వచన పద్యం ‘పద్యం’ కాదని ‘ఇంకోసారి’ నిరూపించటంలో రామారావుగారు మరోసారి చెబుతున్న అంశాలివి –

1. పద్యపాదానికి అంతర్నిర్మాణ బాహ్యపరిమితులుంటాయి.
2. వచనపద్యానికి (-పద్యపాదానికి) అంతర్నిర్మాణం లేదు. బాహ్య పరిమితి ఆర్బిట్రరీ.
3. భావగణాల స్వరూపమేమిటో స్పష్టంగా తెలియనందున భావగణాలు వచన పద్యాన్ని నిర్వచించలేవు.
4. భావగణ విభజన ఏ పద్ధతిలో జరిగినా, వచన పద్యాన్ని వచనం నుంచి భావగణాలు వేరు చెయ్యలేవు.

– అందువల్ల వచనపద్యం ‘పద్యం’ కాదు.

చర్చను పెంచటం కాదు గాని, ఈ చర్చితాంశాల గూర్చి నా తాత్పర్యం సువ్యక్తపరుస్తూ, వచన పద్యం ‘పద్య’మే అన్న నా వాదాన్ని ఉపసంహృతీకరిస్తాను.

ముందుకు సాగేముందు వచన పద్య పద్యత్వాన్ని గూర్చి ఆలోచించే ఎవరైనా లక్షింపవలసిన ఒకటి రెండు అంశాలు –

నా చెప్పిన వచన పద్య లక్షణ సామంజస్యమేమయినా, వచన పద్యం ‘పద్యం’ కావటం అనివార్యం. పద్య మౌలిక లక్షణమయిన పాదబద్ధతే దానికా శక్తి కలిగించింది. (పాద స్వరూప విచారణ ఆ తరువాత.) వృత్త, జాత్యుపజాతి, మాత్రాఛందస్సుల్ని అధిగమించి వస్తూ, ప్రాచీనుల ‘వచనా’లనూ, ఆధునికులైన భావకవుల ‘భావగద్యా’లనూ పరిశీలించి సమన్వయించుకుంటూ; కొందరు భావకవులు వచనంగా మార్చిన ‘పద్యా’లను గమనిస్తూ వచన పద్యాన్ని నిష్పన్నం చేసింది పద్య రచయితలే తప్ప వచన రచయితలు కాదు. అందుకే నిష్పన్నమయింది ‘వచన పద్యం’. అత్యాధునికంగా పద్యకుటుంబానికి మాత్రమే కలిసివచ్చి విస్తరించిన ఆస్తి ‘వచన పద్యం’.

సాంప్రదాయికంగా ప్రసిద్ధమయిన ‘పద్యాల’ గూర్చిన లక్షణాలు ఏనాడో నిర్దిష్టమయి, సిద్ధమయే ఉన్నాయి. వాటి ఆధారంగానే ఈనాటి మన ఆలోచనలూ, సిద్ధాంతాలున్నూ. మరి వచన పద్యం అత్యాధునికంగా నిష్పన్నమయిన ఛందోరూపం. లక్షణ రూపంగా ఇంతవరకూ, రామారావుగారన్నట్టు దీనికి నిర్దిష్ట సూత్రాలు లేవు. అవి రూపొందవలసే ఉంది. రకరకాలుగా, అస్తవ్యస్తంగా, యధేచ్ఛగా, యాదృచ్ఛికంగానూ ‘లక్ష్యాలు’ వెలువడి కూడా, వాటిని గూర్చి ఆలోచనలూ-చర్చలూ సాగి, వర్గీకరణాదులు జరిగి, నిర్దిష్టంగా లక్షణాలు ఇంకా రూపొందకుండా ఉండి ఉండిన్నాడు ఆ ‘పద్యా’ల స్థితి ఎట్లాంటిదో, ఈనాటి వచన పద్యాల స్థితి అట్లాంటిది. అందువల్ల ఈ స్థితిలో ఉన్న వచనపద్యాల గూర్చి ఆలోచించేటప్పుడు, ఆర్బిట్రరీగా రూపొందిన లక్ష్యాల్ని పరిశీలించి, వర్గీకరణాదులు చేసి, సామాన్య లక్షణాలను గమనించి, వీలయినంత అనువుగా పొసగే పాదవ్యవస్థాదులను నిరూపించే లక్షణాలను – సూత్రాలను నిష్పన్న పరచవలసి ఉంటుంది. అట్లా నిష్పన్న లక్షణాలననుసరించి లక్ష్యాలు మళ్ళీ విరివిగా వచ్చింతరువాత ఈ లక్షణాలకూ – లక్ష్యాలకూ అవినాభావ సంబంధం సుప్రతిష్ఠితమవుతుంది. అప్పుడు, సాంప్రదాయికంగా అనువర్తిస్తున్న పద్యాల గూర్చి మనకీనాడు కలుగుతున్న ప్రామాణ్యమూ, సులువూ వచన పద్యాల విషయంలో కలుగుతుంది. వచన పద్య ప్రయోక్తకూ – పరిశీలకునికీ సమాన ప్రమాణం ఉండటం వల్ల కలిసిపోయిన ఛందఃపద్ధతులను ప్రెడిక్టు చేయగల్గటం, ‘ఛందస్‌శ్లేష’ను పరిశీలించటం వంటివి అప్పుడు కుదురుతయి.

ఇక ముందుకు సాగితే –

వృత్తాల నుంచి జాతుల వరకొచ్చేటప్పటికి అక్షర సంఖ్యా నియమం పోయింది. జాతుల్నించి తెలుగులో ఉపజాతుల వరకొచ్చేప్పటికి ప్రాస నియమం పోయింది. పాదాంత విశ్రాంతి తెలుగులో ఒక నియమం కానే కాదు. ఉపజాతుల్నుంచి మాత్రా ఛందస్సుల కొచ్చేటప్పటికి సూర్యాది మాత్రాగణ నియమమూ పోయింది. అధునికంగా యతి-ప్రాస నియమాలు పూర్తిగా ఐచ్ఛికాలయిపోయినై. (రామారావు గారి వృత్తనిర్మాణ యంత్రం, దానికి సంబంధించిన అంశాల గురించి ఇప్పుడు చర్చించబోవటం లేదు.) అయితే, వృత్తాదులైన ఈ ‘పద్యా’లన్నీ, ‘పద్యం’ కావటానికి మౌలిక లక్షణమయిన ‘పాదబద్ధత’ మాత్రం నిలుపుకున్నాయి. అది లేక ఎన్నున్నా పద్యం కాదు. అది ఉండి ఏవి లేకున్నా అది పద్యం అవుతుంది. కాగా పాదబద్ధతేతర నియమాలన్నీ అనియతాలు. ఈ నియత, మౌలిక, పాదబద్ధతా లక్షణాన్ని మాత్రం నిలుపుకుని, మాత్రాసంఖ్యాగణ నియమాన్ని కూడా వదిలేసింది వచన పద్యం. ఇది ‘పద్య స్వరూపం’లో వచ్చిన క్రమ పరిమాణం. కాగా, వచన పద్య విషయంలో అక్షరాదుల లెక్కలు పాదస్వరూప నిర్ణయానికి ఉపయోగపడవు. ఉపయోగపడేది కేవలం ‘భావం’ మాత్రమే. అందుకనే, వచన పద్యపాద స్వరూప నిరూపణకు మౌలికాధారంగా తీసుకున్నాను. ఇట్లా తీసుకోవటానికి ప్రమాణమై దారి చూపింది, ఋగ్వేదంలోని కొన్ని ఋక్కుల పాదవ్యవస్థ నిరూపించే – ‘తేషాం ఋక్ యత్రార్థవశేన పాదవ్యవస్థా’ అనే – జైమినీయ న్యాయ సూత్రం. అయితే ఈ వైదిక ఛందస్సంబంధ సూత్రం – బండి నాగరాజుగారనుకున్నట్టు (చూ. అనుబంధం) మారుమూలదేమీ కాదు – లౌకిక ఛందస్సు కనువర్తించదనుకో నక్కరలేదు. వేద రచన ఆగినప్పటినుంచి సాగిందాన్ని ‘లౌకిక’ మంటున్నాం. అంటే లౌకిక ఛందస్సు అనబడేది వైదిక ఛందస్సు నుంచే నిష్పన్నమయిందని పింగళ ఛందశ్శాస్త్రాన్ని పరిశీలిస్తే స్పష్టమయే విషయమే. కాగా, పయి సూత్రాన్ని వచన పద్యాల విషయంలో ప్రమాణీకరించడానికి సందేహపడ నక్కరలేదు. రామారావుగారనుకున్నట్టు ఋక్కులన్నీ అక్షరచ్ఛందస్సులు – అక్షరసంఖ్యా నియమిత పాద వ్యవస్థ గలవి – కావు. పింగళచ్ఛందం పరిశీలించవచ్చు. మరి ఈ విధమయిన పాద వ్యవస్థ ఋక్కుల పఠనంలోనా? లేఖనంలోనేనా? అని రామారావుగారూ, నాగరాజుగారూ పడ్డ సందేహం ప్రస్తుతానికి అభ్యంతరం కలిగించేదేమీ కాదు. (ఊరికే, వ్యాసం పెరుగుతుందని దాన్ని వివరించబోవటం లేదు.)

ఎందులో అయినా, నా ప్రతిపాదనల్లో మార్పేమీ రాదు. పాదానికి అక్షరాదుల సంఖ్యా నియమం ప్రవర్తించని చోట పాదవ్యవస్థ కవలంబించిన పద్ధతి, అట్లాంటి చోటే అయిన వచన పద్యపాద వ్యవస్థకు ప్రమాణం కావటం హేతుబద్ధమే. రామారావుగారన్నట్టు ‘హేతుబద్ధతే ప్రమాణం కన్నా విలువయినది’. నిజమే. అయితే, ఆ ప్రమాణం హేతుబద్ధం కానప్పుడే ఇట్లా అనడం సమంజసం. ఆ సూత్రం ప్రవర్తించే విషయం ఉన్నదంటే, అది హేతుబద్ధమన్నమాటే. ఇక, రామారావుగారు గ్రహించినట్టే – ‘అక్షరసంఖ్యా నిబద్ధమయిన పద్యాపాదాల్లో పాద విభజన అర్థభంగం కలిగించని విధంగా ఉండాలని పై సూత్రానికి తాత్పర్యం’. అయితే, దీన్నిబట్టి వ్యక్తమయ్యేదేమిటి? అర్థభంగం కలిగించని విధమే అక్కడ పాదవిభజనకు సూత్రం తప్ప, అక్షరాదుల సంఖ్య కాదని. సూత్రంలోని ‘అర్థవశేన’ అన్నది ఋక్కుల పాదవ్యవస్థలో అక్షర నియమ వ్యావర్తకం కాదు, ఆ నియమం లేని ఋక్కుల విషయంలో ప్రవర్తకం మాత్రమే. ఇక పద్యం మొత్తంగా అక్షర సంఖ్య నియమితం కావటానికక్కడ – ఈ సూత్ర ప్రవృత్తి ఉన్నచోట – ప్రాధాన్యం లేదు. ఆ మొత్తమయిన అక్షర సంఖ్యకు పాదవిభజనలో ప్రసక్తి లేదు కాబట్టి, దీన్నది ప్రభావితం చేయటం లేదు కాబట్టి, పద్యం మొత్తానికీ అక్షర సంఖ్య లేకపోవటమనేది, ఉన్నదానికంటే పూర్వస్థితి.

కాగా, పాద వ్యవస్థా నిరూపణంలో రెండు పద్ధతులున్నాయని స్పష్టపడుతున్నది. ఒకటి: అర్థవశంగా పాదనిరూపణం జరిగేది. రెండు: అక్షరసంఖ్యావశంగా పాదనిరూపణం జరిగేది. మొదటిదానిలో అర్థానికీ, రెండవదానిలో అక్షర సంఖ్యకూ ప్రాధాన్యం. వచన పద్యం మొదటి తరహాకు చెందింది. అందువల్ల, తద్ వ్యవస్థానిర్ణాయక సూత్రం వచన పద్యపాద వ్యవస్థా నిరూపణకు ప్రామాణికంగా దారిని సుగమం చేసింది. ఆ దారిలోనే, వచన పద్యపాద వ్యవస్థ ‘భావ’ వశంగా ఉంటుందని చెప్పటం ప్రామాణికమూ, హేతుబద్ధమూ అయితున్నది. ఛందోమార్గంలో పాదవ్యవస్థా సంబంధి పద్ధతులు రెండు ఉన్నాయని గుర్తించటం ఇక్కడ అవసరమే కాక, తప్పనిసరి గూడా. ‘ఋక్కులు వచన పద్యాలు కా’వనే ఊహతో వాటిని ‘వచన పద్యాలుగా ఎందుకు భావించకూడదు’? అంటే భావించవచ్చునని సమాధానం. పాద వ్యవస్థలోని రెండు పద్ధతులను గుర్తించినాక నిజానికీ ప్రశ్న పుట్టదు. ‘పద్యం’ అన్న పేరు నిశ్చితమయినాక పద్యాలు ‘పద్యా’లయినట్టుగానే, ఆ పద్ధతివన్నీ దాని పరిధిలోకి చేరినట్టుగానే, -వచన పద్యం అన్నది నిశ్చితమయింది కాబట్టి – దీని పరిధిలోకి వచ్చేవాటిని – అవి ఎక్కడున్నా కూడా – వచన పద్యాలనడానికి వెనుకాడ నక్కరలేదు.

ఇక, అంతర్నిర్మాణ, బాహ్య పరిమితుల విషయానికి వస్తే –

పద్య పాదానికి అంతర్నిర్మాణమూ, బాహ్య పరిమితీ ఉంటాయని మొదటినుంచీ రామారావుగారి వాదం. వీటిలో అంతర్నిర్మాణమనేది పాదానికుండే అక్షర, మాత్రాగణక్రమ, సంఖ్యల నాధారం చేసుకున్నది. అక్షరాదిక సంఖ్యా నియమం వర్తించని వచన పద్యం విషయంలో ఈ వాదానికి ప్రసక్తి లేదు. అయినా, ఏ పద్యానిగ్గూడా అంతర్నిర్మాణమంటూ లాక్షణికంగా ఏదీ ఉండదని నా వాదన.

రామారావుగారి వాదాన్ననుసరించి, అంతర్నిర్మాణమంటే – ఒక పాదానికి ఫలానా అక్షరక్రమం, లేదా గణక్రమం, కాదా ఫలానా పద్ధతిలో ఫలానా మాత్రలుండటం – కనీసం పాదానికి మొత్తంగా ఇన్ని మాత్రలుండటం, ఎట్లా ఉన్నా, ఉన్నట్టు చెప్పినా సరే, పాదానికి అంతర్నిర్మాణం ఉన్నట్టు. పాదాల్లో మాత్రల కలయికల్ని చెప్పకుండా పాదాల్లో మాత్రా సంఖ్యను మాత్రమే చెప్తే పాదాల అంతర్నిర్మాణాన్ని గూర్చి చెప్పినట్టే. ఇక వాటి అంతర్నిర్మాణాన్ని లయ ననుసరించి చెప్పాలంటే, మాత్రాగణాల పద్ధతిలోనే చెప్పాలని ఆయన వాదం. ఈ వాదం నుంచి ఒక అంశం నిష్పన్నమయితున్నది. అంతర్నిర్మాణాన్ని లయ ననుసరించీ, అనుసరించకుండా కూడా చెప్పవచ్చు. అనుసరిస్తే గణపద్ధతి. లేకుంటే ఆ పాదానికి ‘అన్ని’ మాత్రలుండటం. అంటే, పాదానికి త్రిమాత్రాగణాలు నాల్గున్నా, పన్నెండు మాత్రలున్నా అంతర్నిర్మాణం ఉన్నట్టే. మరి పాదానికి బాహ్య పరిమితి ఏమిటి? పాదానికి నాలుగు గణాలు, లేదా పన్నెండు మాత్రలు. మరి, అంతర్నిర్మాణ, బాహ్యపరిమితులకు తేడా ఏమిటి?

పాదానికి నాలుగు త్రిమాత్రాగణాలిండటం, లేదా పన్నెండు మాత్రలుండటం నిజానికి ‘పాద పరిమితి’ అంటే పాదం యొక్క బాహ్య నిర్మాణ స్వరూపం. ‘బాహ్య పరిమితి’ ఉందంటే ‘అంతఃపరిమితి’ కూడా ఉండవలసి రావటం సహజం. అది ఉండదు, ఇది ఉండదు. కాగా ఇది పాద పరిమితి. ఇది పద్య పద్యానికీ భేదిస్తుంది. ఇక, పాదానికి ఫలాన అక్షరాల, గణాల క్రమం ఉండడం గానీ, ఫలాన ఫలాన మాత్రల కలయికలు జరుగటం, జరక్కపోవడం గానీ – ఇదంతా పద్య పాదం యొక్క బాహ్య నిర్మాణం మాత్రమే. ఈ విధాన్నంతే చూచే, ‘ఏ విధమయిన పద్యపాదానికి గాని అంతర్నిర్మాణమంటూ ఏదీ ఉండదు’ అని మొదటినుంచీ నే ననటం. మరిదంతా బాహ్య నిర్మాణమే అయితే అంతర్నిర్మాణం కూడా ఉండాలె గదా! ఉంటుంది. అయితే, బాహ్య నిర్మాణాన్ని మాత్రమే సూచించగల పాదలక్షణం, దాని అంతర్నిర్మాణాన్ని సూచించజాలదు. అంతర్నిర్మాణాన్నీ, అందులో వైవిధ్యాన్నీ కవి సాధిస్తాడు. అది కవికి సంబంధించింది. తానుపయోగించే పదాలు, వాటి స్వరూపం, వాటి విరుపులు, ఎన్నుకునే అక్షరాల స్వరూప స్వభావాలు, మాత్రల రకరకాల కలగలుపులూ – ఈ మొదలయిన వాటి ద్వారా కవి పద్య పాదంలోను, పద్యం లోనూ చిత్రవిచిత్రంగా అంతర్నిర్మాణమూ, దానిలో వైవిధ్యమూ సాధిస్తాడు. ‘స’గణాల కేవిధంగా ఆస్కారం లేని చంపకమాలా పాదంలో ‘వనితా, జనతా, ఘనతా…’ అనీ, సూర్యేంద్ర గణాలని గాక, చతుర్మాత్రా గణాలతోడి బాహ్యనిర్మాణం కల కంద పద్య పాదంలో ‘మగువ, పొలుపు, తెలుపు, నొక్క…’ అనీ బాహ్యనిర్మాణానికి భిన్నమయిన అంతర్నిర్మాణాలను కవి సాధిస్తాడు. పాదానికి 14 మాత్రలని గానీ, 3+4+3+4 అని గానీ చెప్పబడిన బాహ్యనిర్మాణం గల మాత్రాఛందస్సులో – ‘చివురులూ, కొమ్మలా, చివరా…’, ‘చిలువలై, పలువలై, అందపు…’, ‘తల్లికీ, చిలుక, తల్లంటే…’ మొదలయిన – అంతర్నిర్మాణాలు సాధిస్తాడు. సీసపాదంలో మొదటి ఆరూ ఇంద్రగణాలే అయినా, అందునా పంచమాత్రా గణాల్నే ఉపయోగించినా –

1. మందార, మకరంద, మాధుర్య, మునదేలు
    మధుపంబు, వోపునే – మదనములకు
2. ఓరీ-దు, రాత్మ-నీ, వార-ము, ష్టింపచా
    భాస-యో, జనగంధి – ప్రథమపుత్ర

అంతర్నిర్మాణం రెండు పాదాల్లో భేదించింది. రెండు శార్దూల విక్రీడిత పాదాలే అయినా –

1.రారా సాదర మేదురావలిత ధారాసార మైరేయకి
    ర్మీరారాసార మురావలీ కలితవారీ
2.లోలత్వంబున మత్తకాశినుల కిల్లుంబొల్లును తెల్లగా…

భిన్నస్వరూపం గల గుర్వక్షరాల ఎన్నిక ద్వారా సాధింపబడిన అంతర్నిర్మాణ వైవిధ్యమిది. ఇది కవి సాధించింది. ‘పది మాత్రల బాహ్యపరిమితి గల పద్య పాదాల్లో కొన్ని చోట్ల ఖండగతిని, కొన్ని చోట్ల మిశ్రగతిని పాటించారు కవులు’ అని రామారావుగారన్నారు. ఈ పాటింపు నిజానికి అంతర్నిర్మాణానికి సంబంధించింది. కొందరు కేవలం బాహ్యనిర్మాణాన్ని మాత్రమే అనుసరిస్తూ పోవచ్చు. కొందరీ అంతర్నిర్మాణ వైవిధ్యాన్ని – బాహ్య నిర్మాణాన్ని మన్నిస్తూనే – సాధించవచ్చు. ఒకే కవిలో రెండు రకాల రీతులూ ఉండవచ్చు. అదంతా ఆయా కవులకు సంబంధించిన విషయం. పద్య నిర్మాణ శిల్పానికి సంబంధించిన విషయం.

కాగా, వృత్తాదులయిన అన్ని రకాల పద్యాల్లోనూ అంతర్నిర్మాణం కవికి, బాహ్య నిర్మాణం లక్షణానికి సంబంధించింది. బాహ్య నిర్మాణాన్ని లక్షణం సాధిస్తుంది. దాన్ని మన్నిస్తూ కవి అంతర్నిర్మాణం, అందులో వైవిధ్యం సాధిస్తాడు. కాగా వచన పద్యానిక్కూడా లక్షణ పరంగా బాహ్య నిర్మాణమూ, కవి పరంగా అంతర్నిర్మాణమూ ఉంటాయి.

మరి భావగణాల స్వరూపం –

భావగణంలో ‘గణ’మన్నది ఔపచారికంగా ప్రయుక్తమనీ, భావగణమంటే భావాంశమనీ మొదటినుంచీ స్పష్టమే. ఈ రెండూ, పర్యాయ పదాలుగా ఇకముందు గూడా ప్రయుక్తమయితయి.

భావాన్ని సమగ్రపరిచేదీ, పరిపుష్టం చేసేదీ భావాంశం. మనోవికారమే భావం. అది మనసులో కల్గుతున్నది. అది అభివ్యక్తం కావటానికి సాధనం భాష. మనస్సులో కల్గిన భావం వివిధ పదాలను అనువుగా సంపాదించుకుంటూ, వాటి పొసగే ఒక క్రమీకృతి ద్వారా తన నభివ్యక్తం చేసుకుంటుంది. అది వ్యక్తమయినాక సాధనమయిన భాష తన పాత్ర విరమిస్తుంది. మిగిలేది మళ్ళా భావమే. అది దాని స్వరూప స్వభావాలను బట్టి కొన్ని అంశాలుగా విభక్తం కావచ్చు, కాకపోవచ్చు. విభక్తమయితే, అవి భావాంశాలు – భావగణాలు – భావాంశాల తోడి భావం. విభక్తం కాకుంటే, ఏకాండ భావం. ఈ భావాంశాల విభజన సువ్యక్తం కావటానికి మళ్ళీ భాషే సాధనం. వ్యక్తమయినాక మళ్ళీ ఆ భాష తన పాత్ర విరమించుకుంటున్నది. భావాభివ్యక్తి లేదా భావబోధ జరిగిం తరువాత బోధపడిన భావాన్ననుసరించి సాధమయిన భాష – వాక్యంలోని వివిధ పదాలను విభజించి, వాటి సంబంధాన్ని గుర్తించి – తదనుక్రమాన్ని, స్వరూపాన్ని నిర్ణయించుకోవటం జరుగుతుంది. దీన్నే తిరగేసి చెప్పితే, వాక్యంలోని పరస్పర సంబంధాలూ, పదాలూ, తదనుక్రమం ద్వారా భావబోధ జరుగుతుంది. ఇట్లా చెప్పటం వ్యాకరణం. కాగా, సాధనమయిన భాష యొక్క అంశాలను వింగడించి, వాటి సంబంధాలను భావబోధ ననుసరించి వింగడించే వ్యాకరణానికీ-భావబోధకూ, అంటే భావస్ఫూర్తికీ అవినాభావ సంబంధమని రామారావుగారనటం ఇందుకే. అందుకభ్యంతరం ఎవ్వరికీ ఉండనక్కర లేదు. అయితే, నేను భావం వైపు నుంచయితే, ఆయన వ్యాకరణం వైపు నుంచి సాగుతున్నారు. నేను ‘భావగణా’లంటే ఆయన వ్యాకరణ గణా’లంటున్నారు. మరి ఈ భావబోధ కలిగినాక, వ్యాకరణం స్థితి ఏమిటి?

సాధ్యవిషయాన్ని సాధించటంలో ఉపయోగపడే సాధనానికి ఉన్న ప్రాధాన్యం, ఆ విషయం సాధింపబడిన తరువాత ఉండదు. దాని ఉనికి కనిపిస్తున్నా అది గౌణమే అవుతుంది. అప్పుడు సాధింపబడ్డ విషయానికే ప్రాధాన్యం. అంటే, సాధ్యమయిన భావం సాధింపబడినాక సాధనమయిన భాషకు ప్రాధాన్యముండదు. సాధింపబడ్డ భావానికే ప్రాధాన్యముంటుంది. ఇక, ఈ సాధింపబడిన భావం ద్వారా సాధింపబడే మరొక దానికి ఆ భావమే సాధనమయితుంది గాని, తద్భావసాధనలో సాధనమయిన భాష గానీ, తద్విషయిక వ్యాకరణం గానీ కాదు. ఈ విషయాన్ని సూచించేందుకే గతంలో నేను ‘అర్థాలంకారాల’ ప్రసక్తి తెచ్చింది. అంతేకాని, వాటిలో పాదవిభజన ఉంటుందని కాదు. రామారావుగారు విస్తరించినట్టు, అది ఏ భాషయినా, ఏ ప్రక్రియయినా, ఎట్లాంటి వాక్యమయినా కావచ్చు, అర్థబోధ కలిగినాక ఆ భాషా-ప్రక్రియా-వాక్యాల ప్రాధాన్యం పోతుంది. మిగిలిన, బోధపడిన అర్థమే ప్రధానం. దానిద్వారా సాధ్యమయ్యే అలంకారానికి ఆ అర్థమే సాధనంగాని, తదర్థ బోధ సాధనమయిన వ్యాకరణ సంబంధాలు కాదు. కాబట్టే, అవి అర్థాలంకారాలు. ఆ ప్రసక్తి కంతవరకే తాత్పర్యం. ‘శబ్దరూప ప్రాధాన్యం లేదన్న వాక్యవ్యవస్థను బట్టి (అర్థ) అలంకారం మారక’ పోవటానిక్కారణం, ఆ అలంకారం అర్థాన్నాశ్రయించిందే తప్ప, శబ్దరూపాల వాక్య వ్యవస్థ నాశ్రయించక పోవటమే. కాగా, బోధపడిన భావం అంశాలుగా విభక్తయితే అవి భావాంశాలు – భావగణాలు అయితయే గాని, ఆ భావబోధ సాధనమయిన వ్యాకరణ సంబంధాలూ, అంశాలూ లేదా ‘వ్యాకరణ గణాలూ’ కావు.

అయితే, భావ-భావాంశాలు వ్యక్తస్థితిలోనే ఉండాలె కాబట్టి, వాటి కాధారంగా ఎప్పుడూ భాష-పదాలు, తత్సంబంధి వ్యాకరణ సంబంధాలూ ఉంటూనే ఉంటయి. అందువల్లే, భావ-భావాంశాలను వ్యక్త స్థితిలో గుర్తుపట్టటానికి, నిరూపించుకోవటానికి మళ్ళీ భాష-పదాలు-తత్సంబంధి వ్యాకరణ సంబంధాలు సాధనమయితున్నయి. పదాల – వాక్యోపవాక్యాదుల ఉనికి అవసరమయితున్నది. భావ-భావాంశాల వ్యక్తి, గుర్తింపు తరువాత ఇవి ప్రధానమయి, అవి గౌణమయి పోతున్నయి. కాగా, భాష-పదాలు-వ్యాకరణ సంబంధాలు భావ-భావాంశ వ్యక్తికి ఆధారాలు, గుర్తింపు సాధనాలు మాత్రమే తప్ప అవే భావ-భావాంశాలు కావు. అందువల్ల, భాషా-పద-వ్యాకరణ సంబంధాలు ఆధారాలుగా, సాధనాలుగా ప్రత్యక్షమయితూ ఉన్నా గూడా భావ-భావాంశాల ప్రత్యేక స్థితికి క్షతి లేదు. సాధనం సాధనమే, సాధ్యం సాధ్యమే. రెండూ ఒకటి కావు. వీటిలోని సాధ్య-సాధన సంబంధం అవినాభావం కావచ్చు. సాధనమయిన భాష-పదాలు-వ్యాకరణ సంబంధాలు ఫిజికల్ రియాలిటీ అయితే, భావ-భావాంశాలు సైకలాజికల్ రియాలిటీ.

భావ-భావాంశాలంటే ఏమిటో చెప్పటమయింది కాబట్టి, ఇక అవి ఎట్లా స్పష్టపడుతాయో, ఒక ఉదాహరణ ద్వారా తెలుసుకోవచ్చు.

భూకంపం వచ్చిందన్నా
మరో యుద్ధం రేగిందన్నా
తన భార్య కవలల్ని కన్నదన్నా
కంగారుపడక కోటు తొడుక్కొని
కోటీశ్వరరావు ఆఫీసు కెళతాడు, వస్తాడు

– గొంగళి పురుగులు, బాల గంగాధర తిలక్, ‘కవిత’ – సంపా. అబ్బూరి ఛాయాదేవి.

తిలక్ బతికున్న రోజుల్లోనే ఇది వెలువడింది. – ఈ విధమయిన పాదవిభజన తోనే. ఇందులో భావమేమిటి? భావాంశాలేమిటి? ఇందులో భావాంశాలు – భావగణాలు ఎట్లా గుర్తు పట్టటం? కోటీశ్వరరావు నిజం వ్యక్తి కాదు. గుమస్తా జీవితానికి ప్రతీక. ఆఫీసుకెళ్ళటం – రావటం అంతే ఆ జీవితం. చివరి పాదం జీవిత స్వరూపాన్ని వ్యక్తం చేస్తున్నది. ఆ జీవితం అలా రొటీన్‌గా సాగిపోవలిసిందే. నాల్గోపాదం అది రొటీన్ అనే అంశాన్ని – కంగారుపడక కోటు తొడుక్కోవటం – ద్వారా వ్యక్తం చేస్తున్నది. ఇది చివరి పాదంలో భావాన్ని సమగ్రం చేస్తున్నది. ఈ రొటీన్ జీవితంలో ఏదేమయినా, ఏ మార్పు జరగదనటానికి మొదటి మూడు పాదాల్లోని అంశాలు పరిపుష్టి కలిగిస్తున్నయి. ఈ పరిపోషించే, సమగ్రపరిచే లక్షణం చేత మొదటి నాల్గు పాదాల్లో వ్యక్తమయినయి భావాంశాలు – భావగణాలయితున్నయి. కాగా, ఒక భావాన్ని సమగ్రపరచటం, పరిపుష్టి కలిగించటం అనే లక్షణం ద్వారా భావగణాలను గుర్తుపట్టవలసి ఉంటుంది. అంటే, భావగణాలు భావ పరిణామాన్ని విస్తరింపజేస్తూ దాని ప్రభావక శక్తిని పెంచుతయి. ఇక్కడ పాదవిభజనను ‘గైడ్’ చేస్తున్నది భావ-భావాంశాలే గానీ, వాక్యోపవాక్యాలు కావు. అవే అయితే నాల్గో పాదం ‘తొడుక్కొని’తో పూర్తి కాదు. కాని, అయింది – అది సమగ్రపరిచే భావాంశాన్ని వ్యక్తం చేస్తున్నది కాబట్టి. అయితే, ఇది అక్షరాదుల లెక్కల ద్వారా పాదం గుర్తించినంత తేలిక కాకపోవచ్చు. కాని, ఈ పద్ధతి కలవాటుపడితే ఇది సుగమం కాకపోదు. వచన పద్య నిర్మాత ఈ పద్ధతి కలవాటుపడి వచన పద్యం రచిస్తే, పరిశీలకుడూ ఇదే పద్ధతి కలవాటుపడి వచన పద్యాన్ని పరిశీలిస్తే, ఉభయత్రా పద్ధతిలోని ఏకత్వానికి ఐక్యత వల్ల వచన పద్య స్వరూప విచారణ నిష్కృష్తమయితుంది. అట్లా కాక, ఉభయులూ ఎవరికి వారేగా ఒక పద్ధతి ననుసరించక పోయినప్పుడే కన్‌ఫ్యూజన్ కలుగుతున్నది. అందుకే ఉభయులకూ నిర్దేశకమయిన ఒక లక్షణం ఏర్పడటానికే మొదటినుంచీ నా ప్రయత్నం.

ఇక చివరి అంశానికొస్తే –

నిజానికి వచన పద్యాన్ని వచనం నుంచి వేరు చేసేది దాని పాదాలే గాని, భావగణాలు కాదు. సాంప్రదాయికంగా అనువర్తించే పద్యాల్లోనూ ఇంతే. ప్రతి పాదాన్నీ భ-జ-సాది గణాలుగా విభజించవచ్చు. కాని, పాదాల నిర్మాణం మాత్రమే పద్యాన్ని వచనం నుంచి వేరు చేయగలుగుతున్నది. ‘…పదక్షరాలలోపునే ఉన్న పాదపరిమితి పాటిస్తూ విషమ వృత్తాలు సృష్టించవచ్చు గాని, పాదాంత విరామం, ప్రాసమైత్రి గాని దెబ్బ తినకుండా ఒక వ్యాసాన్ని వృత్తంగా నిరూపించటం సాధ్యమయితుందనుకోను’ అన్నారు రామారావుగారు. కాని, పాదాంత విరామం తెలుగులో లేదు. ప్రాసమైత్రి సంస్కృతంలో లేదు. ఈ రెండు నియమాలు లేకుండా తెలుగులో ‘దూతమత్తేభం’ (రాయప్రోలు), ‘చిత్రాంగద’ (మల్లవరపు) రచించబడ్డాయి. ఇక్కడ పాద పరిమితే ప్రధానమయింది – ఇది తప్ప మిగతావన్నీ ఐచ్ఛిక నియమాలు కాబట్టి.

ఇక, భావ-భావాంశాలుగా విభజిస్తే వచనం పద్యం కాదు. అట్లాంటివి చాలామంది వచన పద్య ప్రయోక్తలు వచన పద్యాలు కాని వాటిని గూర్చి అంటున్నట్టు ‘వచనపు తుంటల పేర్పులే’ అయితయి. కాగా, వచన పద్య పాదాల్లో ఉండే భావభార సమత్వం వ్యాసాన్ని విభజించడం వల్ల ఏర్పడే ముక్కల్లో ఉండదు. ఈ భావభార సమత్వం వచన పద్యాల ఆదియందో, అంతమందో ఉపయుక్తమయ్యే అనుకూల – వ్యతిరేక భావస్ఫోరక పదాల నియత ప్రయోగంతో వ్యక్తమయితుంది. ద్వంద్వాలను వ్యక్తం చేసే పదాలు ఉభయపాదాల్లో ఒకటొకటిగా ఉండటం ద్వారా వ్యక్తమవుతుంది. ఇదిట్లా ఉండగా, బండి నాగరాజుగారన్నట్టు (చూ. అనుబంధం) వారు చెప్పిన మాత్రా సమత్వ విషయం అట్లా ఉంచితే, అంత్యప్రాసలు తోడ్పడతయి. ఇంకా పాదాద్యక్షరాల యతిప్రయోగం వల్లా, ప్రాసల వల్లా కూడా వచన పద్య పాదాలు వచనం నుంచి భేదిస్తయి. సాంప్రదాయిక పద్యాల్లో పద్య పాదానికి యతి ప్రాస నియమాలున్నట్టు నియామకాలయితున్నట్టు వచన పద్యంలోనూ కావటానికి అభ్యంతరం లేదు. భావగణాలు భావపరిమితిని సూచిస్తయి. ఒకే భావగణం ఒకే పాదంలోంచి తరువాత పాదంలోకి వ్యాపించగూడదని, పాదానికి పాదాంత విరామం తప్పనిసరి అని – ఈ విధంగా అవి సూచిస్తయి. అయితే, ఈ వివిధ నియమాలను పరిశీలించి, అనువుగా కొన్నిటిని నియతం చేసి, ఉదాహరణ పూర్వకంగా (ఇక్కడ అంతటి అవకాశం లేదు గాని) ప్రదర్శిస్తే, ఈ అంశాలన్నీ సువ్యక్తమవుతయి. ఈ విధమైన నియమాల పాటింపు వచన పద్య పాద నిర్మాణంలో వచనం కన్నా ‘అసాధారణ’త్వాన్ని సంపాదిస్తయి. శ్రీశ్రీ, కుందుర్తి, తిలక్ మొదలయినవారి వచన పద్యాల్లో ఈ విధమయిన వివిధ విధాల నియమాల పాటింపు వల్ల కలిగిన అసాధారణత్వం పరిశీలించుకోవచ్చు. వచన పద్యంలో వాక్య నిర్మాణ దృష్ట్యా అసాధారణత్వం సాధించటానికి రామారావుగారు ఆలోచిస్తున్నట్టుగా – ఆ రీతిలో ‘కొన్ని కొత్త విషయాలు’ నిష్పన్నమయితే వాటిని గూర్చి కూడా తరువాత పరిశీలించవచ్చు. కాగా, శుద్ధవచనమయిన వ్యాసం యథాతాథ రూపంలో వచన పద్య పాదాలుగా విభక్తం కాదనీ, వచన పద్య పాద నిర్మాణానికి విశేష లక్షణాలు వచనం నుంచి అసాధారణత్వాన్ని సంతరించుకుంటయనీ, ఇవన్నీ వివరంగా నిరూపించుకోదగిన అంశాలని మాత్రమే ప్రస్తుతానికి భావించవలసి ఉంటుంది.

వచన పద్యానికి టెంటటివ్‌గా ఒక లక్షణం ప్రతిపాదిస్తాను.

1.వచన పద్యానికి నాలుగు పాదాలు. అంతకన్నా ఎక్కువయితే మాలా వచన పద్యం. తక్కువయితే త్రిపాదాదులు.
2.భావంతో గాని, భావగణాలతో గాని పాదాలేర్పడుతయి.
3.ఒక పాదంలో ఒక భావం గాని, ఒకటి లేదా రెండు భావగణాలు గాని ఉంటయి.
4.ఈ భావగణాలు ఒక పాదంలోంచి మరో పాదంలోకి వ్యాపించవు.
5.భావంతో గాని భావాంశంతో గాని పాదం ముగుస్తుంది. పాదాంత విశ్రాంతి ఉంటుంది.
6.పాదాద్యక్షరాలకు యతి గాని, ప్రాస-అంత్య ప్రాసలు గాని, అనుకూల-వ్యతిరేక భావ సూచక పదాలు గాని పాదాల భావభార సమత్వం కోసం ప్రయుక్తమయితయి.
వచన పద్యం ఆద్యంతంగా భావాలతో ఉంటే ఆ రకంవి ఒక వర్గం, భావగణాలతోనే ఉంటే రెండో వర్గం; వీటి కలగలుపుగా ఉంటే మూడో వర్గం. పాదాల్లో ఉండే భావగణాల సంఖ్యను బట్టి, కలగలుపులోని భేదాలను బట్టి, పాద సంఖ్యను బట్టి ఈ వర్గాల్లో వివిధ స్వరూపాలు నిష్పన్నమయితయి. ఈ ధోరణిలో ప్రయత్నిస్తే ఒక ‘సిస్టం’ నిర్ధారిత మయితుంది.

చివరి మాట –

వచన పద్యానికి నేను చెప్పిన లక్షణమే లక్షణం కావాల్నని గాని, కేవలం ఇది మాత్రమే నిర్దిష్టమయిందని కాని వాదించే అతిశయం నాకు లేదు. నాకు స్ఫురించిన ఒక పద్ధతిని సూచించటం మాత్రమే నా తాత్పర్యం. దీన్ని బహుధా చర్చించి మార్పులు, చేర్పులు చేసి ముందు ముందు నిష్కృష్టమయిన లక్షణం రూపొందవచ్చు. లేదా మరో పద్ధతిలో లక్షణం రూపొందవచ్చు. ఎట్లా అయినా నా కభ్యంతరం లేదు. అది నాకు సంతోషకరం. అయితే చిట్టచివరిగా ఒకటే నా మనవి. వచన పద్యం ‘పద్యం’. ఈ అంశం కాదంటూ, మరచిపోతూ ఎంతగా వచనపద్యాన్ని గూర్చి ఆలోచించినా లాభం లేదు. వచన పద్యం ‘పద్యం’ అని మరచిపోవటం నా సాధ్యం కాదు.

(భారతి, సెప్టెంబరు 1978.)

వచన పద్యం: లక్షణ చర్చ – ఉపయుక్త గ్రంథ, వ్యాస సూచి.

వచన పద్యం: ఒక పరిశీలన – బండి నాగరాజు. వచన పద్యం లక్షణ చర్చకు అనుబంధ వ్యాసం.