంగనివి కూడా ఆధునిక కవిత్వంలో ఉన్నయ్యంటే, ఆ లొంగకపోవటం ఎట్లాంటిది? పాదబద్ధతకు లొంగకపోవటమన్నమాట, వచన పద్యమయి పాదబద్ధతకు లొంగకపోతే అది దోషమే. ఆధునిక కవిత్వం లోని ఆ ‘కొన్ని’ వచన పద్యాలయితేనే మనం ఇక్కడ ఆలోచించవలసి ఉంటుంది. ఆ కొన్ని, వచన పద్యం దృష్ట్యా ఛందోదోష జుష్టాలనే అనవలసి ఉంటుంది. ఉదాహృతమయిన తిలక్ రచనా భాగాన్ని రామారావుగారు ‘వచన పద్యం’గా భావించినారనీ, అందుకనే ప్రస్తుత సందర్భంలో ఉదాహరించినారనీ అనుకుంటాను. అట్లా భావించినారు కాబట్టే ‘ఇందులో పాదవిభజనకు ఆధారాలేమిటో నా కర్థం కావటం లే’దన్నారు. మూడో పాదం ‘ఆకాశం’తో అంతం కావడానికి హేతువుని ప్రశ్నిస్తున్నారంటే, పై భాగంలో పాద విభజన జరిగిందనీ, కానీ మూడో పాదం చివర ఆకాశం అనే పదం ఉండటం సహేతుకం కాదనీ వారు భావిస్తున్నట్టు స్పష్టమయితుంది. రామారావుగారు ఒక్క ‘ఆకాశం’ విషయమే ప్రస్తావించినారు గానీ, పై భాగం, అది ఉదాహృత రూపంలోనే ఉన్న స్థితిలో, మూడో పాదం మొదట ‘తొందర’ ఉండటం, నాల్గో పాదం చివర ‘మనసుకి’ ఉండటమూ, ఇంకా మరికొన్ని కొట్టొచ్చినట్టు కనిపించే దోషాలు. వీటన్నిటిని బట్టి చూస్తే, ఉన్న స్థితిలో ఉదాహృతమయిన భాగం పాద విభజన దృష్ట్యా లోపయుతమైన వచన పద్యమని చెప్పవలసి వస్తున్నది. ఈ దోషాలు రచయిత వల్లే జరిగినయో, అచ్చు వేయటంలో పొరపాటున జరిగినయో చెప్పలేము. వచనపద్యపాద విభాజకసూత్రాన్ని అనువర్తింపజేసి పాద విభజన చేస్తే పై ఉదాహృత భాగం ఈ క్రింది విధంగా ఉండాలె.

నిర్జన స్థలం
ఎవ్వరూ లేరు
చుట్టూ పరచుకున్న మైదానపు నగ్న దేహాన్ని
స్పృశించబోయే నిచుల శాఖాగ్రపు వ్యగ్రపు తొందర
నిశ్శబ్దం మెల్లగా అడుగులు వేస్తూ నడుస్తోంది.
ఆకాశం మీద ఒక చుక్క మరో నక్షత్రంతో మాట్లాడే మాట
మనసుకి వినిపిస్తోంది.

ఇట్లా కాకుండా మరొకరు ఇంకో విధంగా విభజించటం జరిగితే, దానికి కారణం భావాంశాల్ని బట్టి ఇంకా కొంచెం ఎక్కువ పాదాలుగా విభజించుకోవాలనుకోవటం కావచ్చు. ఉదాహృతమయిన స్థితిలో కొన్ని చోట్ల ‘కామా’ లున్నాయి. అక్కడికి పాదాల్ని విరగాలని కవి ఉద్దేశించినట్లు కనిపిస్తుంది. కొన్ని చోట్ల అవి లోపించినయి. అందువల్ల ఆ పాద విభజన అస్తవ్యస్తంగా జరిగింది. అయితే ఈ అస్తవ్యస్తత కవి రాసినప్పుడే వచ్చిందా, అచ్చు వేయటంలో వచ్చిందా – చెప్పటం కష్టం. ఇదిట్లా ఉండగా, ఇద్దరు లక్షణకర్తలు ఒక వచన పద్య పాదాల్ని విభజించటంలో భావాన్నీ, లేదా భావాంశాల్నీ, కొన్ని చోట్ల ఉభయాల్నీ ఆధారించుకోవటం వల్లనే తేడా రావచ్చు గాని, పాదాలుగా విభజించటం ఉభయత్రా సమానమే.

సాంప్రదాయిక ఛందస్సుల్లో అక్షరాలు, మాత్రల నియతి కన్నా ఆధిక్యం, లేదా లోపం వల్లా, యతి స్థానాల దాటివేతల వల్లా, ఇంకా రకరకాలుగా ఏర్పడ్డ దోషాలను ఛందోదోషాలుగా చెప్పటం ప్రసిద్ధమే. అట్లాగే వచన పద్య విషయంలో కూడా పాద విభజన సరిగ్గా జరక్కపోతే పాద భంగమన్న ఛందో దోషంగా పరిగణించవలసి ఉంటుంది.

వచన పద్యానికి లక్షణ సమాకలనం చేస్తూ హనుమకొండ (వరంగల్) లో మిత్రమండలి వార్షికోత్సవాల సందర్భాన (1965) ‘వచన పద్యం’ గూర్చి ఒక వ్యాసం చదివినాను. అందులోనే ఈ పాదవిభాజకసూత్రాన్ని మొదటిసారిగా ప్రతిపాదించటం జరిగింది. ఆ సమావేశాలకు వచ్చివున్న తిలక్ నా ప్రతిపాదనను హర్షించి, పాద విభజన విషయంలో వచన పద్య ప్రయోక్తలు నిర్దిష్టమయిన దృక్పథంతో రచన సాగించాలన్న నాతో ఏకీభవించినారు. ఆ సమావేశాలకు వచ్చి ఉండిన కుందుర్తి కూడా నా ప్రతిపాదనలను పలుచోట్ల బలపరుస్తూ ఉండినారు.

ఈ సమావేశాల్లో తిలక్, కుందుర్తుల విషయం చెప్పటమెందుకంటే, నేను వచన పద్య పాద విభజన విషయికంగా ప్రతిపాదించిన అంశం వచన పద్య ప్రయోక్త లందరిలోనూ స్పష్టంగానో, అస్పష్టంగానో ఉన్నదని చెప్పటానికి ఒక ఉదాహరణ మాత్రమే. కాని, తొందరపాటు వల్లనో, అశ్రద్ధధానత కరణంగానో, అచ్చు కారణంగానో, అతః పూర్వం నిర్దిష్ట సూత్రం లేకపోవటం చేతనో… ఏదైనా కావచ్చు. మరేదయినా కావచ్చు. లోపాలు జరుగుతూనే ఉన్నయి. వాటిని లోపాలుగానే భావించి సరిచేసుకుంటూ – అవసరమయితేనే – పోవలసిందే తప్ప, పాద విభజనే లేదనటం మాత్రం కుదరదు.

వచన పద్యపు చారిత్రక పరిమాణాన్ని గూర్చి రామారావుగారు ప్రస్తావించనన్నారు. కాబట్టీ, నేను కూడా ప్రస్తావించ నక్కరలేదు (దీని చర్చ సంపత్కుమార,1967 లో ఉంది). కాని, ఒక్క అంశం మాత్రం ఇక్కడ అవసరంగా చెప్పవలసి వస్తున్నది. అదేమిటంటే – వచన పద్య ప్రయోక్త లందరూ వచన పద్యాన్ని ఒక ఛందోరూపంగానే భావిస్తున్నారు తప్ప, కేవలం వచనంగానో, లేక గద్యంగానో భావించటం లేదు. అట్లా భావించివుంటే పాదాలుగా విభజించి – ఆ విభజన రీతిలో కొన్ని లోపాలు కొన్నిచోట్ల ఉండి ఉన్నా ఉండవచ్చు గాక – రాయటమనేదే జరిగి ఉండదు. పేరాలుగానే రాయటం జరిగి ఉండేది. ఇది ఇట్లా ఉండగా, వచన పద్యం ఛందః పరిణామ మార్గంగా సాహిత్యరంగం మీదికి అవతరించింది తప్ప, వచన లేదా గద్య పరిణామక్రమంలో రాలేదు. (ఇక్కడ, వచన గద్య పదాలు రెండింటినీ పేర్కొనటం స్పష్టత కోసం. ఆ రెండింటికి మధ్య ఉన్న అత్యల్పమయిన తేడాను, ఆ రెండు పదాల వ్యవహార రీతిని పాటించటం కోసం.) ఇది ఇక్కడ ముఖ్యంగా గమనించవలసిన విషయం. దీన్ని గమనిస్తే, వచన పద్యం యొక్క పాద విభజనకూ, అది ‘పద్యం’ కావటానికీ ఒక చారిత్రిక పరిణామ రూప కారణం స్పష్టమయితుంది.

మరి, పాదబద్ధత పద్యానికి, గద్యానికీ ప్రధానమయిన భేదమనీ, పాదసంఖ్యానియమం అంత ప్రధానం కాదనీ, విషమపాదాలు కూడా అంగీకార్యాలేననీ సంపత్కుమారతోబాటు నేను కూడా అంగీకరిస్తా’ నన్నారు రామారావుగారు. వచన పద్యానికున్న పాదబద్ధతనూ, పాదవిభాజకసూత్రాన్నీ పైన నిరూపించటం జరిగింది కాబట్టి, వచన పద్యాన్ని పద్యంగా స్వీకరించక తప్పదనేది స్పష్టం. ఇక పాద సంఖ్య, విషమ పాదాల విషయంలో రామారావుగారు నాతో ఏకీభవిస్తూనే ఉన్నారు కాబట్టి, ఆ అంశాలను గూర్చి పేచీయే లేదు.